Педагогик технология сифат ва самарадорлик - Pedagogika - Referatlar

Педагогик технология сифат ва самарадорлик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.1123046875 KB

Ko'chirib olish

Педагогик технология сифат ва самарадорлик Режа: 1. Таълим жараёнида талабаларнинг ўзлаштириш даражалари 2. Талабалар танқидий фикрини ривожлантиришда интерфаол методларнинг ўрни

Таълим жараёнида талабаларнинг ўзлаштириш даражалари Педагог ва талабанинг дастурли фаолияти таълим жараёнидан жамики ортиқ ҳаракатларни йўқотишга, юқори ҳамжиҳатликни таъминлашга ва пировард натижада – кўзланган якуний натижаларни қўлга киритишга интилишни ифодалайди. Дидактик жараённи лойиҳалашда педагог «технолог» сифатида фаолият кўрсатади: ҳар бир дарсда таълим мақсадини аниқ ўрнатиши, ўтилаётган ўқув материалларини мазмунан саралашда талабаларнинг ўзлаштириш фаолияти даражаларини, фанни баён қилишнинг илмий тилини ҳисобга олиши лозим. Шунингдек, ташкилий шаклларнинг мосини танлаб, белгиланган вақт доирасида самарали дидактик жараённи ташкил этади. Бу кўрсаткич талабига мос ҳолда ўқув-билиш фаолиятини амалга ошириш учун унга олдиндан алоҳида тайёргарлик кўриш керак бўлади. Умуман таълим жараёнига олдиндан ишлов бермасдан, якуний натижаларининг таълим мақсадига мос келишини чамаламасдан, ўқитиш давомида юзага келадиган ноқулай ҳолатларга боғлиқ ҳолда бошқариш имкониятларини ҳисобга олмасдан туриб таълим жараёнини технологиялаштириш мумкин эмас. Баҳолаш жорий, оралиқ ва якуний назоратни ўз ичига олади. Жорий назорат узлуксиз қайта боғланишни таъминлайди ва одатда баҳолашсиз ўтказилади, шунинг учун у билимларни шакллантиришда иштирок этади. Педагогик технологияда қайта боғланиш нафақат ўқитиш жараёнини тузатиб бориш учун, балки ўқув мақсадларини аниқлаштириш учун ҳам хизмат қилишади. Якуний назоратда режалаштирилган ўқув мақсадларига эришганлик даражаси баҳоланади. Рейтинг назорати оғзаки, ёзма ва тест усулида бўлиши мумкин: 1. Оғзаки ва ёзма назорат. Оғзаки назоратнинг афзалликларига шахсий муносабат, ўқитувчининг ўқувчи-талаба билан жонли мулоқоти, унинг фикрларини нутқ шаклида ифодалашга машқ қилдириш, билимларни янада чуқурроқ текшириш мақсадида педагог томонидан қўшимча саволлар бериш имкониятлари

киради. Педагог томонидан қўйилган саволга оғзаки жавоб беришга тайёрланиш доимо талабанинг фаол фикрлаши билан боғланган. Оғзаки жавоб яхши тайёрланган талабага ўзининг иқтидорини, қўшимча эгаллаган билимларини намойиш этишга икмон беради. Бевосита мулоқот туфайли педагогда савол-жавоб давомида талабанинг билимлари тўғрисидаги барча гумонларни бартараф этиш имкони бўлади. Шу билан бир вақтда оғзаки назоратда талабалар билимларини баҳолашда маълум даражада педагог шахсиятининг акс этиши намоён бўлади. Ҳар бир педагогда талабаларнинг ўзлаштириш даражаларини баҳолашда доимо холис ва шахсий муносабат бир вақтнинг ўзида рўёбга чиқади. Юқорида тилга олганимиздек, хорижда хорижда олиб борилган кўп сонли тадқиқотлар кўрсатадики, «қисқа вақт оралиғида бир-биридан мустақил равишда битта ўқувчи-талабани битта билимлар соҳасида битта ўқув мақсадларида текшириш иккита имтиҳон олувчи баҳосининг мос келиши фақат 40-60% ҳолларда мос келган». Бунда битта имтиҳон топширувчи бир имтиҳон олувчида энг юқори баҳони, бошқасида эса энг паст баҳони олган. Шунингдек, турли педагоглар томонидан битта ёзма назорат ишига қўйилган баҳоларнинг анча фарқ қилиши ҳам тасдиқланган. Шундай қилиб, талабанинг ёзма ва оғзаки назоратда олган баҳоси баъзан холисона бўлмайди. Талабанинг баҳоси, одатда, нафақат унинг билимлари даражасига боғлиқ бўлади. Билимларни баҳолаш амалиётида педагоглар гуруҳнинг ўртача даражасини мўлжалга олади. Шунинг учун кучсиз гуруҳларда баҳолар одатда кўтарилган, кучли гуруҳларда пасайтирилган бўлиб чиқади. Ёзма назорат ўқув материалини ўзлаштириш даражасини ҳужжатли тарзда ўргатиш имконини беради, шунингдек, ўқувчи- талабага ўз фикрларини қоғозда баён қилиш имконини беради. Икки-уч мустақил экспертларни ишларини текшириш учун жалб қилиш билан ўтказиладиган ташқи ёзма назорат аниқ мезонлар бўлган тақдирда объектив баҳога яқин

