Ilg'or pedagogik texnologiya va uning tamoyillari - Pedagogika - Referatlar

Ilg'or pedagogik texnologiya va uning tamoyillari

Yuklangan vaqt:

22.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.5 KB

Ko'chirib olish

Ilg`or pedagogik texnologiya va uning tamoyillari Reja: 1. Ona tili t a`lim i ni rivojlantirishning yangi bosqichida pedagogik texnologiyalarning mohiyati va muammolari. Pedagogik texnologiya. 2. Pedagogik texnologiya ko`rinishlari 3. Pedagogik texnologiya bilan metodika orasidagi ayrim farqlar 4. Ona tili t a`lim texnologiyasining tarkibiy qismlari. 5. Ona tili t a`lim i ni didaktik loyihalash natijasi tanlangan pedagogik nazariyaga bog`liq. 6. Ta`limning adaktivlik va optimallik ko`rsatkichlariga ega bo`lishi. 7. Ona tili ta`limida p edagogik texnologiya tushunchasining muhim belgilari.

Bugungi jamiyatda har tomonlama etuk, barkamol shaxslar kerak ekan, ta`lim sohasida olib borilayotgan islohotlar bunday shaxslarni tarbiyalashda katta imkoniyatlar ochib bermoqda. “Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o`rganmasa, berilgan ta`lim samarasi past bo`lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o`z yo`liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir”,-deyiladi. Prezident Islom Karimovning O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisi IX sessiyasida so`zlagan nutqida. Darhaqiqat, hozirgi ta`lim oldida turgan eng muhim vazifalardan biri o`quvchilarni mustaqil fikrlay oladigan qilib tarbiyalashdan iborat. Xususan, yoshlarda ijodiy tafakkur, ijodiy izlanish, mavjud imkoniyatlardan eng qulay va serunumini tanlay olish ko`nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an`analarimiz ruhida tarbiyalashda ona tili fanining tutgan o`rni hamda imkoniyatlari benihoya katta. Shu ma`noda, hozirgi davr ta`limi oldida turgan dolzarb vazifa haqida muammolarni to`g`ri anglash va amaliyotga joriy etish mas`uliyati mavjuddir. Bu masalalar o`z o`rnida ta`lim mazmuniga yangi pedagogik texnologiyalarni singdirish va joriy etish orqali amalga oshiriladi. Yangi pedagogik texnologiya “Ta`lim to`g`risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida olib borilayotgan tub islohotlar asosiy yo`nalishlarining bosh harakatlantiruvchi kuchidir. Yangi pedagogik texnologiya shunday bilimlar sohasiki, bunda 3-ming yillikdan tub burilishlar, o`qituvchi faoliyatini yangilab, o`quvchilarda hur fikrlilik, mustaqillik, bilimga chanqoqlik, vatanga muhabbat, insonparvarlik, ma`naviy va ruhiy barkamollikni tizimli ravishda shakllantiriladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi keng ko`lamli, serqirra tushuncha bo`lib, u ta`lim – tarbiya amaliyotini rivojlantirish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan va hozirda pedagogika, psixologiya fanlarida o`z o`rniga ega. Ta`lim-tarbiya faoliyatining mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o`tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo`nalishlari shu faoliyatdan ko`zda tutilgan 2

maqsadlarni to`liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya`ni texnologiyaga aylanib bormoqda. Shu asosda ta`lim-tarbiya so h asida so`nggi davrda pedagogik texnologiya ga amal qila boshladi. Istiqlol mavkurasi va sharqona pedagogikaga yo`g`rilgan ta`limning milliy modeliga mos o`zbek maktabini yaratish, yangicha tafakkur va dunyoqarash, milliy g`oyani shakllantirish hamda mustaqil yurtimiz xalq ta`limini jahon andozalari darajasiga ko`tara borish uchun ilmiy asoslangan pedagogik texnologiya zarurati tobora sezilmoqda. Shuningdek, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da ham ta`lim tizimiga ilg`or pedagogik texnologiyalarni joriy qilish va o`zlashtirish zarurligi ta`kidlanadi. Pedagogik texnologiyalar o`zi nima? Pedagogik texnologiya tushunchasi XX asrda paydo bo`lib, quyidagi rivojlanish bosqichlaridan o`tib kelmoqda. Dastlab bu tushuncha 1940 yillarda 50-yillar o`rtasigacha “ta`limda texnologiya” deb qo`llanilib, o`quv jarayonida audiovizual texnika vositalaridan foydalanishni ifoda qilgan. Pedagogik tushunchasi dastlab XX asrning o`rtalarida AQSh da qo`llana boshlagan. Bunda “pedagogik texnologiya” va “ta`lim texnologiyasi” ifodalari faqat texnika vositalari yordamida o`qitishga nisbatan qo`llangan edi. Pedagogik texnologiya o`quv jarayonini texnologiyalashtirishni butunligicha aniqlovchi tizimlm kategoriyadir. “Texnologiya” fanga 1872 yilda texnikaviy taraqqiyot bilan bog`liq holda Rossiyada kirib kelgan. 1940 yil esa AQShga kirib kelgan. AQSh da 1971 yil Kommunikatsiya va texnologiya Assocasiyasi tashkil topdi. 1961 yildan boshlab “Pedagogik texnologiya” jurnali, 1971 yildan “Audio vizual ta`lim” hamda “Audiovizualli kommunikaciya bayoni” nomli jurnallar chop etila boshladi. Angliyada 1967 yil pedagogik texnologiya milliy kegashi tashkil topdi. 1964 yildan “Pedagogik texnologiya va dasturli ta`lim”, 1970 yildan boshlab “Pedagogik texnologiya” nomli jurnallar chop etila boshladi. 3

