Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish tamoyillari, muommolar va yechimlar - Pedagogika - Referatlar

Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish tamoyillari, muommolar va yechimlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.5 KB

Ko'chirib olish

Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish tamoyillari, muommolar va yechimlar Reja: 1. Ta’lim jarayonida testlardan foydalanish, noan’anaviy dars shakllari. 2. Og‘zaki-ko‘rgazmali yondashuv . 3. Ta’lim jarayonini tahlil qilib olish. Fanning ichki bog’lanishi va fanlararo bog’liqlik. 4. Pedogogik texnologiya va uning istiqbollari.

1. Ta’lim jarayonida testlardan foydalanish, noan’anaviy dars shakllari. Mustaqil shaxsni shakllantirish jarayoni uzoq va murakkab bo‘lib, bir tomondan, barcha davlat tuzilmalari hamda ijtimoiy tashkilotlarning va ayniqsa, ta’lim tizimi mazmunining takomillashtirilishini, ikkinchi tomondan esa, bevosita ushbu masalani amalga oshirilishini ta’minlovchi yagona tarbiya tizimini barpo etish lozimligini taqozo etadi. Bu jarayonda kadrlar tayyorlashning yaqin kunlardagi va istiqboldagi vazifalari quyidagilardan iborat: 1.Erkin tafakkur qila oladigan shaxsni, mustaqillik va demokratiya g‘oyalariga sodiq bo‘lgan ongli fuqaroni, o‘z Vatanining jonkuyari sifatida ijtimoiy-siyosiy hayotga ongli ishtirok etishga, ijtimoiy jarayonga faol ta’sir ko‘rsatishga, mamlakat taqdiri uchun zimmasiga mas’uliyat olishga qodir shaxsni kamol toptirish uchun shart-sharoitlar yaratish. 2. Mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga, tub ma’nodagi fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish ishiga demokratiya asoslarini joriy etish jarayonlarini jadallashtirish, tafakkur va bahslashish madaniyatini rivojlantirish, shaxsning ichki dunyosini boyitish, binobarin, yangicha ijtimoiy qadriyatlar va munosabatlarni shakllantirishdir. Boshqacha aytganda, yosh avlodda yangicha ong shakllanishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratilmog‘i lozim. 3. Yosh avlod milliy istiqlol g‘oyasini anglab olishi, bu g‘oyaning har bir fuqaro uchun, Vatanning obod va farovon bo‘lishi uchun hayotiy zarurat ekanligiga ishonch hosil qilish uchun aniq maqsadga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar tizimini ro‘yobga chiqarish lozim. Tabiiyki, bu uzoq davom etadigan, barcha davlat tuzilmalari va jamoat tashkilotlarining, eng avvalo, uzluksiz ta’lim tizimi muassasalarining faoliyati va ayniqsa, mazmunini tubdan qayta ko‘rib chiqishni talab etadigan murakkab jarayondir. Yoshlarni barkamol qilib yetishtirish jarayonida shaxsning tarbiyasi va har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga e’tiborni kuchaytirish va ta’lim

sohasida shaxsning tarbiyasi va har tomonlama rivojlanishiga ustunlik berishni ta’minlashdan iborat. Ta’lim-tarbiya jarayonining uch tarkibiy birligi – tarbiya, ta’lim, shaxsni rivojlantirish to‘liq darajada amalga oshirilishiga erishish lozim. Ta’lim-tarbiya ishida rasmiyatchilik va beparvolik kabi illatlardan voz kechish kerak. Bu maqsadda mustaqil fikrlaydigan shaxsni tarbiyalashga yo‘naltirilgan yangi uslub va vositalar ishlab chiqilishi hamda joriy etilishi zarur. Bugungi kunda pedagogikada o‘quvchi-talabalarning ta’lim jarayonidagi faolligini oshirishga qaratilgan bir nechta o‘qitish uslublari ishlab chiqilgan: muammoli o‘qitish, ish faoliyatini ifodalovchi o‘yinlar, rolli o‘yinlar, mavzu bo‘yicha o‘qitish va h.k. Ularni oliy ta’lim tizimida keng qo‘llaniladi, deb bo‘lmaydi. Bizningcha, buning sababi har bir mashg‘ulotga tayyorgarlik pedagogik izlanishni ko‘zda tutishi, yuksak kasbiy bilim va mahoratni, ishda ijodiy yondashuv va ko‘p vaqtni sarflashni talab qilishida bo‘lsa kerak. Chunki har bir o‘tiladigan mashg‘ulot ishlanmasi o‘ziga xos xususiyatga ega. An’anaviy o‘qitish usuli respublikamizda keng tarqalgan, biroq ta’lim sohasidagi islohotlarni amalga oshirishda an’anaviy ta’limning imkoniyatlari cheklanayotganligi, muhim ta’limiy muammolar o‘z yechimini topmayotganligi, qator ilg‘or pedagogik tajribalarning ommalashmayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Yangi munosabatlarning o‘ziga xos jihati an’anaviy ta’limdagidan farq qilib, o‘quvchi-talabalarning mustaqilligi va o‘quv faoliyatini taqiqlamasdan, balki belgilangan maqsadga yo‘naltirish, o‘quv faoliyatini hamkorlikda tashkil etish, ularni faoliyatga ongli ravishda yo‘llash, biror- bir faoliyatni buyruq orqali amalga oshirmasdan, balki samarali tashkil etish orqali o‘quvchi-talabalarda fan asoslarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini orttirish, shaxsning ehtiyoji, qiziqishi va imkoniyatlarini chegaralamasdan erkin tanlash huquqini berish sanaladi. Pedagogik texnologiya texnologik yondashuvga asoslanadi. Texnologik yondashuv deganda tayyor mahsulot (ishlab chiqarish texnologiyasiga o‘xshash) olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va metodlar