баҳолашга имкон беради. Аммо билимларни оғзаки ва ёзма назорат қилишнинг анъанавий усули маълум камчиликларга ҳам эга: - имтиҳонда ўқувчи-талаба берилган билетнинг 3-4 саволига жавоб беради, баҳо эса бутун ўқув фанини билиш учун қўйилади; - фарқ қилиш қобилияти кучсиз бўлган 5 баллик шкала ишлатилган; - оғзаки ва ёзма назорат ҳар доим ҳам билимларни баҳолашнинг объективлигини, аниқлигини ва ишончлилигини таъминламайди; - оғзаки сўров кўп ўқув вақти сарфланишини талаб қилади, ёзма ишлар педагогларнинг уларни текширишга кўп меҳнат сарфлашлари билан боғлиқ. Сўнгги йилларда педагогика фанида билимларни оғзаки ва ёзма назорат қилиш объективлигини, ишончлилигини етарлича ошириш усуллари ишлаб чиқиляпти. Аммо шуни ҳисобга олганда ҳам билимларни оғзаки ва ёзма текшириш етарлича технологик эмаслигича қолади, уларни компьютерлар ёрдамида автоматлаштириш қийин. Бу нисбатда билимларни тест усулида назорат қилиш улардан бир неча марта устун туради. 2. Тест (инглизча–синаш) – бу бирор бир фаолиятни бажариш учун маълум даражадаги билимни эгаллашга қаратилган топшириқлардир. Тестнинг тўғри бажарилганлигини ўлчаш ва баҳолаш мақсадида ҳар бир тестга эксперт методи ёрдамида эталон ишлаб чиқилади. Ўз эталонига эга бўлмаган ҳар қандай тест, одатдагидек, бажарилиш сифати ҳақида субъектив мулоҳаза юритиш эвазига хулоса чиқарувчи назорат топшириғига айланиб қолади. Тест назоратлари ва унинг афзалликлари: а) етарли тарзда тузилган педагогик тест натижалари назорат ўтказаётган шахсга боғлиқ бўлмаган холис педагогик ўлчов қуроли ҳисобланади; б) тест ўқув мавзуларининг барча асосий мазмунини қамраб олиши мумкин, ўқитиш натижаларини тест усулида ўлчаш барча текширилувчиларга баравар қўлланадиган олдиндан ишлаб чиқилган мезон асосида аниқ ва ишончли баҳо беради;

в) тест назорати технологиялашувчан, у нисбатан қисқа вақт ичида маълум ўқув мавзулари ўзлаштирилишининг тўла назоратини кам куч ва воситалар сарфлаб ўтказиш имконини беради. г) тест назорати компьютерлар ёрдамида осон автоматлаштирилади. Бу педагогик тест ўтказишнинг асосий афзалликларидан биридир. Тўғри ташкил қилинганда педагогик тест талабалар билимларини холис баҳолаш самарасини беради, чунки бу баҳо уни қўяётган одамга боғлиқ бўлмайди. У барча текширилувчиларга бир хил қўлланадиган қилиб тузилган мезон бўйича тўғри ечилган тест топшириқлари фоизи асосида аниқланади. Шунинг учун педагогик тест тўла асос билан ўқитиш натижаларини аниқ ва ишончли баҳолашга имкон берадиган педагогик ўлчов қуроли деб аталади. Аммо бундай баҳолаш фақат илмий талабларга риоя қилинган ҳолда тузилган, текширилувчан ва меъёрига етказилган сифатли тест туфайлигина амалга оширилиши мумкин. Педагогик тестлардан фойдаланилганда таълим тизимининг барча бўғинларида ўқитиш сифатини сўзсиз ошириш мумкин бўлган етарли ижобий имконият мавжуд. Тест ўтказиш ўқитишни олиб бориш ва унинг натижаларига катта таъсир кўрсатиши мумкин. Сифатли тестлар билиш фаоллигини оширишга қодир, улар талабалар фаолиятида юқори мўлжалларни белгилайди, аксинча, ёмон тузилган тестлар таълим жараёнида акс самара бериши мумкин. Билимларни ўзлаштириш назоратининг янги, илғор воситаларини киритадиган рейтинг тизимидан самарали фойдаланишни ўрганиш ҳам жуда муҳимдир. Талабалар билимлари сифатини назорат қилишнинг рейтинг тизими деганда ҳар бир талабани ўқитишнинг бориши ва натижаларини баҳолашга бир хил шаклда ёндашувнинг ўзаро боғлиқ кўрсатмалари ва қоидалар мажмуаси тушунилади. Олий ўқув юртларида рейтинг назорати таркибида қуйидагилар ифодаланади: - назорат турлари (жорий, оралиқ ва якуний);

- назорат усуллари (оғзаки, ёзма, педагогик тест ўтказиш, маълум амалларни бажариш); - даврийлик ва ўқитиш даври мобайнида баҳолашларнинг энг кам сони; - баҳолаш мезони; - ўқитилаётган фан бўйича якуний баҳога талабанинг айрим баҳоларини бирлаштириш қоидалари; - натижаларни расмийлаштириш қоидаси ва бошқа кўрсатмалар; Олий ўқув юртларида рейтинг тизимини киритишнинг мақсад ва вазифалари, одатда қуйидаги натижаларга эришиш учун шарт-шароитлар яратишдан иборат: - талабалар томонидан давлат таълим стандартлари талабларининг ўзлаштирилиши; - билимларни баҳолашнинг холислиги ва узлуксизлигини таъминлаш; - талабалардаги билиш фаолиятининг фаоллашуви, уларда ўқишда ютуқларга эришишга интилишнинг шаклланиши, таълимга мусобақа ҳиссини киритиш, мустақил ишга мунтазам жалб қилиш; - ўқиш жараёнидаги ютуқлар бўйича талабалар ўрнини аниқлаш билан ўқув фаолияти натижаларини мувофиқлаштириш, уларни ўқишдаги ютуқлари учун рағбатлантириш; - ўқитиш натижаларининг таққосланишини таъминлаш. Талабалар билимларини баҳолашнинг илғор рейтинг тизими қуйидаги асосий талабларга жавоб бериши керак: - узлуксиз таълим босқичининг ўзига хослигини инобатга олиши; - ўқув фанининг алоҳида қисмларини эмас, балки ялпи назоратини амалга ошириши; - талабаларни ўқишдаги ютуқлари бўйича яхшироқ табақалаш мақсадида баҳоларнинг кўп балли мезони қўлланиши; - педагог томонидан қўйиладиган бирламчи баҳо мураккаб математик ҳисоблашлар билан боғлиқ бўлмаслиги (ўқув вақтининг сарфланишини талаб