Yaponiyada 1965 yil “Pedagogik texnologiya” markaziy kengashi tashkil etildi va shu yillarda “Pedagogik texnologiya”, “Pedagogik texnologiya tadqiqotlari” bo`yicha jurnallar chop etila boshladi. Italiyada 1971 yil “Pedagogik texnologiya milliy markazi” tashkil etildi va shu yildan boshlab “Pedagogik texnologiya” jurnali chop etila boshladi. Vengriyada 1973 yildan boshlab o`qitish texnologiyasi davlat markazi tashkil etildi. “Texnologiya” yunoncha so`z bo`lib, texnos - “san`at”, “mahorat”, “hunar” logiya - “fan”, “ta`limot” ma`nolarini bildiradi. Bir so`z bilan aytsak, “texnologiya”-“mahorat fani” degan ma`noni bildiradi. “Pedagog” esa boshqaruvchi, etaklovchi ma`nolarini beradi. Aniqroq aytadigan bo`lsak : Ishlab chiqarishdagi texnologiyada turli materiallarga ishlov berish tegishli kasb ustalari tomonidan amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyada esa ishlov beriladigan material o`quvchi (ta`lim oluvchi) ning aqliy, ruhiy, axloqiy sifatlari bo`lib ularga o`qituvchi, tarbiyachi tomonidan ma`lum maqsadlarga erishish yo`lida har turli ta`sirlar o`tkaziladi. Pedagogik nuqtai nazardan texnologiya bu shaxsni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirish qonunlarini o`zida jo qiladigan va yakuniy natijani ta`minlaydigan pedagogik faoliyatdir. “Texnologiya” tushunchasi regulyativ (tartibga solib turuvchi) ta`sir etish kuchiga ega bo`lib, erkin ijod qilishga undaydi. Pedagogik texnologiyaga “yangi so`zi”ni ishlatish “eski”ning samarali tomonini olib, ta`lim-tarbiya jarayonini loyihalashda yangicha texnologiya asosida barkamol etuk shaxslarni etkazib berish tushuniladi. Oradan vaqt o`tishi davomida shu ifodalarni qo`llash darajasi kengayib borishi natijasida ularning ma`nolari ham tegishlicha o`zgarib bordi. Hozirda kelib esa pedagogik texnologiya ifodasining zamonaviy ilmiy asoslangan yagona ta`rifini belgilash maqsadida bir qancha yirik olimlar tomonidan turli fikrlar va xulosalar asoslab berildi. 50-yillar o`rtasidan 60-yillargacha “ta`lim texnologiyasi” ifodasi qo`llanilib, bunda programmalashtirilgan ta`limni nazarda tutilgan. 4

70-yillarda “pedagogik texnologiya” ifodasi qo`llanilib, u avvaldan loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o`quv jarayonini bildirgan. XXI asr ta`lim jarayonidagi muammo-o`quv jarayonini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish, o`quvchilarning ongiga yangi materiallarni chuqur singdirish, ularda mustaqil fikrlashga, izlanishlariga qiziqish uyg`otishdir. Bizga ma`lumki, “pedagogik texnologiya” atamasi XX asrning 50-yillarida ommalashib, uning ahamiyati YuNESKO darajasida e`tiborga olingan. Rus olimlari B.P.Besbal`ko, M.V.Klarin va boshqalarning say-harakati bilan 90 yillarning oxiriga kelib Rossiyada ham pedagogik texnologiyaga qiziqish ommalashib bordi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa 2000 yillarning boshlarida pedagogik texnologiya tushunchasi muammo sifatida talqin qilina boshlandi. Bir qancha mamlakatlar pedagogik texnologiyalarni yaratish va ularni ta`lim jarayonida qo`llash borasida samarali natijalarga erishmoqda. Pedagogik texnologiyalarning turlari ko`p bo`lib, ular mohiyati, o`ziga xos xususiyatlari va o`quv materiallari, o`quv jarayonini tashkillashtirish usullari bilan bir-biridan farq qiladi. Umuman olganda, har bir pedagogik texnologiya o`qituvchi va o`quvchi munosabatini, darsdan kutiladigan natijaning qanday bo`lishi haqida oldindan tasavvur eta olish imkoniyatini yaratadi. Bu esa o`z navbatida har bir darsni tahlil qilib, o`qituvchi va o`quvchi tomonidan yo`l qo`yilgan kamchilarning keyingi darslarda oldini olishga yordam beradi. “Pedagogik texnologiya – bu ta`lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati hamda ularning o`zaro ta`sirini inobatga olib, o`qitish va bilim o`zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo`llashning tizimli metodidir”. (Yunesko) Qarshi Davlat universiteti professori M.Ochilovning fikricha, “Yunesko” ta`rifida pedagogik texnologiyani ta`limning boshqa usullaridan keskin farqini yaqqol ko`rsatuvchi: “ta`lim jarayoniga tizimli, texnologik yondashuv, ta`lim maqsadlarini 5