to‘plami tushunilib, qo‘yilgan maqsadlarga erishishda kutilgan natijalarni kafolatlaydigan usul metodlari majmuasi tushuniladi. Agar metod bilish yo‘li, tadqiqot yo‘li yoki biror faoliyatdagi ma’lum amaliyot va nazariy bilimlar sohasini egallashni harakatlar, operatsiyalar, usullar majmuasi deb tushunsak, pedagogik texnologiyaning ta’lim usuli, ma’lum ma’noda ta’lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmuasini anglatadi. Pedagogik texnologiyani an’anaviy o‘qitish metodikasidan farqlovchi belgilari ko‘p. Pedagogik texnologiya an’anaviy metodikadan, avvalo maqsadlarning qo‘yilishi va unga erishishi bilan farqlanadi. Pedagogik texnologiya usuli tarkibiy qismiga ta’limning umumiy maqsadlari (o‘qituvchi va talabaning maqsadlari)ni ishlab chiqish, ta’lim maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga o‘tkazish, maqsadga erishish usullari kiradi. Loyihalashtirish faoliyati o‘quvchi-talabalar bilan ishlashni tashkillashtirishning eng ommabop shakllaridandir. Loyihalash metodi – o‘qitishning tashkillashtirilishi bo‘lib, o‘quvchi-talabalar rejalashtirish va amaliy vazifalarni bajarishlari orqali loyiha ko‘rinishida bilim oladi. Loyihalashtirish metodini qo‘llash natijasida loyiha (proyekt) ko‘rinishidagi bilim o‘zlashtiriladi. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlarni ifodalovchi hamkorlik pedagogikasiga tayanib, talabalarning birgalikda ta’lim olishlari amalga oshiriladi. Talabalarni hamkorlikda ta’lim olishlari, ta’lim jarayonlarini loyihalashtirish, talabalar bilan ishlashni loyihalashtirish kabilar Pedagogik texnologiyar larning asosiy metodlari hisoblanadi. O‘quv-tarbiya jarayonida vujudga kelgan yangi pedagogik munosabatlar mazkur jarayonda Pedagogik texnologiyar larni qo‘llashni taqozo etadi. Pedagogika fani va amaliyotida turli xil yondashuvlar qo‘llaniladi. Ular og‘zaki- ko‘rgazmali, tadqiqiy, izlanuvchan, tizimli, funksional, kompleks, texnologik, faoliyatli yondashuvlardir. 2. Og‘zaki-ko‘rgazmali yondashuv . U an’anaviy bo‘lib, asosan o‘qituvchining axborot berishi, o‘quvchi-talabalarning bilimini qabul qilishi,

to‘plashi va xotirasida saqlashi bilan belgilanadi. «Bilim» tushunchasi xotirada saqlanadigan axborot ma’nosida tushuniladi. Bunday bilimlar, ularni qo‘llay olish ko‘nikmalari (imtihonda shu axborotga doir berilgan savolga bergan javobiga qarab) orqali tekshirib ko‘riladi. Bu tizimdagi bilimlar asosan, esda saqlab qolish natijasi, ko‘pincha rasmiy ma’lumotdir, u ko‘pincha yuzaki bo‘lishi ham mumkin. Ular xotira tubida saqlangan bo‘ladi yoki boshqa so‘z bilan aytganda, faqat unga qaratilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri savol qo‘yilganda esga olinadi. Qayta esga olish darajasidagi bilim uzoq vaqt xotirada saqlanmaydi. Talaba savol berilganda eslashi, ba’zan esa umuman eslay olmasligi ham mumkin. Og‘zaki-ko‘rgazmali yondashuv respublikamiz o‘quv yurtlarida keng tarqalgan. Ma’lumot berish tizimida tayyor bilimlarni «o‘qituvchi-talabalarga», ularning ehtiyoji va faollik darajasiga bog‘liq bo‘lmagan holda, bevosita berish mumkin bo‘lgan imkoniyatidan kelib chiqadi. Demak, shunga ko‘ra o‘qituvchining asosiy vazifasi – zaruriy axborotni ma’lum qilishi va uni xotirada mustahkamlash ustida ishlashdir. V.Guzeyevning ta’kidlashicha, an’anaviy metodikaga xos bo‘lgan xususiyat dastur talablarida ifodalanuvchi ta’lim maqsadlarini «o‘zlashtirish» tushunchasi qobig‘iga o‘ralgan qandaydir noaniq tasavvur bilan tavsiflanadi. Bunda ta’lim jarayonida ko‘proq muvaffaqiyatga erishgan o‘qituvchilarning ish tajribalarini umumlashtirish asosida ta’lim jarayonlari tashkil etiladi. Har bir aniq vaziyat uchun ilg‘or o‘qituvchi (pedagog)larning pedagogik faoliyati namunasi qidiriladi, ammo ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan bir qator olimlar va amaliyotchilar alohida metodikalarning davri o‘tib ketganligi va har qanday ilg‘or pedagoglar tajribalarini umumlashtirish tizimli va maqsadga yo‘naltirilgan, samarali ta’limni qurish imkonini bermasligini jiddiy ta’kidlashmoqda. Respublikada amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi bir qator ijobiy ishlar, fan-texnikaning jadal sur’atlar bilan o‘sishi, bugungi kunda raqobatbardosh yuqori malakali kadrlar tayyorlash, shaxsni rivojlantirish, uning ma’lumot olish darajasini yuqori tarzda ta’minlashga nisbatan jamiyat ehtiyojlari bilan o‘qitish uslublari