этадиган). У педагог томонидан ўқув муассасасида олдиндан ишлаб чиқилган мезонлар асосида қўйилади; - ҳар бир ўқув юртининг услубий идораси маъмурият кўрсатмалари асосида ёки ўзининг қарорига биноан натижалари якуний рейтинг баҳолашга кирадиган, ўқитиш давридаги барча предметлар бўйича оғзаки, ёзма ва тест назоратларининг энг зарур мажбурий сонини ўрнатади; - олий ўқув юртининг рейтинг тизимлари маълум босқич чегарасида ўқитиш натижаларининг таққосланиш имконини таъминлаши ва бошқалар. Маълумки, бир хил шароитда тегишли методикалар ва мавжуд имкониятлардан тўлиқ фойдаланиб ўқитганда ўқувчи-талабалар турли даражадаги ўзлаштириш кўрсаткичларига эга бўлишади. Бунинг асосий сабаби улар қобилиятларининг турличалигидадир. Б.Блум ўтказган тадқиқотларида юқори қобилиятлилар юқори натижаларни, ўртача даражадагилар ўртача кўрсаткичларни беришлиги аниқланди. Бунда вақт сарфи ҳам турлича эканлигини кўриш мумкин: қобилиятлилар ўқув материалини ўзлаштириш учун энг кам вақт, «ўртача» лар учун улардан кўпроқ вақт, «бўш» лар учун энг кўп вақт зарур бўлар экан. Мавжуд таълим тизимидаги ҳамма болалар учун бир хил тенг вақт, тенг шароитдаги таълим жараёни биз хоҳлаймизми-йўқми «кучлилар», «ўртачалар» ва «бўшлар» ни вужудга келтираверади. Анъанавий таълимда ушбу номувофиқликдан чиқишнинг икки йўли мавжуд; биринчиси – иккинчи йил қолдириб ўзлаштириш даражасига эриштириш; иккинчи йўл – гуруҳ талабаларини гомоген гуруҳларга ажратиш йўли билан таълимда юқори самарадорликка эришиш. Б.Блум анъанавий таълимдан фарқли равишда, таълим шароитининг энг оптимал шароитини танлаш, биринчи навбатда ўқиш суръатини ошириш орқали тўла ўзлаштиришга эришиш мумкинлиги ғоясини илгари суради. Бундай шароитда «кучли» ва «бўш»лар ўртасидаги ўзлаштириш фарқи кескин камаяди. Тўла ўзлаштириш моделида мавжуд ўқувчи-талабалар гуруҳининг ҳаммаси юқори натижаларга эришиши учун ўқув мақсадларидан

келиб чиқадиган натижалар тегишлича юқори даражаларда ифоланиши керак. Педагогик технологиялар таълимда репродуктив ўзгариш даражасини эгаллашни кафолатлайди. Талаба продуктив (маҳсулдор) ва ижодий ўзлаштириш даражаларини эгаллашда анъанавий методикадаги ўқитишнинг муаммоли усул ва методларидан унумли фойдаланади. Замонавий педагогик технологияларни яратишда анъанавий ўқитиш методикасидаги бой тажриба ва илғор педагогик жараёнлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Педагог курс (бўлим, боб)ни лойиҳалаштиришга киришар экан, энг аввало, мезонни тўғри аниқлаши, ушбу моделда ишлашнинг асосий ҳолатини ҳисоблашни билиши зарур. Шундан кейин курс мақсадларини тоифалаштириш, мақсадларидан аниқлаштирилган натижалар олинишини кетма-кетликда ишлаб чиқиш ва уларга мос равишда диагностик тестлар тайёрланиши, ўқитувчи (педагог) ўрганиладиган материални қисмларга бўлиб ўрганилиши лозим бўлган ўқув бирликларини аниқлаши, уларни таҳлил қилиши ва ўрганиш бўйича қайта ишлаб чиқиши лозим. Ўқув бирликлари аниқлангач, уларни ўрганишда қандай натижаларга эришишни бирма-бир аниқлаш, эришилган натижаларни текшириш учун диагностик характердаги тест назоратларини ўтказиши ва бу назорат натижалари баҳоланмаслиги керак. Бунда фақатгина «ўрганган», «ўрганмаган» мезонларида баҳоланади ва зарур тузатишлар киритиб борилади. Навбатдаги босқичда ҳар бир тест жавобларидаги хато ва камчиликларни тузатиш бўйича ўқувчи-талабалар учун янги бўлган ўқув методикасига оид қайта ўрганишни ташкил этади. Ушбу методикани амалга ошириш қуйидаги кетма-кетликда кечади. 1. Кириш қисми: ўқувчи-талабаларни тўла ўзлаштириш методикасида таълимга тайёрлаш ва уларда рағбатни вужудга келтириш. 2. Тўла ўзлаштиришга йўналтирилган ҳолда ҳар бир ўқув бирлиги бўйича ўқитиш.

3. Ҳар бир ўқувчи-талабада ўқув материалининг тўла ўзлаштирилганлигини баҳолаб бориш. 4. Ҳар бир ўқувчи-талабага қўйилган баҳони изоҳлаш. Лойиҳалаштирилган ўқув жараёнининг бирлиги икки кичик лойиҳага ажратилади. Биринчи қисмида анъанавий таълимдагидек тушунтириш, кўрсатиш, изоҳлаш, асослаш, тушунчаларни шакллантириш, уларни билиш, амалга татбиқ қилиш кабилар аниқ ифодаланган мақсадлар асосида олиб борилади. Лойиҳанинг иккинчи қисмида ҳар бир ўрганилган ўқув бирлиги бўйича жорий тест синовлари олинади. Тест синовлари диагностик аҳамият касб этиб, тескари алоқа вазифасини ўтайди, уни ўтказишдан мақсад тузатишлар киритиш, тўлдиришларни амалга оширишдан иборат бўлиб, бунинг учун қўшимча ўқув тадбирлари белгиланади. Тест натижаларига кўра ўқувчи-талабалар икки гуруҳга ажратилади: тўла ўзлаштиришга эришганлар ва тўла ўзлаштиришга эришмаганлар гуруҳи. Ўқув бирликларини тўла ўзлаштирмаган ўқувчи-талабалар ўқитувчи (педагог) раҳбарлигида ушбу ўқув бирликларини ўрганишни давом эттиради. Улар билан қўшимча тузатиш ишлари ташкил қилинади ва йўл қўйилган камчиликлар аниқланади ҳамда камчиликларни тузатиш учун машғулотлар олиб борилади. Бу машғулотлар такрорий бўлгани учун уни баён қилишда янги усуллардан фойдаланиш ва кўргазмали қуроллар ва ўқитишнинг техника воситаларини ишлатиш, индивидуал ишлардан фойдаланиш орқали ушбу гуруҳ тўла ўзлаштиришга олиб чиқилади. Тўла ўзлаштиришга эришганлар учун қўшимча топшириқлар берилади, улар навбатдаги ўқув бирлигига ўтказилмайди. Навбатдаги ўқув бирлигини ўрганишга иккала гуруҳ ҳам бирга киради. Ўз навбатида ўқувчи-талабалар ўқув элементини қайси даражада ўзлаштиришлари ёки қандай маҳорат билан бажаришлари керак? Бу саволга психологлар томонидан яратилган фаолият назарияси жавоб беради. Ҳар қандай фаолият инсон томонидан олдин ўзлаштириб олинган ахборотлар