oydinlashtirish, natijasini kafolatlash va holisona baholash” dek muhim belgilar aks etmagan. Jins tushuncha sifatida ishlatilgan “Tizimli metod” atamasi ham bitta metod ma`nosini bildiradi. Bizningcha, ta`rifda jins tushuncha sifatida “metodlar majmui” atamasini ishlatish mantiqiy jihatdan to`g`riroq bo`lar edi. Shu mulohazalar asosida “pedagogik texnologiya” tushunchasiga quyidagicha ta`rif berishini maqsadga muvofiq , mukammalroq deb hisoblaymiz. Pedagogik shakllarni qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va holisona baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o`zaro ta`sirini inobatga olib, ta`lim maqsadlarini oydinlashtirib, o`qitish va bilim o`zlashtirish jarayonlarida qo`llaniladigan usul va metodlar majmuidir! Oddiy qilib aytadigan bo`lsak, ilg`or pedagogik texnologiya deganimizda o`qituvchi bir soatlik darsda o`zining mahoratini, san`atini qo`llab, har xil usul va metodlardan foydalanib dars o`tishi davomida butun sinf o`quvchilarini faollashtirib, barcha o`quvchilarni darsga qatnashtirib, darsning faol ishlovchisi o`quvchi darajasiga erishishni tushunishimiz kerak. Xullas, pedagogik texnologiya-o`qitish usuli, ma`lum ma`noda ta`lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmuidir. Ta`kidlash lozimki, xalqaro tajribalarga suyangan holda yirik pedagog olimlarimiz J.G`.Yo`ldoshev, N.Sayidahmedov, M.Ochilovlar tomonidan pedagogik texnologiyaning ilmiy nazariy asoslari yaratildi, tamoyillari aniqlandi. Ilg`or pedagogik texnologiya yoxud innovaciya tushunchalari garchand yangi so`z sifatida qo`llanilayotgan bo`lsa-da, aslida uning ildizlari uzoq o`tmishga borib taqaladi. O`rta asrning buyuk mutaffakirlari Umar Xayyom, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino kabi olimlar “izlanishga asoslangan” o`qitish g`oyasini ilgari surganlar. Umar Xayyom o`zining “Matematik traktatlar?”ida “Ozgina o`yla, o`zing topasan”, “Fikrlasang, bilib olasan”,-degan da`vatlar asosida o`qitish lozimligini qayd qiladi. Abu Nasr Farobiy borliqni fahmlash va bilishning asosi fikrlashda ekanligini uqtiradi. 6

Hozirgi kunda keng qo`llanilayotgan “Ilg`or pedagogik texnologiya” tushunchasi zamirida ham fikrlar yotadi, chunki ijodiy fikrlash jarayonida o`quvchi til hodisalarini fahmlaydi, uni bilib olish imkoniyatiga ega bo`ladi. Ilmiy metodik adabiyotlarda yangi pedagogik texnologiya (yoki innovaciya- yangiliklarni amaliyotda qo`llash)-noan`anaviy usullarini qo`llash, ulardan foydalanishdir, deb talqin etiladi. Ko`pgina o`qituvchilar darslarda o`yin- topshiriqlardan foydalanishni ham darslarni turli shakllarda tashkil etishni ham yangi pedagogik texnologiya deb tushunishadi. Biz bunday qarashlarga qarshimiz? Chunki bular yangi pedagogik texnologiyaning birgina elementi hisoblanadi. Yangi pedagogik texnologiya bizning nazarimizda quyidagi elementlardan iborat. 1. Ta`lim mazmunini to`g`ri belgilash. 2. Belgilangan ta`lim mazmuniga muvofiq keladigan zamonaviy metod, vosita va usullarni qo`llash. Pedagogik texnologiyaning har turli ta`riflari mavjud bo`lib, har bir ta`rif ma`lum nuqtai nazardan yondoshishni ifodalaydi. Ayrim asosiy ta`riflar va ularning sharhlarini ko`rib chiqamiz: Texnologiya biror ishda, mahoratda, san`atda qo`llaniladigan usullar, yo`llar yig`indisi (Izohli lug`at). Texnologiya – ishlov berish, ahvolni o`zgartirish san`ati, mahorati, qobiliyati, metodlari yig`indisi (V.M.Shepel`). Pedagogik texnologiya o`zqitishning, ta`limning shakllari, metodlari usullari, yo`llari, tarbiyaviy vositalarining maxsus yig`indisi va komponovkasi (joylashuvi) ni belgilovchi psixologik tartiblar (ustanovka) lar majmuasi: u pedagogik jarayonning tashkiliy-uslubiy vositalaridan iborat (B.T.Luxachev). Pedagogik texnologiya – o`qituvchi mahoratiga bog`liq bo`lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o`quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir (V.P.Bespalko). Pedagogik texnologiya-ta`limning rejalashtiriladigan natijalariga erishish jarayonini tafsiloti (I.P.Volkov). Ta`lim texnologiyasi-didaktik tizimning tarkibiy jarayonli qismi (M.Choshanov). 7