o‘rtasida ziddiyatlar tug‘ilishiga olib keladi. Shuning uchun ta’lim jarayonida boshqa yondashuvlarni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqiy-ijodiy yondashuv . Ta’limning maqsadi talabada biror muammoni yechish qobiliyatini o‘stirish, yangi bilim va tajribani mustaqil ravishda o‘zlashtirish, harakatning yangi zamonaviy usullarini topish va tashabbus ko‘rsatishni nazarda tutadi. Tadqiqiy–ijodiy yondashuvda pedagog talabaning o‘quv faoliyatiga rag‘batlantiruvchi usulda rahbarlik qiladi, shaxsiy tashabbusini qo‘llab-quvvatlab, u bilan hamkorlik qiladi hamda uning fikr va qiziqishlarini doimo nazarda tutadi. Pedagogning talaba shaxsiga bo‘lgan munosabati, ularga muhabbati va jon koyitishi, yuksak ishonchi, o‘zaro hamkorlikning vujudga kelishi, muloqot madaniyatining yuqori darajada bo‘lishi, tahsil olish jarayonida talabalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri majburlashdan voz kechish va aksincha, ijobiy rag‘batlantirishning ustunligi tufayli ko‘zlangan maqsadga erishish, talabalar faoliyatida uchraydigan kamchiliklarga chidamli bo‘lish, ularni bartaraf etishning eng samarali yo‘llarini qo‘llashda namoyon bo‘ladi. Ushbu yondashuv bo‘yicha pedagogik texnologiya variantlari ishlab chiqilgan. Tadqiqiy-ijodiy yondashuvning ta’lim tizimida o‘z o‘rni bo‘lib, o‘z joyida qo‘llanilishi lozim. Izlanuvchan yondashuv . Bu yondashuvdagi maqsad talabalarda muammoni hal etish, yangi, oxirigacha tugallanmagan tajribani mustaqil o‘zlashtirish, ta’sir etishning yangi yo‘llarini yaratish va idrokni rivojlantirishdan iboratdir. Izlanuvchan ta’lim andozasining ta’lim mazmuni, tabiat va jamiyat bilan o‘zaro ta’siri shaxsni tadqiqotchilik yo‘liga boshlash, uning jadal ijodiy faoliyati xarakteri bilan bog‘liq. Shu bilan birga pedagog ta’lim oluvchilar o‘quv faoliyatini boshqarishda demokratik, rag‘batlantiruvchi yo‘l tutadi, ularning shaxsiy tugallanmagan tajribani mustaqil o‘zlashtirishi, xatti-harakati, harakatning yangi yo‘llarini yaratish qobiliyatlarini va shaxsiy ma’no kasb etishini rivojlantirish yo‘lini tutadi. Izlanuvchan ta’lim andozasining ta’lim mazmuni, tabiat va jamiyat bilan o‘zaro

ta’siri shaxsni tadqiqotchilik yo‘liga boshlashi uning jadal ijodiy faoliyati xarakteri bilan bog‘liq. Pedagog ta’lim oluvchilar o‘quv faoliyatini boshqarishda ijodiy yo‘l tutadi, talabalarning o‘quv faoliyatining operativ-texnik jihatlarini o‘zlashtirishga qadar uning ahamiyati va rag‘batlarini birinchi o‘ringa olib chiqadi. Bugungi kunga qadar o‘qitishda izlanuvchan yondashuvni o‘z ichiga oluvchi pedagogik texnologiya ko‘rinishlari ishlab chiqilgan. Tizimli yondashuv – ilmiy bilish metodologiyasi va pedagogik amaliyotning bir yo‘nalishi sifatida universal tavsifga ega bo‘lib, pedagogikada keng qo‘llaniladi. «Tizimli yondashuv» tushunchasi ko‘pincha «tizimli metod», «tizimli tahlil usuli» tushunchalari bilan uzviy bog‘liq. Chunki tizimli tahlil usullari ham obyektni yaxlit tizim sifatida o‘rganishni nazarda tutadi. Tizimli yondashuv tuzilish vazifasiga ko‘ra bajariladigan tahlilga juda yaqin. Tizimli tahlilning obyekti yaxlit narsa yoki hodisa hisoblanadi, u obyektning turli qismlarini, qismlarning o‘zaro uzviyligini, tizim chegaralarini va tizimning atrof-muhit bilan bog‘liqligi, aloqadorligini nazarda tutadi. Bu tizimda bir qancha qoida va tamoyillar majmuidan foydalaniladiki, ular tadqiqotchilik va amaliy faoliyatda yuqori natijalarga erishish imkoniyatini yaratadi. Texnologik yondashuv . Texnologiya tushunchasi – tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llanadigan usul va metodlar majmui; shunday usul va metodlarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan sifatida ta’riflanadi. Texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda o‘quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o‘quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy ko‘rsatmali tuzilmada o‘z ifodasini topadi. Ta’limga texnologik yondashuv o‘quv jarayonini o‘zaro uzviy bog‘liq etaplar va amallarga ajratishni va bo‘lishni; ta’limdan ko‘zlangan natijaga erishish uchun bajariladigan harakatlarni muvofiqlashtirish, bosqichma-bosqich amalga