ёрдамида амалга оширилади. Ахборотлардан фойдаланиш характерига қараб фаолиятнинг икки кўринишини фарқлаш мумкин: номаҳсул ва маҳсулдор. Уларнинг бир-биридан фарқи шундаки, номаҳсул фаолиятида инсон ўзига маълум бўлган ҳаракат қоидаларидан фойдаланади ва бу жараёнда ҳар қандай янги ахборотлар юзага чиқмайди, чунки у фақат олдин ўзлаштирган усулларни қайтадан ишлаб чиқади. Талабалар маҳсулдор фаолиятни бажаришда доимо янгиликка дуч келади ёки янги объектлар, ҳодиса ва жараёнлар, фаолият методлари вужудга келади. Ҳар икки фаолият тури ҳам мустақил равишда ёки ташқаридан кўрсатилган таъсир ёрдамида бажарилади. Номаҳсул фаолият йўриқнома, луғат орқали ёки ҳаракатларни бажариш қоидалари тўғрисида бошқа бир ахборот манбалари асосида кўрсатмасиз бажарилса, маҳсулдор фаолият маълум методик кўрсатмалар остида бажарилиши мумкин. Профессор Н.Сайдаҳмедов юқорида баён қилинган фикрларни ҳисобга олган ҳолда ўқувчи-талабаларнинг ўқув материалларини ўзлаштириш фаолиятини қуйидаги 4 даража асосида кўрсатган: I даража: ташқи кўрсатма таъсиридаги ҳаракат. Бу фаолият танишув даражаси деб номланган. Танишув даражасида ўқувчи- талабанинг билим олиш, эслаш қобилияти олдиндан ўзлаштирилган материаллар матни билан қайта танишиш асосида амалга ошишини тавсифлайди Ўқувчи-талабада ўзига таниш материалларни фақат маълум вазиятларда, яъни бу материаллар олдида турган тақдирда эслаш имкони бўлади. Ўзлаштиришнинг биринчи даражаси объектлар, ҳодисалар, жараёнлар тўғрисида умумий тасаввур ҳосил қилиш билан чегараланади ва уларни ўқувчи-талабанинг билиб олиши номаълум объектлар қаторида кечади. II даража: хотира асосидаги ҳаракат. Бу фаолиятнинг алгоритм даражаси деб номланади. Алгоритм даражасида ўқувчи-талабанинг қобилияти материалларни ёки унинг алоҳида қисмларини ташқи кўрсатмасиз мустақил равишда қайта тиклай олиши билан тавсифланади. Бу ўқувчи- талабалар ўзлаштириш даражасининг бирмунча юқори поғонаси бўлиб,

ўқувчи-талабалар ўз хотирасига таянган ҳолда ўқитувчи (педагог) ўргатган ёки адабиётлардаги мавжуд материалларни маълум алгоритм бўйича тушунтириб бера олади. III даража: ностандарт вазиятлардаги маҳсулдор ҳаракат . Бу фаолиятнинг эвристик даражаси деб номланади. Эвристик даражада ўқувчи- талабанинг аниқ масалаларни ечиш қобилияти ўрганилаётган мавзу бўйича материалларни таниш ва нотаниш вазиятларда мустақил қайта тиклаш эвазига янги ахборотларни қўлга киритиши билан характерланади. Билимларни кўчириш маълум масалалар синфи билан чегараланган ва бутун бир ўқув предмети бўйича тарқалмаган бўлади. IV даража: фаолиятнинг янги қирраларини тадқиқ қилувчи маҳсулдор ҳаракат. Бу фаолиятнинг ижодий даражаси деб номланади. Ижодий даражада ўқувчи-талабанинг материалларни мустақил ўрганиш ва қайта ишлаш қобилияти мавжуд ахборотларни янги вазиятларда кенг доирадаги масалалар ечимига кўчириш билан тавсифланади. Фаолиятнинг бу даражаси изланувчанлик, ижодкорлик характерига эга бўлиб, турли вазиятларда ўзлаштирилган кенг доирадаги билимларни қатор объектларда қўллаш билан амалга оширилади. Умуман олганда, билим ва кўникмаларни ўзлаштириш сифати бўйича таълим мақсадларининг ташхисланувчанлиги ўзлаштиришнинг зарурий даражаларини аниқлаштиришни талаб этар экан. Демак, биринчи навбатда, ўқувчи-талабаларнинг бўлажак фаолиятига ва мутахассислик маҳоратига қўйилган талаблар эътиборга олинади. Ўқитиш жараёнида ўрта махсус, касб-ҳунар ва олий таълим муассасалари олдидаги давлат ва ижтимоий буюртмаларни амалга ошириш, таълим тизимини ислоҳ қилишнинг асосий йўналишлари ва тамойиллари, талабларини ҳисобга олган ҳолда ўқитиш қонуниятлари ва принциплари аниқланди, ўқитиш самарадорлигини ошириш мақсадида ўқув-тарбия ишлари жараёнида замонавий педагогик ва ахборот технологияларидан самарали фойдаланишнинг илмий-методик асослари ишлаб чиқилди.