Pedagogik texnologiya-o`quv jarayonining o`quvchilar va o`qituvchi uchun so`zsiz qulay sharoitlar ta`minlashni loyihalash, tashkil qilish va o`tkazish bo`yicha hamma detallari o`ylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modeli (V.M.Monaxov). Pedagogik texnologiya-texnika resurslari odamlar va ularning o`zaro ta`sirini hisobga olgan holda ta`lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo`yuvchi o`qitish va bilimlarini o`zlashtirishning hamma jarayonlarini yaratish, qo`llash va aniqlashning tizimli metodi (YuNESKO). Pedagogik texnologiya-pedagogik maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan barcha shaxsiy instrumentli va metodologik vositalarning tizimli yig`indisini va amal qilish tartibini bildiradi (M.V.Klarin). Pedagogik-texnologiya bu so`zsiz rioya qilish eng yuqori natijani kafolatlaydigan ko`rsatmalar emas, balki qonuniyatlar bo`lib, ularning amaliy ahamiyatidan iborat (V.Yu.Pityukov). Pedagogik texnologiya-bu tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga singdirish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan, bir tizimga keltirishdir (Sakomoto). Pedagogik texnologiyaning mohiyati didaktik maqsad, talab etilgan o`zlashtirish darajasiga erishishdan iborat bo`lib, uni tatbiq etishni hisobga olgan holda ta`lim jarayonini ilgaridan loyihalashtirishda namoyon bo`ladi (U.Nishonaliev). Pedagogik texnologiya – bu o`qituvchi (tarbiyachi) ning o`qitish (tarbiya) vositalari yordamida o`quvchi (talaba) larga muayyan sharoit va ketma-ketlikda ta`sir ko`rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayonidir (N.Saydahmedov). Pedagogik texnologiya-bu jamiyat ehtiyojidan kelib chiqib, shaxsning oldindan belgilangan ijtimoiy sifatlarini samarali shakllantiruvchi va aiq maqsadga yo`naltirilgan o`quv jarayonini tizim sifatida qarab, uni tashkil etuvchilar, ya`ni o`qituvchi (pedagog) ning o`qitish vositalari yordamida tahsil oluvchilarga ma`lum bir sharoitda muayyan ketma-ketlikda ko`rsatgan ta`sirini va ta`lim natijasini nazorat jarayonida baholab beruvchi texnologiyalashgan ta`limiy tadbirdir (B.Ziyomuhamedov). 8

Pedagogik texnologiya bu – ob`ektiv, moddiy jarayon. Agar biz o`quv-tarbiya jarayonidan uning ob`ektiv, moddiy (substanciyalik) jihatini ajrata olsak, shunda biz texnologiyaga, eng kamida uning tafsilotiga ega bo`lamiz (V.K.D`yachenko). Pedagogik texnologiya – bu o`qitishga o`ziga xos yangicha (innovacion) yondoshuvdir. U pedagogikadagi ijtimoy-muhandislik tafakkurining ifodalanishi, texnokratik ilmiy ongning pedagogika sohasiga ko`chirilgan taviri, ta`lim jarayonining muayyan standartlashuvi hisoblanadi (B.L.Farberman). Pedagogik texnologiya – turli mualliflar (manbalar)-ning barcha ta`riflari mazmunini o`zida mujassam etuvchi umumlashtirishdan iborat (G.K.Selevko). Yuqorida keltirilgan ayrim ta`riflarning o`zaro har xilligidan ko`rinadiki, pedagogik texnologiya tushunchasi ko`p qirrali bo`lib, unga pedagogik, psixologik, didaktik, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va boshqa nuqtai nazarlardan yondoshish mumkin. Hozirda ta`lim-tarbiya sohasida keng rivojlanib borayotgan yo`nalishlardan biri zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo`llashdan iborat. Ma`lumki, ta`lim-tarbiya jarayoni katta avlod tomonidan o`z bilim va tajribalarini o`sib kelayotgan avlodga o`rgatishdan iborat bo`lib, bu jarayonda asosan inson hayoti uchun zarur axborotlarni avloddan avlodga uzatish amalga oshiriladi. Insoniyat hayoti axborotlar bilan chambarchas bog`liq. Boshqacha aytganda, insonning har bir harakati axborot olish yoki uzatish yoki undan foydalanish yoki o`rganish, o`zlashtirish, saqlash va boyitishdan iborat. Shundan hozirgi insoniyat civilizaciyasini axborot civilizaciyasi deb ataladi. Shu nuqtai nazardan civilizaciya tushunchasiga berilgan ta`riflardan biri quyidagicha: “Civilizaciya-axborotni to`plash, tahlil qilish va foydalanish hamda atrof- muhit va o`zi haqida axborot yaratish uchun eng ko`p ma`lumot olishga qodir bo`lgan moddaning yuqori turg`un holatidir”. Bu ta`rifdan axborotni avloddan avlodga uzatishning, ya`ni ta`lim-tarbiya civilizaciyaning mavjudlik sharti hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan “civilizaciyaning bosh belgisi axborotni to`plash, mavhum (abstrakt) tahlil qilish (jonivorlar bunga qodir emas) va undan o`z turini o`z jamoasini 9