oshirishni; loyihalashtirilgan ish va amallarning barchasini bir xil tarzda bajarishni nazarda tutadi. Qayta takrorlanish xususiyati tufayli ushbu tizim modul shakliga ega bo‘lib, mazmunlar bilan to‘ldirilgan va umumiy tarkibga bog‘langan birliklar, ya’ni ta’limning umumiy maqsadi va mazmuni, o‘quv maqsadi, o‘qitish va baholash jamlamalaridan tashkil topadi. Amalda bu pedagogning qayta-qayta takrorlanuvchan harakatining algoritmi hisoblanadi. Ushbu algoritmning yangi bo‘limlarda qo‘llanishi o‘quv jarayoni ko‘lamini qamrab oladi. Ta’lim jarayonini pedagogik texnologiya asosida tashkil etishning rejalashtirish bosqichida, yetakchi pedagoglar pedagogik texnologiyaning qonun- qoida va tamoyillari asosida uslubiy ashyolarni ishlab chiqish paytlarida yuqoriroq malaka talab etiladi. Loyiha tayyor bo‘lgach, pedagog asosan tashkiliy va maslahatchi vazifalarini bajaradi. Bu yondashuv asosan, reproduktiv ta’limga xosdir. Reproduktiv ta’lim tipik vaziyatlarda biror ish - harakatni oldin bilib olingan qoidalar asosida bajarishdir. Reproduktiv darajasi uchun pedagogik texnologiya usulida ta’lim – takror ishlab chiqiladigan konveyerli jarayon sifatida tashkil etiladi, undan kutiladigan natija ham mufassal tasvirlanib, aniq qayd etiladi. O‘quv materiali aniq ifodalangan o‘quv maqsadiga mos qayta tuzilib, ishlab chiqiladi, ba’zi bo‘laklari qismlarga ajratilib, har bir bo‘lakni o‘rganish mustaqil nazorat qilinib, xato va kamchiliklari tuzatilib boriladi. O‘quv jarayonining barcha bosqichlarida butun tizimning asosiy texnologik jihati – o‘quv jarayonining so‘nggi natijalari bo‘lgan o‘quv maqsadiga erishishga yo‘naltirilganligini ham kuzatish mumkin. Texnologik yondashuvni qo‘llash qo‘yilgan o‘quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydi. Keng ko‘lamda amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari ta’lim jarayonining ilg‘or texnologiyalarini o‘rganish va o‘quv-tarbiya jarayoniga joriy etishni taqozo qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, pedagoglardan ta’lim sohasiga texnologik yondashuvni, pedagogik texnologiya usulini egalashni, hududimizning milliy,

ma’naviy-madaniy xususiyatlarini va an’analarini hisobga olgan holda pedagogik amaliyotda qo‘llash hamda rivojlantirishni talab etadi. Texnologik yondashuv doirasida yaratilgan didaktik loyihalash usullariga bo‘lgan munosabat o‘quv jarayonini samarali va ijodiy rejalashtirish, yangi fikrlar bilan boyitish, ularning natijalarini baholashga yordam beradi. Ta’limni boshqarishga tizimli yondashuv - boshqaruvchi, ya’ni o‘qituvchining mavjud imkoniyatlari asosida tahsil oluvchilarga kerakli bilim, ko‘nikma va malakalarni qo‘yilgan maqsadga mos holda shakllantirish jarayonidir. Ta’limda boshqarish jarayoni turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Hozirgi paytda ta’lim- tarbiya jarayonini boshqarishga turli texnologiyalar joriy etilmoqda. Ta’limning harakatchan modelini tuzish orqali boshqarish o‘zining samaradorligini ko‘rsatmoqda. Mo‘ljallangan texnologiya tizimli yondashuvga asoslangan bo‘lib, quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: o‘rganilayotgan fan bo‘yicha ma’lumotlarni tayyorlash; tayyorlangan ma’lumotlarni o‘qitish uslubi va maqsadini e’tiborga olgan holda ma’lum ketma-ketlikka keltirish; o‘rganilayotgan mazmunni qo‘llamoqchi bo‘lgan pedagogik usullar nuqtai nazaridan tahlil qilish; pedagogik texnologiyalarni yaratilishining dastlabki bosqichiga oid maqsadni aniqlash; pedagogik texnologiyalarni qo‘llash jarayoni ketma-ketligini ishlab chiqish; texnologiyalardan foydalanishga oid uslubiy tavsiyalar tayyorlash; texnologiyalarni qo‘llash va erishilgan natijalarni bilim, ko‘nikma va malaka tizimlariga ajratish; olingan natijalar bo‘yicha sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash; ko‘zlangan maqsadga erishilganlik darajasini aniqlab, baholash; ta’limni boshqarish jarayoni to‘g‘risida tegishli xulosalar chiqarish va boshqalar. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun ijodiy pedagogikaga, ijodkor o‘qituvchiga ehtiyoj nihoyatda ortib bormoqda. Bugun ta’lim muassasalarida ijodkor o‘qituvchilarning bo‘lishi davr talabidir. Pedagogik faoliyat – inson shaxsi, uning dunyoqarashi, ishonchi, ongi, xulqini shakllantirishga bo‘ysundirilgan cheksiz masalalarni yechish jarayonidir.