Талабаларни замон талабларига жавоб берадиган юқори малакали, рақобатбардош кадрлар қилиб тайёрлаш мақсадида қуйидагиларга эътибор қаратилади: 1. Ўқув-тарбия жараёни ва педагогик муносабатларни инсонпарварлаштириш ва демократизациялаш, ҳамкорлик педагогикасига асосланиш. 2. Ўқув-тарбия жараёнида дидактик ўйин, муаммоли, модулли таълим, лойиҳалаш ва ҳамкорликда ўқитиш технологияларидан фойдаланиш орқали талабаларнинг якка тартибда ва кичик гуруҳларда мустақил ва ижодий ишларини ташкил этиб, уларни ўз ўқув-билиш фаолиятининг субъектига айлантириш. 3. Талабаларнинг мустақил иши ва таҳсилини режали, босқичма- босқич, эволюцион тарзда ташкил этиш. 4. Талабаларнинг бўлажак мутахассислик фаолиятига илмий-методик жиҳатдан тайёргарлигини таҳлил қилиш, уларда кўникмалар шаклланишини ҳисобга олган ҳолда ҳар бир талабага ўзини ўзи ривожлантиришнинг индивидуал иш режасини тавсия этиш. 5. Таълим жараёнини ташкил этиш ва бошқариш, талабаларда мустақил таҳсил олиш ва мустақил фикрлашни шакллантиришга имкон берадиган замонавий педагогик ва ахборот технологияларини онгли танлаш ва амалиётда қўллаш кўникмаларини эгаллашига эришиш. 6. Талабаларнинг битирув малакавий ишлари мавзуларини ўқув-тарбия жараёнининг долзарб муаммоларига бағишлаш орқали изчил ва мунтазам равишда ўз савиясини ошириш ва фаол илмий-тадқиқот ишларини олиб боришига замин тайёрлаш. Талабаларнинг илмий-методик тайёргарлигини такомиллаштиришда уларнинг илмий дунёқараши ва илмий назарий тайёргарлигига асос бўладиган ижтимоий-гуманитар ва мутахассислик фанларини ўқитишда касбий йўналтирилганлик, умумкасбий фанларни ўқитишда ғоявий йўналтирилганликни амалга ошириш, касбий тайёргарликни

шакллантирадиган педагогика, замонавий педагогик технологиялар, психология каби ўқув курслари ўртасида узвийликни таъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Маълумки, таълим жараёни ҳам мақсадга мувофиқ равишда бошқариладиган тизим ҳисобланади. Ҳар қандай тизимни мақсадга мувофиқ бошқариш эса ўз навбатида, фақат тескари алоқа воситасида амалга оширилади. Таълим жараёнида тескари алоқа сифатида талабаларнинг билим даражаларини назорат қилиш ва баҳолаш қабул қилинган. Мазкур масала таълим жараёнининг ажралмас қисми сифатида ўзининг кўп асрлик тарихига эга бўлиб, бу соҳада етарлича илмий-услубий тадқиқотлар ўтказилган. Таълим жараёнининг яна бир муҳим соҳаси борки, бу соҳа таълим жараёнини бошқаришни янада такомиллаштириш имконини беради. Бу масала ҳар бир янги ўзлаштирилиши лозим бўлган билимларнинг ундан аввал ўзлаштирилган билимлар даражасига боғлиқлигидир. Агар навбатдаги ўзлаштирилиши лозим бўлган билимларни ундан олдинги ўзлаштирилган билимлар асосида прогноз этиш масаласи илмий-услубий жиҳатдан ҳал этилса ва амалиётда қўлланса, бу ҳол, биринчидан, ўқитувчилар учун ҳар бир талабанинг навбатдаги билиш фаолиятини бошқаришда катта имкониятлар яратади. Иккинчидан, ҳар бир талаба ўзини ўзи назорат қилиш имконига эга бўлиб, ўз фаоллигини оширади. Бугунги кунда мутахассис тайёрлашда талабаларнинг турли фанлардан, шу жумладан, педагогик ва касбий услубиётлар бўйича билим, иқтидор ва кўникмаларини шакллантириш жараёнини назорат қилиш муҳим ўрин эгаллайди. Тўғри ташкил этилган назорат талабаларни олинаётган билимларини янада чуқурлаштириш ва энг асосийси, уларнинг шахсий хусусиятларини ривожлантириш учун турли воситаларни танлаш имконини беради. Талабанинг ўқув фаолиятига таъсир этишнинг икки қирраси бор. Биринчиси- педагог қўллаётган усул ва методлар бўлса, иккинчиси педагогнинг фақат

шахсий хислатларига боғлиқ бўлган таъсир этиш воситаларидан фойдаланишдир. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, олий таълимнинг узлуксиз такомиллашишида ўқув-тарбия жараёнларининг усул ва методларини янада мукаммаллаштириш ва талабалар ўқув фаолиятини бошқариш масалалари узлуксиз ечимли муаммолар қаторига киради. Таълим жараёнида билим, иқтидор ва кўникмалар шаклланганлигини назорат қилиш муҳим ўрин эгаллайди. Ўтказилган тажрибаларга ва ўқув адабиётларида изоҳланган илғор услубларга асосланиб назоратнинг мезони ва бажарадиган функцияларини қуйидагича белгилаш мумкин: 1. Назоратнинг диагностик функцияси. Назорат натижасида билим, иқтидор ва кўникмаларнинг шаклланганлик даражаси аниқланади. 2. Назоратнинг талабаларда билим олишга иштиёқини ўстириш функцияси. Назорат натижасида талабаларда ўз билим, иқтидор ва кўникмаларини янада такомиллаштириш эҳтиёжи уйғонади. 3. Назорат жараёнида талабаларнинг шахсий хусусиятлари шакллантирилади ва, энг асосийси, ривожлантирилади. Ривожланиш-ақлий ва жисмоний фаолиятнинг бирлигида кўпроқ намоён бўлади. 4. Назорат жараёнида талабалар ўз билимларини мустаҳкамлайди . Ўқув материали янада чуқур ўзлаштирилади, ҳодисалар ўртасида янги боғланишлар ўрнатилади, шу билан ақлий фаолият янада такомиллашади. 5. Назоратнинг тарбиявий функцияси . Назорат жараёнида талабаларнинг психологик ижобий хислатлари шаклланиб бормоғи лозим. 6. Назоратни баҳолаш функцияси . Назорат натижасида сифат ўзгаришларининг меъёри аниқланади. 7. Назорат – кўп қиррали мураккаб жараён. Назорат талабаларда доимо жонли қизиқиш, куюниш, аянч, хурсандчилик ҳисларини уйғотиб, ақлий фаолиятни фаоллаштиради. Юқорида кўрсатилган функциялар бир-бирига узвий боғланган ҳолда юз беради.