uzoq saqlash uchun foydalanishdan iborat”. Bundan axborotni to`plash, tahlil qilish va undan foydalanishning shakl, usul va vositalarini takomillashtirib borish zarurligi va buning zamirida pedagogik texnologiya yotishi tushuniladi. Axborotlarning inson hayotidagi ahamiyatini aniqlashga qiziqish ortishi tabiiy. Bu haqdagi ta`riflardan biri quyidagicha: “Axborot-bu sezgi a`zolarimizni tashqi olamga moslashtirishimiz jarayonida biz undan oladigan mazmun belgisi” (N.Viner). bu ta`rif tirik organizmning tashqi muhitdan axborotni idrok qilishiga doir xususiy holga tegishli. Ushbu aytilganlar asosida pedagogika texnologiyaning eng qisqa va umumlashtirilgan ta`rifini ta`rifini quyidagicha deb hisoblashimiz mumkin. Pedagogik texnologiya-barkamol insonni shakllantirish faoliyati. Pedagogik texnologiya-kafolatlangan ta`lim. Pedagogik texnologiya o`quvchini mustaqil o`qishga, bilim olishga, fikrlashga o`rgatishni kafolatlaydigan jarayondir. Pedagogik texnologiya jarayonida o`qituvchi rahbarligida o`quvchi mustaqil ravishda bilim oladi, o`rganadi, o`zlashtiradi. Bu faoliyatni amalga oshirish uni tashkil qilish, olib borish, takomillashtirish, tahlil qilish, tadqiq qilish, qiyoslash, umulashtirish, xulosa chiqarish, boshqarish, nazorat, baholash kabi jarayonlarni o`z ichiga oladi. Pedagogik texnologiya ko`rinishlari Pedagogik faoliyatda “texnologiya” atamasining qo`llana boshlashi bilan pedagogik amaliyot, uning nazariy jihatlari hamda ular haqidagi bildirilayotgan mulohazalar birmuncha yuqori ilmiy darajaga ko`tarilmoqda. Pedagogik texnologiya – hozirgi zamondagi didaktika va pedagogika taraqqiyotining mahsuli. Uni pedagogikaning hozirgacha mavjud bo`lgan hamda takomillashib kelayotgan barcha asosiy yo`nalishlari bo`yicha amaliy vazifalarni yanada yuqoriroq darajada amalga oshirish yo`lidagi yangi bosqich deb hisoblash mumkin. 10

Shu nuqtai nazarlardan pedagogik texnologiyani avvalo hozirgi pedagogika fani taraqqiyoti natijasida hosil bo`lgan yangi yo`nalish deb hisoblagan holda uning o`ziga xos bo`lgantamoyillari, qoidalarini chuqur o`rganib borish va provardida qonuniyatlarini aniqlash yo`lidagi muammolarni echish lozimligi ko`rinib turibdi. Pedagogik texnologiya avvalo ta`lim-tarbiyani yanada rivojlantirish ehtiyojlarini qondirish yo`lidagi insonlar (pedagoglar, ota-onalar, jamoatchilik) faoliyatidan iborat ijtimoiy hodisa hisoblanishi lozim. Har qanday ijtimoiy hodisalar kabi pedagogik texnologiyani ham ilmiy jihatdan fan sohasi mavjud bo`lib, uni pedagogik texnologiya fani deb nomlanadi. Shu pedagogik texnologiya fani o`z navbatida zamonaviy ta`lim-tarbiyaning eng maqsadga muvofiq yo`llari va usullarini tadqiq qiluvchi nazariy fan hamda o`quv fani turlariga ajraladi. Shu bilan birga pedagogik texnologiya amaliy faoliyat yo`nalishi sifatida o`quv- tarbiya jarayonida qo`llaniladigan tamoyillar, algoritmlar va boshqaruv tizimi hamda bevosita ta`lim-tarbiya jarayonini o`z ichiga oladi. Pedagogik texnologiya nazariy fan sifatida pedagogika fanining alohida yo`nalishini tashkil qiladi. O`z maqsadi, vazifalari, muammolari, metodologiyasini va boshqa nazariy asoslariga ega. O`z muammolarini hal qilishda boshqa ko`p fanlar bilan bog`liqliklariga ega. Pedagogik texnologiya nazariy fan sifatida ta`lim-tarbiya sohasida kafolatli natijaga erishish berish darajasini oshirish muammolarini tadqiq qilish bilan shug`ullanadi. O`quv fani ko`rinishida pedagogik texnologiyalarni ijtimoiy hodisa, nazariy fan, ta`lim –tarbiya tizimi, jarayoni, pedagogik faoliyat va uning metodikalari, aloqador fanlarning ilmiy-tadqiqot sohasi sifatida turli ta`lim muassasalarida belgilangan o`quv dasturi asosida o`rgatishdan iborat. Ta`lim-tarbiya tizimi ko`rinishida pedagogik texnologiya belgilangan ta`lim- tarbiya faoliyatini amalga oshirish uchun xizmat qiluvchi moddiy ta`minot va ma`navi qadriyatlardan iborat. Bunga o`quv reja, dasturlar va didaktik vositalar ham kiradi. Bu 11