Psixologik-pedagogik adabiyotlarda pedagogik faoliyat turlari (ta’lim beruvchi, tarbiyalovchi, rivojlantiruvchi, safarbarlik, tadqiqotchilik, tashkilotchilik va boshqalar) qator olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Shu bilan birgalikda pedagogik faoliyat muntazam o‘zgaruvchan, yangilanuvchan, rivojlanuvchanligi bilan ajralib turadi, unga ijtimoiy buyurtma uzluksiz ta’sir ko‘rsatadi. Ta’lim-tarbiya jarayonini Pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash vazifasi pedagogdan bevosita ijodiy faoliyatni hamda ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan soha bilimlarini talab etadi. Demak, texnologiya mavjud, uni ta’lim-tarbiya jarayoniga singdirish shart ekan, bu jarayon qayerda kechishi mumkin, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Bu esa, shaksiz, pedagogik korxonada, ya’ni pedagogik ishlab chiqarish jarayonida ro‘y beradi. Tarbiyalash texnologiyasi nisbatan yangi atama bo‘lishiga qaramay rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan. Tarbiyalash texnologiyasi pedagogikada yangi yo‘nalish hisoblangan «ijtimoiy pedagogika» bilan birgalikda fuqarolik g‘ururi, vatanparvarlik, ijtimoiy faollik, mas’uliyat hissi va boshqa shaxsiy sifatlarni shakllantirishda jiddiy ta’sir qilmoqda. Ta’kidlash joizki, tarbiyalash texnologiyasi yoshlar bilan tarbiyaviy ishlarning g‘oyasi, mazmuni va tarkibini emas, balki bu sohadagi respublikamiz hukumati tomonidan ishlab chiqilgan maqsad va vazifalarni samarali amalga oshirish bilan shug‘ullanadi. Tarbiyalash texnologiyasi mo‘ljallangan tarbiyaviy maqsadga samarali erishuvni ta’minlovchi vositalar majmuasini ko‘rib chiqadi. O‘qituvchi (pedagog)larning o‘zida muloqot, bahs olib borish madaniyatini shakllantirish maqsadida pedagogik ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan talablar, ayniqsa muhimdir. O‘zaro hamkorlik pedagogikasi – o‘qituvchi (pedagog) va o‘quvchi-talabalar orasida hamfikrlilik, ishonch, o‘zaro yordam, ijodiy hamkorlik muhitini yaratadi. Bu esa, o‘z navbatida, yoshlar tomonidan haqiqiy insoniy qadriyatlarni anglash va e’tirof etilishini kafolatlaydi. Prezident I.A. Karimov Oliy Majlisning XIV sessiyasida so‘zlagan nutqida: «Bizning oldimizda ozod fuqaro shaxsining ma’naviyatini, boshqacha aytganda,

ozod, har tomonlama rivojlangan, o‘z huquqlarini yaxshi biladigan, kuchi va qobiliyatiga ishonib tayanadigan, atrofdagi hodisalarga o‘zining mustaqil fikr va munosabati mavjud, o‘z manfaatlarini vatan va xalq manfaatlari bilan uyg‘unlashtiradigan shaxsni tarbiyalash vazifasi turibdi», deb ta’kidlagan edi. Milliy o‘zlikni anglashni butun olam insonparvarlik g‘oyasi va madaniyati, umuminsoniy qadriyatlar, ko‘p millatli xalqimiz an’analaridan ajratib tiklab bo‘lmaydi. Yoshlarning iqtidori va bilimga chanqoqligi ma’naviyatga erishishi va rivojlanishiga yordam beradi. Milliy mafkura, psixologik va pedagogik fanlardan foydalanib, maqsadlar ketma - ketligini to‘g‘ri «texnologik» tanlay bilish o‘ta muhim. Nazariya nuqtai nazaridan tarbiya uslubiyatini ta’riflash yetarli. Lekin texnologik jihatdan barcha tarbiya maqsadlarining qismlarini aniqlash va ularni ro‘yobga chiqarish yo‘llarini belgilash zarur bo‘ladi. «Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida bo‘lg‘usi mutaxassislarning umumiy va kasbiy madaniyatini shakllantirish bo‘yicha jamlama tarbiyaviy ishlar rejasi» tarbiyaviy ishlarni dasturlashga misol bo‘la oladi. Ushbu dastur Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘quv yurtlari olimlari va pedagoglari guruhining mehnati mahsulidir. Uning asosi qilib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning O‘zbekistonning daxlsizligini mustahkamlash, uning buyuk kelajagini barpo etish, har bir talabani ko‘p qirrali barkamol va Vatanning yuksak g‘oyalariga sodiq shaxs sifatida tarbiyalash haqidagi ko‘rsatmalari olingan. Dasturda asosiy tarbiyaviy yo‘nalishlar va maqsadlar keltirilgan. Jumladan, fuqaro tarbiyasi, kasb egallash, shaxsiy mas’uliyat, yuqori malakali bo‘lish va kasbiy mahoratga intilishni tarbiyalash, oilaviy hayotga tayyorlash, talabani shaxs sifatida rivojlantirish kabilarga alohida e’tibor berilgan. Mazkur dastur talaba va pedagogning faoliyatlarini ayrim-ayrim holda ta’riflaydi, bu esa quyida keltirilgan tarbiya texnologiyasi va D. Kratvolning ruhiyatli qadriyat sohasidagi o‘quv maqsadlari tasniflagichga mos keladi. U dunyoda tan olingan tarbiyaviy maqsadlarni va kutiladigan natijalarni rejalashtirishda keng qo‘llaniladi. Uning