Тўғри ташкил қилинган ўз-ўзини назорат эса ўқув материалини ўзлаштиришга ижодий ва танқидий ёндашиш имконини беради. Бу, айниқса, янги предмет ўрганилаётганида бундан олдинги ўқув предметларида ўзлаштирилган билимларнинг даркорлигида кўринади. Талабалар мустақил ишлаб етишмайдиган билимларини тўлдириб борса яхши, аммо ўзини ўзи назорат қила олмайдиган талабаларнинг янги мавзуни ўзлаштириши анча мураккаб кечади. Шунинг учун ҳам олий ўқув юртларида ишлайдиган педагоглар янги предмет ва янги мавзуни бошлашдан олдин талабаларнинг янги дастурни ўзлаштиришга қанчалик тайёрлигини аниқлаш мақсадида дастлабки назоратни амалга оширишлари керак бўлади. Назоратнинг жорий, оралиқ, якуний каби 3 та тури ва ёзма, оғзаки ва тест синовлари ҳамда турли амалий шакллари мавжуд. Назоратнинг турли тестлар орқали амалга ошириладиган шакли кўпгина устунликларга эга. Педагог олимлар И.Й.Турсунов ва У.Н.Нишоналиевларнинг маълумотларига қараганда. тестлар орқали қуйидаги имкониятлар яратилади: - талабалар назарий ва амалий билимларининг даражасини объектив шароитда аниқлаш имконини беради; - бир вақтнинг ўзида бир гуруҳ ёки кўп сонли талабалар билимини назорат қилиш мумкин; - барча талабаларга бир хил мураккабликдаги саволлар берилиб, ҳаммасига бир хил шароит яратилади; - тест натижаларини ўқитувчи тезликда текшириши мумкин; - турли гуруҳ талабалари билимини солиштириб қўлланаётган методнинг самарадорлигини аниқлаш мумкин; - таълим жараёнининг камчиликларини аниқлаш мумкин. Кўпгина олий ўқув юртларининг талабалари фанларни мустақил ўзлаштиришни компьютерлар ёрдамида ташкил қилади. Компьютерлар ёрдамида ташкил қилишнинг асосий манбаларидан бири замонавий талабларга жавоб берадиган ўқув-назорат дастурлари таъминотини

яратишдан иборат. Компьютер замонавий техника воситаси сифатида улар ёрдамида талабаларнинг назарий билим асослари билан қуролланишига ёрдам беради, ўқув материалини фаол ўзлаштиришга, эгалланган назарий билимларни амалда татбиқ қила олишга ўргатади ҳамда талабаларнинг ўзлаштириш даражасини тез ва ҳаққоний аниқлашда қулай восита бўлиб хизмат қилади. Кейинги йилларда таълим-тарбия жараёнининг кўпгина элементларини компьютерлаштириш бўйича, яъни ўқув материалини баён қилувчи ўқитиш дастурлари, тасаввур қилиш қийин бўлган жараёнларни намойиш қилувчи дастурлар, талабалар ўзлаштириш даражаларини ҳар хил усулларда назорат қилувчи дастурларни амалиётга татбиқ қилиш каби бир қатор ишлар амалга оширилди. Аммо таълим-тарбия жаарёнида фойдаланиш учун мўлжалланган дастурлар яратишга ва улардан кенг фойдаланишга етарлича эътибор берилмаяпти. Ушбу масалаларни ҳал қилиш мақсадида талабаларнинг мустақил равишда билим олиши ва ўзлаштириш даражаларини аниқлаш компьютер дастури яратилган бўлиб, ундан фойдаланиш натижасида талабалар фанларни мустақил тарзда ўзлаштиришлари билан бирга, ўз билим даражасини аниқлашга ҳам эришишади. Дастурдан фойдаланиш содда бўлиб, унда худди Windows операцион тизимида ишлагандек ишлаш имкониятига эга бўламиз. Дастур ишга туширилгач, у билан ишлаш бўйича кўрсатма ойнаси ҳосил бўлади. Кўрсатма билан танишиб бўлгач, талабалар танлаган кўрсатмалари бўйича бир неча ойналар бирин-кетин ҳосил бўлади. Дастур ойналаридан энг асосийларидан бири «Ўқув дастури» бўлими бўлиб, буни танлаш орқали «Мавзуни танлаш» ойнаси ҳосил қилинади. Талаба бу ойнадан кетма-кет факультет, кафедра, фан ва мавзу номларини танлаши, сўнг ойнадаги «Мавзуни ўқиш» бўлими устида «сичқонча» тугмасини босиши зарур. Натижада талабадан исми, шарифи ва гуруҳ рақамини киритиш сўралади. Бу маълумотлар киритилгандан сўнг «Давом этамиз» кўрсатмаси танланади ҳамда талабадан «Керакли мавзуни танлаш» ва «Мавзу бўйича тест синови»

бўлимларидан бирини танлашни талаб қилувчи навбатдаги ойна ҳосил бўлади. Талабалар хоҳишига кўра ушбу бўлимлардан бирини танлаши мумкин. Дастурда талабанинг мавзуни ўзлаштириш даражасини ҳисобга олишда рейтинг тизими эътиборга олинган бўлиб, агар талаба 55% дан ортиқ ўзлаштиришга эришса, бошқа фанни (ёки мавзуни) танлаши ва ўз билим даржасини аниқлаши ёки мавзуни қайта ўрганишга ва ўз билим даражасини аниқлашга эришиши мумкин. Талабаларнинг мавзуни мустақил ўзлаштирганлик даражасини таҳлил қилиш учун «Мавзуни танлаш» ойнасидаги «Маълумотлар омбори» бўлими танланади. Натижада «Текширув ойнаси» ҳосил бўлади ва керакли паролни киритиш сўралади. Керакли парол киритилгандан сўнг, «Текширув» ойнасидаги «Янги парол киритиш», «Паролни тасдиқлаш», «Базани тозалаш», «Омборга кириш», «Ҳисоботлар» ва «Чиқиш» каби бўлимлар ишчи ҳолатда бўлади. Ойнанинг «Ҳисоботлар» бўлими орқали дастурдан мустақил шуғулланган талабалар ҳақидаги маълумотларни олиш мумкин. Бу дастурнинг қулайлик томони шундаки, фан бўйича тайёрланаадиган дидактик материаллар (назарий маълумотлар ва тест саволлари) Word дастурида тайёрланган бўлса, уни ўқиш имкониятига эга. Ушбу дастурдан ихтиёрий фанларни мустақил равишда ўзлаштиришда фойдаланиш мумкин. Бунинг учун фанлар бўйича тайёрланган дидактик материаллар ушбу дастур базасига киритилса ва дастурга боғланса, машғулот сифати янада яхшиланади, талабалар компьютер орқали мустақил тарзда билим олишга эришади. Хорижда олиб борилаётган тадқиқотларда ўқувчи-талабалар фаолиятини шакллантирадиган репродуктив–эсда қолганларни тиклашга оид ўзлаштиришдан ташқарига олиб чиқишга ҳаракат бўляпти. Америкалик руҳшунослар-Р.Ганье ва Л.Бриггслар (1979) аниқ ўқув мақсадларига эришишга йўналтирилган ва шу билан бирга маҳсулдор тафаккур даражаларига эришишга рағбатлантирувчи унсурларни ўз ичига олган қуйидаги дарс қурилмасини тузишни таклиф қилишган, дарс ўтишнинг бу