tizim boshqa tizmlar kabi tegishlicha maxsus tayyorgarlikka ega mutaxassislar mehnati orqali faoliyat olib boradi. Hozirda bu tizim uzluksiz ta`lim bosqichlaridan tashkil topgan. Uzluksiz ta`limning hamma bosqichlarida pedagogik texnologiyalar joriy qilinishi bilan bu tizimning to`liq shakllanishi amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyani ta`lim-tarbiya jarayoni sifatida ishtirokchilarining faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonning pirovard maqsadi barkamol insonni shakllantirish bo`lib, asosan quyidagilardan tarkib topgan. -ta`lim-tarbiya berish; -axborotlarni avloddan-avlodga o`tkazish; -mustaqil farqlashga o`rgatish; -bilim, ko`nikma malakalarni o`rgatish va o`zlashtirishga erishish; -turli metodikalarni qo`llash va takomillashtirish; -diagnostika, monitoring olib borish; -insonparvarlik, xalqparvarlik, mafkuraviy tamoyillarga asoslanish; -o`quvchining tayyorgarlik darajasini, psixologik, fiziologik, yosh xususiyatlarini, gigienik talabalarni hisobga olish; -ta`lim menejmenti, marketingni talablari va xulosalarni, ijtimoiy motivlarni hisobga olish; Pedagogik faoliyat va uning metodikalari ko`rinishida pedagogik texnologiya o`zini to`liq namoyon qiladi. Pedagogik texnologiyaning harakatga kelishi va undan ko`zda tutilgan natijaga erishish faqat pedagogik faoliyat jarayonida amalga oshiriladi. Chunki pedagogik texnologiya va pedagogik faoliyat bir-biridan ajratish qiyin tushunchalar hisoblanadi va ularning biri ikkinchisisiz o`z ma`nosini va ahamiyatini yo`qotadi. O`quv fanlarining soni ko`pligini hisobga olganda, pedagogik faoliyatning ko`p qismi, xususiy (o`quv fanlari) pedagogik texnologiyasi uchun sarflanadi. Shuning uchun xususiy fanlar darajasidagi pedagogik texnologiyalar ko`proq tarqalgan. Shu aytilganlar asosida pedagogik texnologiya, eng avvalo, pedagogik faoliyat va uning metodikalari ko`rinishida namoyon bo`ladi va rivojlanib boradi, deb hisoblash mumkin. 12

Aloqador fanlarning ilmiy tadqiqot sohasi sifatida pedagogik texnologiyalarning turli fanlar bilan bog`liqliklari yaqqol ko`rinadi. Pedagogik texnologiya keng ko`lamli ijtimoiy hodisa bo`lib, u ko`p fanlarning tadqiqot ob`ekti hisoblanadi. Bunda har bir fan o`z maqsad va vazifalariga muvofiq yo`nalishlarda pedagogik texnologiyani chuqur o`rganishi natijasida uni takomillashtirib borish yo`l-yo`riqlari belgilab boriladi. Pedagogik texnologiya barcha o`quv fanlari bilan bog`liq bo`lib, ularning hamda uzining muntazam rivojlanib borishini kadrlar tayyorlash orqali ta`minlab turadi. Pedagogik texnologiya bilan metodika orasidagi ayrim farqlar. Hozirgi kunda pedagogik texnologiya haqidagi aniq tushuncha va tasavvurlar birmuncha kamligi natijasida uni xususiy metodikalar bilan deyarli teng hisoblash hollari uchraydi. Aslida esa ular orasida jiddiy farqlar mavjud bo`lib, quyida ular haqida qisqacha bayon qilinadi. Metodika biror ishni maqsadga muvofiq o`tkazish metodlari, yo`llari majmuasi. U alohida metodikalarga ajraladi. Pedagogika fani ma`lum o`quv fanlarini o`qitish qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Masalan, tillar metodikasi, arifmetika metodikasi va shu kabilar. Metodikaning pedagogik texnologiyadan farqini tushunish va amalda har ikkisidan unumli foydalana bilish talab qilinadi. Ular orasidagi ayrim farqlar quyidagicha. 1-jadval Pedagogik texnologiya bilan metodika orasidagi ayrim farqlar. Asosiy tushunchalar Pedagogik texnologiya Metodika Ta ` riflar Pedagogik texnologiya- insonga oldindan belgilangan maqsad bo`yicha ta`lim tarbiyaviy Metodika –ma`lum o`quv fanini o`qitish hamda tarbiyaviy ishlar qonuniyatlarini tadqiq qiladi 13

ta`sir o`tkazish faoliyatidan iborat Maqsad Komil insonni shakllantirish Axloqiy o`quv fanlarini o`qitish hamda tarbiyaviy ishlarning sifatli bo`lishini ta`minlash Qo`llash miqyosi Barcha ta`lim-tarbiya jarayonida Xususiy fanlarni o`qitishda hamda tarbiyaviy ishlarda Vositalar Barcha ta`lim-tarbiyaviy vositalar, xususiy metodikalar Alohida o`quv fanlarini o`qitishda hamda tarbiyaviy ishlarda qo`llaniladigan vositalar Pedagogik jarayon Ta`lim va tarbiya texnologiyasi asosida. Ta`lim menejmenti va marketinggi asosida. Ta`lim-tarbiya sohasidagi eng ilg`or tajribalarni umumlashtiruvchi loyihalar asosida rivojlanib boradi. Etarli tayyorgarlikka ega mutaxassislar tomonidan qo`llanganda o`zaro o`xshash natijalari olinishi ta`minlanadi Ta`lim-tarbiya metodikasi asosida ijodkor o`qituvchilarning ilg`or tajribalarga tayanib rivojlanadi. Xususiy tajribalar asosida boyitibboriladi. Bir muallifning ilg`or pedagogik tajribasini hamma pedagoglar aynan qo`llay olmaydilar. Bunda natijalar har kimda har xil bo`ladi. Pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Natija kafolati Oldindan belgilangan maqsadga erishish kafolati bor Oldindan belgilangan maqsadga har bir o`qituvchi o`z imkoniyatlariga muvofiq turli darajada erishadi. Shu sababli, talab darajasidagi natija kafolatlanmaydi. 14