asosida tarbiyaviy texnologiya yotadi. Ta’lim texnologiyasi kabi tarbiya vazifalarini shakllantirishda ta’lim oluvchilar xatti-harakatini aks ettiruvchi fe’llardan foydalaniladi. O‘quv-tarbiya jarayoniga Pedagogik texnologiyar larni joriy qilish pedagogdan ijobiy ishlashni talab etadi. Pedagog o‘zida unga yordam beruvchi tashqi imkoniyatlar, ya’ni, nazariy-amaliy, o‘quv qurollari va vositalari mavjudligi haqida to‘liq ma’lumotlarga ega bo‘lishi kerak. Pedagog o‘zidagi mavjud ma’lumot va imkoniyatlar asosida qaralayotgan ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha ma’lumotlar hamda ilg‘or o‘qitish uslublarini ko‘zlagan maqsadga yo‘naltirish qobiliyatiga ega bo‘lishi lozim. Pedagogda shakllangan bilim, ko‘nikma, malaka, o‘qitish vositalari, Pedagogik texnologiyalar imkoniyatlarini maqsadga muvofiq yo‘naltira olish qobiliyatlari mavjud bo‘lib, u davlat ta’lim standartlari asosida ta’lim oluvchiga aniq maqsadini belgilab beradi. Bu esa, o‘z navbatida, pedagogik texnologiyalarni qo‘llash rejasini ishlab chiqishga, ya’ni vazifalarini belgilab olishga olib keladi. Belgilangan maqsad va vazifalarni e’tiborga olgan holda ta’limning harakatchan modeli yaratiladi. Modelni ishlab chiqish asosan tizimli yondashuv uslubi, maqsadlar tizimini yaratish va unga erishish ketma-ketligiga asoslangan holda olib boriladi. Ta’lim modelini yaratish zamonaviy ta’lim texnologiyasining asosiy talablaridan biridir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» pedagogga raqobatbardosh kadrlar tayyorlash yuzasidan zamonaviy talablar majmuini belgilab beradi. Bir-biriga bog‘liq bo‘lgan talablarning majmui, pedagogning umumlashtirilgan modelini tashkil etadi. Umumlashgan modelga muvofiq asosiy talablar quyidagilardan iborat, ya’ni: - pedagogning ta’lim berish mahorati; - pedagogning tarbiyalay olish mahorati; - ta’lim-tarbiya jarayonida inson omilini ta’minlovchi shaxs fazilati;

- ta’lim oluvchilarning bilimlarini xolisona baholay olish va nazorat qila olish mahorati. Bugungi kunda O‘zbekistonda jahon ta’lim maydoniga kirishga yo‘naltirilgan yangi ta’lim tizimi qaror topmoqda. Bu jarayon bilan bir vaqtda pedagogik o‘quv- tarbiya jarayonining nazariyasi va amaliyotida sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Ta’limdagi yondashuvlar tarkibi o‘zgarmoqda va boshqacha munosabatlar, pedagogik mentalitetlar o‘rnatilmoqda. Ta’lim tizimi yangi axborotlar bilan ishlash qobiliyati ijodiy yechimining ta’lim dasturini individuallashtirishga qaratilishi bilan boyitilmoqda. Ta’lim – pedagogik jarayonning muhim tarkibi bo‘lib, o‘quvchi-talaba bilan o‘qituvchi (pedagog) ning shaxsga yo‘naltirilgan o‘zaro munosabatlari hisoblanadi. Ijtimoiy bilimga teng bo‘lgan pedagogik texnologiyalarning tashkil topishida fanning roli ortib bormoqda. Ta’lim jarayoni nihoyatda murakkab. Ta’lim samaradorligi pedagog va talaba- o‘quvchi faolliligiga, ta’lim vositalarining mavjudligiga, ta’lim jarayonining tashkiliy, ilmiy, metodik mukammalligiga, jamiyatda ilmli kishilarga bo‘lgan ehtiyojga va boshqa hali aniqlanmagan omillarga bog‘liq. Jamiyat o‘zining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy ehtiyojlari asosida ta’lim samaradorligi yuqori bo‘lishini talab etadi. O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy tuzilmalar yaratilayotgan hozirgi kunda keng, chuqur bilimli va bilimlarni amalda qo‘llay oladigan shaxslarga talab kuchayib bormoqda. Bilimdon va tadbirkor, ijtimoiy faol shaxs jamiyat hayotida, mehnatda o‘zining o‘rnini topadi. O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov «….shuni yaxshilab tushunib olishimiz zarurki, jamiyatimizni yanada demokratlashtirish va fuqarolik institutlarini shakllantirish, avvalo, aholi ijtimoiy, siyosiy va davlat hayotida nechog‘lik faol ishtirok etishi bilan uzviy bog‘liq» deb ko‘rsatdi. Bunday faollik vujudga kelishi uchun bilimdon va harakatchan, milliy istiqlol g‘oyasiga sodiq bo‘lgan shaxsni shakllantirish kerak.