усули хусусий ўқув мақсадларига эришишга ҳамда фикрлаш (тафаккур)нинг маҳсулдор даражасини рағбатлантиришга қаратилган: - ўқувчи-талабалар диққат-эътиборини бир жойга жамлаш; - ўқувчи-талабаларни дарс мақсадларидан хабардор қилиш; - зарурий билим ва маҳоратларини ёдда сақлаб қолиш кўникмаларини эгаллаш зарурлигини уқтириш; - маълум акс-садо қабилида, яъни қизиқиш уйғотадиган ва уларни ҳаракат қилишга ундайдиган ўқув материалини тақдим қилиш; - ўқувчи-талабаларнинг ўқув материалидан таъсирланиб қиладиган акс- садо қабилидаги жавобларини юзага келтириш; - фикрлаш фаолиятига таъсир қилиш, олинган билимлар ва маҳоратнинг мустаҳкам бўлишига эришиш; - ўқувчи-талабалар фаолиятини рағбатлантириш. Инглиз олими А.Ромишевский педагогик технология методининг қуйидаги вариантини тавсия этади: 1. Ўқувчи-талабаларни керакли билимлардан хабардор қилиш. 2. Эсда қолганларни тиклашга доир маҳоратни шакллантириш. 3. Ўқувчи-талаба бажарадиган иш-ҳаракатни яхлит ҳолда ва қисмлари бўйича намойиш этиш. 4. Малака ҳосил қилишни соддалаштириш (берилган вазифани бўлакларга бўлиб бажартириш). 5. Ўқувчи-талаба мустақил бажараётганидан хабардор бўлиб, уни рағбатлантириб бориш. 6. Маҳсулдор, изланувчан даврга ўтиш. 7. Турли хил муаммоли вазиятларни ташкил этиш ва янги ҳамда ўзига хос масалаларни ечиш. 8. Ўқувчи-талабалар ўз фаолиятини таҳлил қилишлари, ўқитувчи (педагог) ҳам ўз навбатида уларнинг вазифани қандай бажарганликларини гуруҳда муҳокама қилишлари.

Америкалик руҳшунос олим Ф.С.Келлер олий ўқув юртлари учун педагогик технологияларнинг индивидуаллаштирилган ўқитиш тизимини таклиф қилди. Ф.С.Келлер режасининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: - ўқув материалининг мазмунини тўлиқ ўзлаштиришга йўналтирилган, аввалги бўлимга қўйилган талабларни ўзлаштиришни ўз ичига олувчи усулни кейинги бўлимга ўтишнинг бевосита шарти деб қаралиши: - ўқувчи-талабалар ҳар қайсисининг ўз ўзлаштириш суръатига мос равишда алоҳида-алоҳида ишлашлари; - ваъз-маърузалардан фақат мотив ҳосил қилиш ва ўқувчи-талабаларни умумий йўналтириш мақсадларидагина фойдаланиш; - чоп этилган ўқув ахборотларини баён қилиш учун нашр этилган ўқув қўлланмаларидан фойдаланиш; - ўқув материалининг қандай ўзлаштирилганлигини аниқлашда ёрдамчи-ассистент (аспирант, аълочи талаба)лар кучидан фойдаланиш. Ҳар бир ўқитилаётган фан (ҳар қайси ўргатилаётган бўлим ёки боб юзаси)дан ўқувчи-талаба маълум йўл-йўриқ олади. Бунда бўлим ёки бобнинг мақсадлари кўрсатилиши, ўқув ишларининг маълум турлари тавсия қилиниши, ўқувчи-талаба ўзини-ўзи текшириши ва назорат саволларининг рўйхати келтирилиши керак. Ўқувчи-талабаларга ўқув фаолиятининг турлари ва ишлаш тартибини эркин танлаш имкони берилади. Ўзлаштирилган боб, бўлим бўйича имтиҳондан аввал ҳар бир ўқувчи-талабани ёрдамчи ассистент ўқитувчи ишлаб чиққан аниқ талаб ва мезонларга мос ҳолда (материалнинг тўлиқ ёки нотўлиқ ўзлаштирилганлигига қараб «ўтди», «ўтмади» шаклида синовдан ўтказилади) баҳоланади. Қониқарсиз баҳо олишганида ёрдамчи тавсиясига кўра ўқувчи-талабаларга қўшимча материални ўзлаштирилиши юзасидан тавсиялар берилади. Синовдан ўтиш кейинги бўлимни ўрганиш учун ўзига хос рухсатнома бўлиб хизмат қилади. Маърузалар сони кўп бўлмайди (бир семестрда 6 тагача), уларга қатнашиш мажбурий эмас.