Asosan ijodkor o`qituvchilargina yaxshi natijaga erishadilar. Kelib chiqishi Xususiy metodikalarning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan Ta`lim-tarbiyaning turli xususiy masalalarini hal qilish zarurati natijasida kelib chiqqan Ushbu farqlar haqidagi masala yuzasidan quyidagi fikrni eslash mumkin. “Aslida zamonaviy ta`lim metodlari muqaddas qiziquvchanlikni hozircha batamom bo`g`ib tashlamagani deyarli mo``jiza, chunki bu nozik nihol (ya`ni, qiziquvchanlik) rag`batlantirish bilan bir qatorda, eng avvalo erkinlikni talab qiladi, bo`lmasa, u shubhasiz, mahm bo`ladi” (A.eynshteyn). Bu erda ta`lim metodlari qiziquvchanlikka etarlicha erkinlik bera olmasligi nazarda tutilmoqda. Pedagogik texnologiya esa bolaning qiziquvchanligini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan. Hozirda metodlar, metodikalar va texnologiyalar bitta tushuncha sifatida idrok qilinmoqda. Texnologiyalar va metodikalarni aralashtirib yuborish shunday shunday hollarga olib keladiki, ba`zan metodikani texnologiyalar tarkibiga kiritish ba`zan esa aksincha u yoki bu texnologiyalarni metodikalar tarkibiga kiritish hollari uchraydi. Pedagogik texnologiya o`quv jarayoni, ya`ni o`qituvchining faoliyati bilan uning tarkibi, vositalari, usullari va shakllari bilan eng ko`p darajada bog`langan. Ta`lim texnologiyasi murakkab tizim bo`lib, uning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat. 1. Ta`lim maqsadi. 2. Ta`lim mazmuni. 3. Ta`lim usuli. 4. O`quvchi va o`qituvchi faoliyati. 5. Ta`lim vositalari. Prezidentimiz I.Karimov alohida ta`kidlaganlaridek, biz “mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishiga, qanday ma`naviy fazilatlar egasi 15

bo`lib voyaga etishiga, farzandlarimizning hayotga nechog`li faol munosabatda bo`lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga bog`liq ekanini hamisha yodda tutishimiz kerak. Shu sababli ham birinchi navbatda ta`lim mazmunini va uning tarkibini kengaytirish va chuqurlashtirish, xususan, bu mazmuniga nafaqat bilim, ko`nikma va malaka, balki umuminsoniy madaniyatni tashkil qiluvchi-ijodiy faoliyat tajribasi, tevarak-atrofga munosabatlarni ham kiritish g`oyasi kun tartibiga ko`ndalang qilib qo`yiladi”. Bu g`oyani, bizningcha, ijtimoiy hayotning quyidagi komponentlari ro`yobga chiqarishi mumkin: -faoliyat turlari (moddiy-amaliy ijtimoiy, ma`naviyat); -ijtimoiy ong shakllari (axloq, san`at, siyosat, falsafa, fan va hokazo); -ijtimoiy munosabatlar tizimlari (moddiy va mafkuraviy); -moddiy ijtimoiy va tabiiy borliq (keyingi avlodlarga meros qilib qoldiriladigan boyliklar). Ilg`or pedagogik texnologiya “O`qituvchi, o`quv topshirig`i, o`quvchi” o`rtasidagi mutanosiblikka asoslanadi. O`quv topshirig`i o`qituvchi va o`quvchi faoliyatini bog`laydigan muhim bir halqa bo`lib, u o`qituvchiga ta`lim faoliyatining tashkilotchisi, boshqaruvchisi sifatida, o`quvchiga esa shu murakkab jarayonning sub`ekti (faol ishlovchisi) sifatida farashni taqozo etadi. endilikda o`quvchi o`quv jarayonining ob`ekti, berilayotgan axborotlarni qabul qiluvchi emas, balki ijodiy faoliyat ko`rsatuvchi va berilgan o`quv topshiriqlarning faol bajaruvchidir. Modomiki shunday ekan, ijodiy izlanish ta`limda etakchi o`rinni egallamog`i lozim. Ilg`or pedagogik texnologiya ta`limning ma`lum maqsadga yo`naltirilgan shakl, usul va vositalari tizimidir. Uning imkoniyatlari ko`p bo`lib, texnik vositalardan, komp`yuter va boshqa apparatura uslublari hamda laboratoriya jihozlari, psixologi vositalardan: pedagog novatorlarning yangi o`quv tizimi, darsning noan`anaviy shakllari baholashning reyting tizimi va hokazo orqali amalga joriy qilish mumkin. Muhimi, o`quvchilarning uy, sinf, maktab, ilmiy kutubxonalardanunumli foydalanib, kitob bilan mustaqil ishlash va mustaqil mutolaasini rivojlantirish hamda qo`yilgan 16