Ta’limning barcha bo‘g‘inlarini shunday tashkil etish kerakki, u yoshlarga chuqur va asosli bilim berish bilan birga keng qamrovli fikrlashga o‘rgatsin. Ta’lim jarayonida talabada mustaqil bilim olish ehtiyoji shakllanib borishi hozirgi kunning talabidir. Pedagogik amaliyot va tadqiqotlarda qator ish usullari qo‘llab ko‘rildi. Ta’limni muammoli tashkil etish, ta’limda o‘quvchilarni faollashtirish, hamkorlik pedagogikasi, tayanch so‘zlariga asoslanish, ta’limni optimallashtirish va boshqalar tajribadan o‘tdi. Lekin bu pedagogik vositalar ayrim o‘qituvchilarda samarali natija bersa ham, uni ommaviy yo‘sinda ta’lim tizimiga kiritib bo‘lmadi. Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati talabalarni qiziqtirib o‘qitish va bilimlarni to‘liq o‘zlashtirishga erishishdir. Ta’limda berilayotgan bilimlarni talabalarning ko‘pchilik qismi puxta o‘zlashtirishi pedagogik texnologiya joriy etilishining asosiy maqsadi hisoblanadi. Pedagogik texnologiya asosida dars o‘tishda eng asosiy talab talabaning hayotiy tajribasi avval o‘zlashtirgan bilimlari va qiziqishlari asosida bilim berishni ko‘zda tutadi. Pedagogik texnologiya o‘rganilayotgan soha bo‘yicha talabalarda bilim yetarlicha bo‘lmagan holda ham talabada salbiy kechinmaga o‘rin qoldirmaslikni, bu talabaning aybi emasligini tan olishni talab etadi. Faollik ko‘rsatilsa, bilimlarni o‘zlashtirib olishga talabalarda ishonch hosil qilish tavsiya etiladi. Mavjud pedagogika fanida dars jarayoniga oid berilgan ma’lumotlarda e’tibor ko‘proq yangi bilimlarni bayon etish, uni mustahkamlash va natijasini hisobga olishga qaratilgan. Bilim berishda talabaning avvalgi bilimlari, hayotiy tajribasi yetarlicha hisobga olinmagan. Dars rejasida avval o‘tilgan mavzuni yakunlab, yangi mavzuga bog‘lash taklif etilgan. Lekin shu yangi o‘tilayotgan mavzu bo‘yicha talabaning bilimini aniqlash, mavzuga xos bo‘ladigan dastlabki ma’lumotlarni berish yetarlicha amalga oshirilmagan. Pedagogik texnologiya talabalarning o‘rganilayotgan soha bo‘yicha bilimlarni esga tushirish, jonlantirish yangi bilimni o‘zlashtirishga asos bo‘ladi deb ko‘rsatadi. Bilimlar va tayyorgarlikni aniqlash talabani faollashtirish va bilim

o‘zlashtirishga ijobiy motivni keltirib chiqaradi. Mavzuni o‘rganishga kirishishda erkin suhbat, munozara, aqliy hujum va boshqa shakllarda jonlantirish mumkin. Pedagogik texnologiya ta’lim amaliyotida uchta darajada qo‘llaniladi: 1 . Umumiy pedagogik daraja . Umumiy pedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya o‘quv-tarbiya jarayonining yaxlit tizimliligi, ma’lum bir region, o‘quv yurti tomonidan uzluksiz ta’lim ta’lim tizimining muayyan bir bosqichidagi texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, ilmiy-nazariy asoslari, tamoyillari, amaliyotda qo‘llashning umumiy xususiyatlari, shart-sharoitlarini ifodalaydi. Shu o‘rinda qayd etish kerakki, uzluksiz ta’lim tizimining har bir bosqichida ta’lim mazmuni orqali tegishli o‘ziga xos maqsad va vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutilganligi sababli, pedagogik texnologiya ham o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ladi. Bu darajada pedagogik texnologiya pedagogik tizim tushunchasiga sinonim hisoblanadi. Uning tarkibiga ta’lim-tarbiya jarayonining maqsad va vazifasi, mazmuni, vosita va metodlari, tarbiya jarayonining obyekti va subyekti faoliyatining algoritmlari kiradi. 2. Xususiy metodik darajada pedagogik texnologiyaning muayyan bir predmet, kursni o‘qitish jarayonining maqsad va vazifalarini amalga oshirish maqsadida foydalaniladigan ta’lim mazmuni, o‘qitish vositalari, metodlari va shakllarining majmuasi tushuniladi. 3. Lokal (modul) darajada o‘quv-tarbiya jarayonining ma’lum bir qismining xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratilgan texnologiya tushuniladi. Unda o‘quvchi - talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish, ular bilimini nazorat qilish, shaxsiy fazilatlarini shakllantirish kabi masalalar ko‘zda tutiladi. Pedagogik texnologiyaning yuqorida qayd etilgan uchta darajasi bir-birini to‘ldiradi va taqozo etadi. O‘zbekistonda pedagogik texnologiya masalalari, asosan, ta’lim doirasida o‘rganilmoqda. Ta’lim texnologiyasi deb, o‘quv-tarbiya jarayonida o‘quvchi maqomini o‘zgartirish, yangilash yo‘li bilan ma’lumot mazmunini va modellashtirish darajalari – o‘quv materiali, o‘quv predmetiga