muammo nomidan shaxsiy izlanish va mustaqil fikrga ega bo`lishi bilan birga uni dars jarayonida ijodiy munozara yo`li asosida himoya qilish ko`nikmasini hosil qilishdir. Yoshlarni hayotga, ishlab chiqarishga tayyorlash ta`lim sharoitida amalga oshiriladi. Ta`limni jamiyatning taraqqiyot darajasiga moslashtirish, uni uzluksiz optimallashtirish yo`llaridan biri didaktik loyihalashdir. Ta`limni didaktik loyihalash natijasini tanlangan pedagogik nazariyaga bog`liq . Agar loyihalash jarayoni an`anaviy qarashlar asosida amalga oshirilsa, bir xil loyiha ta`lim texnologiyasi nazariyasiga ko`ra amal qilsa, yana boshqacha loyihaga asoslanadi. Ta`lim texnologiyasi nazariyasiga ko`ra o`quv- tarbiya jarayonini qurish, ta`limni takrorlash, o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish prinsiplari (tamoyillari) hisobga olinadi. Binobarin, ta`lim texnologiyasi nazariyasi asosida yaratilgan loyihalarda optimallik xususiyati ustun bo`ladi. Didaktik loyihalash jarayonida ta`limni qurish, o`zgartirish, tuzatish, qo`shimchalar kiritish, qayta qurish, bilish ob`ektlari sifatida amal qiladi. Ta`limni qurish, tuzatish va shakl xususiyatlar bilan yonma-yon bilim jarayonlariga ham amal qiladi. Bundan ko`rinadiki, ta`lim texnologiyasi nazariyasi asosida o`quv-tarbiya jarayonini loyihalash bir-biriga daxldor bog`langan ikki hodisani o`zaro farqlash imkoniyatini beradi: ta`limni qurish (o`zgartirish, tuzatish, qayta qurish, qo`shimcha kiritish): ta`limni bilish ya`ni tahlil qilib turish. Ana shu ikki hodisaga ko`ra ta`lim adaktivlik (ma`lum sharoitga moslik) va optimallik (tanlangan sharoitda eng samaradorlik) ko`rsatkichlariga ega bo`ladi. Ta`limni didaktik loyihalash pedagogik texnologiyaning markaziy muammolalaridan bir bo`lib, uni nazariy va eksperimental o`rganish eng dolzarb muammo sanaladi. Negaki, ta`limning samaradorligi va sifati ilmiy asoslangan loyiha va shu loyihani bevosita amalga oshirishga mutlaqo bog`liq. Pedagogik texnologiya tushunchasining muhim belgilari: 17

-ta`lim jarayonini oldindan loyihalash va sinfda o`quchilar bilan qayta ishlab chiqish; -tizimli yondoshuv asosida o`quvchining o`qish-bilish faoliyatini tasvirlaydigan ta`lim jarayoni loyihasini tuzish; -ta`limning maqsadi real, aniq, diagnostik bo`lishi va o`quvchining o`zlashtirish sifatini xolisona baholash; -ta`lim jarayonining tuzilishi va mazmuni yaxlitligi, o`zaro bog`liq va o`zaro ta`sirda bo`lishi; -ta`lim shakllarini optimallashtirish; -ta`lim jarayonida texnik vositalar va inson salohiyatining o`zaro ta`sirini hisobga olish; -ta`lim maqsadlarini ko`zlangan etalon asosida o`quvchining kuzatiladigan, o`lchanadigan harakatlari shaklida juda oydinlashtirish; -o`quvchining faolligiga tayanib o`qitish; -bilim o`zlashtirish jarayonida yo`l qo`yilgan xatolarni aniqlab, tuzatib borish; -shakllantiruvchi va jamlovchi baholar; -belgilangan mezonlarga binoan test vafalarini bajarish; -ta`limning rejalashtirilgan natijasiga erishishning kafolatlanganligi;-ta`lim samaradorligining yuqoriligi; 18

Foydalanilgan adabiyotlar. 1.Karimov I.A. o`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. T.O`zbekiston 1992 y. 2. Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. 3. O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy daturi to`g`risida” gi qonunlari. 4. Bespalko V.P.Slagaem iu pedagogicheskoy texnologii. M.pedagogika 1989g. 5. Nazarov T.S.Pedagogicheskaya texnologiya: noviuy etap evolyucii M.Pedagogika-1997g. 6. Saida hmedov M.S. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati. Xalq ta`limi 1999 y. 1-son. 7. Ta`limda Yangi pedagogik texnologiyalar: muammolar, echimlar. Ilmiy- amaliy konferensiya materiallari. T.O`z PFITI 1999 y. 8. Saidahmatov M.S.Abuhmonov O. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va zamonaviy loyihasi. T.1999 y. 9. “Xalq ta`limi” jurnali 1999 yil. 6-son. 33-34-betlar. 10. “Ma`rifat” ro`znomasi. 2003 yil 19 mart soni. 11. www.ziyonet.uz 19

O'xshashlar

Pedagogik texnologiya tamoyillari ( prinsiplari )

Pedagogik texnologiya nazariyasining mohiyati va ustuvor tamoyillari

Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari

Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda pedagogik mahorat va uning asosiy tamoyillari

Pedagogik tadqiqotning metodologik tamoyillari