pedagogik ishlov berish, o‘rganiladigan mavzuni o‘quvchi-talabalarning real bilish imkoniyatlariga moslashtirish, ta’lim natijasini qabul qilingan etalon darajasiga ko‘tarish va baholashga oid usullar, vositalar hamda ta’limning tashkiliy shakllarini tushunamiz. Ta’lim texnologiyasi o‘quv-tarbiya jarayonini boshqarishning hozirgi yetakchi prinsipi (subordinatsiya) ni chegaralaydi, unda koordinatsiya o‘qituvchi (pedagog) va o‘quvchi-talaba faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirishning yetakchi prinsipiga aylanadi. Koordinatsiya ta’limni tashkil qilish, boshqarish va nazorat qilishning bosh prinsipiga aylanganda o‘quvchi- talaba ta’lim jarayonining o‘qituvchi (pedagog) bilan teng huquqli subyektiga aylanadi, ta’lim jarayonini o‘qituvchi (pedagog) va o‘quvchi-talaba birgalikda amalga oshiradi. G‘arb mamlakatlaridagi ta’lim texnologiyasining bosh g‘oyasi dasturlashtirilgan ta’limga borib taqaladi. Dasturlashtirilgan ta’lim asoschilaridan biri B. F. Skinnerning ta’kidlashicha, o‘quvchilarning o‘quv materiali va uni o‘zlashtirishga oid xatti-harakatlari (o‘quvchi faoliyati) pog‘onalar (ta’lim bosqichlari)ga ajratiladi, har bir bosqichda o‘quv materialining ma’lum ulushi to‘liq o‘zlashtiriladi, o‘quv materialining o‘zlashtirilgan ulushi tekshirilib, keyingi ulushni o‘rganishga o‘tiladi. Demak, pedagogik texnologiyaning asosiy tamoyili ma’lumot mazmunini to‘liq o‘zlashtirish taktikasidan iborat bo‘lib, u dastavval dasturlashtirilgan ta’lim nazariyasi va amaliyoti qobig‘ida paydo bo‘lgan edi. Pedagogik texnologiya inson ongi, tafakkuri bilan bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushuntirish mumkin bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etadi. Uning o‘ziga xos jihati – tarbiya muammosini ham qamrab olishidir. Demak, texnologiya samaradorligi inson o‘zining ko‘p qirrali tomonlari bilan unda qanchalik to‘liq namoyon bo‘lyapti, uning psixologik-kasbiy jihatlari, ularning kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday hisobga olinyapti, degan savollarning yechimiga bog‘liq ekan. Shu jihatdan olganda texnologiya shaxsning rivojlanish bosqichlarini loyihalashtirish, tashxislash kabi imkoniyatlarga ham ega bo‘ladi. Bu esa pedagogning texnologik jarayon bilan ishlash qobiliyatiga bog‘liq.

Pedagogning belgilangan o‘quv-tarbiya vazifalarini me’yoriy hujjatlarda ko‘rsatilgan talablar asosida yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy ko‘rsatkichlar doirasida bajarish holati ishlash qobiliyati deb atalishi mumkin. Demak, u yoki bu fan o‘qituvchisining mahoratini aniqlashda uning faoliyati davlat ta’lim standartlari talablariga va pedagogik shartlarga nechog‘lik mos kelishi nazarda tutiladi. Pedagogik nashrlarda pedagog faoliyatini baholash uchun qator ko‘rsatkichlar tavsiya etiladi, jumladan: - pedagogik natijaviylik – pedagog guruhida fan bo‘yicha o‘zlashtirishning o‘rtacha qiymati; - o‘qitishning ilmiylik darajasi – pedagogning o‘quv elementlarini fan abstraksiyasi pog‘onalari bo‘yicha tushuntirishi; - ta’lim mazmunini metodik tayyorlash – umumiyligi, izchilligi, harakatdaligi, ortiqcha emasligi kabi talablarning e’tiborga olinishi; - ta’limda u yoki bu natijani qo‘lga kiritish yo‘llaridan samarali foydalanish; - ekstensiv yoki intensiv sharoitda va hokazo. Umuman olganda, pedagog uchun asosiy kasbiy-me’yoriy ko‘rsatkich – birinchi navbatda o‘z holatini pedagogik jarayonda bunyodkor sifatida his etishi va anglab yetishidir. Pedagog o‘zining ish faoliyatiga xususiy kasbiy yaroqliligini, pedagogik voqelikdagi o‘z o‘rnini baholay olmas ekan, undan hech qachon ijodkorlikni talab qilib bo‘lmaydi. Demak, pedagogik faoliyatga kirib kelayotgan har bir inson o‘zining unga moslanuvchanligini, shu kasbga layoqati, qiziqishi borligini to‘liq tasavvur etishi kerak. Ta’lim texnologiyasining asosiy maqsadi o‘quv predmetlarini to‘liq o‘zlashtirishga mos keladigan ta’lim loyihasini yaratishdir. Bunday loyiha hozirgi zamon psixologiyasi, didaktikasi va pedagogik amaliyotining asosiy va ilg‘or g‘oyalariga tayangan holdagina yaratiladi.

O'xshashlar

Pedagogik texnologiyalarni turkumlashtirish

Pedagogik texnologiyalarni turlari va klassifikatsiyasi.

Pedagogik texnologiya tamoyillari ( prinsiplari )

Pedagogik tadqiqotning metodologik tamoyillari

Ilg'or pedagogik texnologiya va uning tamoyillari