Келлернинг режаси АҚШ олий ўқув юртларида кенг тарқалган, у ерда ҳам табиий-илмий ҳамда гуманитар-ижтимоий фанлар ўқитишда қўлланилади. 70-80-йилларнинг ўрталарида ўтказилган педагогик тажрибалар Келлер режасини ўқитишнинг анъанавий турларига қиёслаганда ўқитувчи (педагог) томонидан ўқув юртларига қўйилган ўқув вазифаларини амалга оширишда юқори самарадор эканлигини тасдиқлади. В.Гузеев Россия Федерациясида асосий таркибий қисмлари умуман олганда қуйидагилар ҳисобланувчи интеграл педагогик технологияни ишлаб чиқди ва унинг асосий қисмлари, умумлашган ҳолда қуйидагилардан иборат: 1. Ўқитишнинг ҳар бир ихтисос-мутахассислиги учун ташхисли ва ўйланганларни амалга оширишга мўлжалланган мақсадларнинг кўп даражали тизимлари режалаштирилган ўқитишнинг натижалари кўринишида тақдим этилади. 2. Таълим жараёнининг йирик тузилмаси дарслар блоки билан энг кичик бирликлар сифатида бирлаштирилиб, таълим мазмунининг катта бирлигини ташкил этади. 3. Гуруҳлар таркиби ва фаолиятида аниқ қурилган динамика- ривожланиш суръати билан гуруҳли ўргатиш жараёнининг муваффақиятли мониторинги асосида ҳар бир қадами аввалгиларнинг натижасига боғлиқ равишда лойиҳалаштирилади. 4. Таълим жараёнини бошқариш ва ўқитиш жараёни компьютерлар ёрдамида амалга оширилади. Юқорида келтирилганлар таълимга технологик ёндашувнинг шакл ва вариантлари хилма-хиллигидан далолат беради. Россия Федерациясида шу масалага алоқадор бир қатор илмий-методик ва даврий нашрлар, жумладан, «Школьные технологии» номли янги педагогик журнал ҳам чиқарилмоқда. Буларнинг барчаси замонавий педагогик технологиянинг имкониятлари, қудрати қанчалар аҳамиятли эканлигидан далолат беради. Бу соҳадаги хорижий тажриба билан танишув Ўзбекистон педагоглари учун ўқитишга янгича ёндашиш, педагогик технология соҳасидаги чет эл тажрибаларини

ўрганиш, миллий-маданий анъаналаримиз ва таълим-тарбия соҳасида қўлга киритилган ютуқларни теран англаш ҳамда уларни ўзлаштириш ва кейинчалик улардан амалиёт ёки ишлаб чиқаришда фойдаланиш учун туртки бўлиб хизмат қилади. Ўқув-тарбия жараёнида замонавий педагогик технологиялардан ўз ўрнида фойдаланиш талабаларнинг билим олишга бўлган қизиқишларини орттиради, билиш фаолиятини фаоллаштиради, ўқув-тарбия жараёнининг самарадорлиги юқори даражада бўлишига имкон яратади. Талабалар танқидий фикрини ривожлантиришда интерфаол методларнинг ўрни Танқидий фикр – бу қўйилган масала ёки муаммо юзасидан ўз фикрини баён қилиш, ўзгаларнинг фикрларини танқидий қайта идрок этиш, ўз нуқтаи назарини асослаб бериш ва сақлаб қолиш имкониятига эга бўлишга асослангандир. Яна бу қоидага аниқлик киритадиган бўлсак, фикрлаш – бу ўқиш, ёзиш, сўзлаш ва эшитишга ўхшаш жараён. У фаол, мувофиқлаштирувчи шундай жараёнки, ўзида бирор ҳақиқат тўғрисидаги фикрларни қамраб олади. Танқидий (таҳлилий) фикр шу билан аҳамиятлидир: - ҳаётнинг мураккаб ўзгарувчанлик маъносини тушуниб етишга ёрдам беради; - жамоанинг очиқ фикрини рағбатлантиради; - алоқа, тушуниш ва ҳурматнинг икки томонламалигини англатади; - шахснинг ривожланишига шароит яратиши ва бошқалар. Таълим жараёнида танқидий (таҳлилий) фикрлашнинг асосланиши: 1. Ўқитувчи (педагог) ва ўқувчи-талаба ўртасидаги ҳамда ўқувчи- талаба билан ўқувчи-талаба ўртасидаги ўзаро ҳурматни тарбиялайди. 2. Машғулот жараёнида ўқувчи-талабанинг ўз тажрибасидан фойдаланилади.

3. Маълум ўқув мазмуни ўқувчи-талабанинг талабларига мос ва аниқ тарзда фойдаланилади. 4. Муаммони ҳал қилишда ўқув материалларидан фойдаланилади. 5. Ҳар хил фикр ва қарашлар интеграциялашади. 6. Дастлабки шарт-шароитлар қабул қилинади ва текшириб кўрилади. 7. Таълим ўқитувчи(педагог) билан ўқувчи-талабалар орасидаги ёки ўқувчи- талабаларнинг ўзлари ўртасидаги муносабатлар орқали бериб борилади. 8. Ўқувчи-талабаларнинг мустақил таълим олиши учун шароит яратилади ва уларнинг тайёргарлик даражасига мувофиқ методлар танланади. Машғулотлар жараёнида фойдаланиладиган дидактик ўйинли технологиялар ўқувчи-талабаларнинг билиш фаолиятини фаоллаштириш, дарслик ва қўшимча адабиётлар устида мустақил ишлаш, нутқ ва мулоқот маданиятини ривожлантириш, уларни онгли равишда касб-ҳунарга йўллаш, дидактик ўйин давомида вужудга келган қийинчиликларни бартараф этишда мўлжални тўғри олиш, ҳар хил вазиятларни таҳлил қилиб, тўғри хулоса чиқаришга замин ҳозирлайди. Ўқув дастурлари талабларига мувофиқ муаммоли ёки мунозарали машғулотларнинг ташкил этилиши танқидий ва таҳлилий фикрларнинг ривожида муҳим аҳамиятга эга. Ўқув жараёнида мунозарали дарсларнинг икки хили: илмий мунозара дарслари ва эркин фикрлаш дарсларидан фойдаланилади. Интерфаол методлар - ўзаро фикр алмашишга, ўзаро фикрларни тўлдиришга, гоҳ новербал, гоҳо вербал таъсир ўтказишга қаратилган ҳаракатлар мажмуасидир. Интерфаол методларни қўллашда ўзаро таъсир асосига қурилган интеллектуал ҳаракатлар шунчаки таъсир ёки туртки вазифасини бажариш билан чекланиб қолмайди ва ҳамкорлик субъектларини ижодий изланишга йўналтириш, номаълум ҳолатни очишга(кашф этишга)

кўмак берувчи назарий-ақлий мулоҳазаларни яратиш функцияларини ҳам бажариши мумкин. Таълим мазмунини ўзлаштиришда талабаларнинг билим савияси, ўзлаштириш даражаси, таълим манбаи, дидактик вазифаларга мувофиқ ва муносиб равишда қуйидаги интерфаол методлар қўлланилади: - ўқитишнинг кўргазмали методи; - мустақил ишлар методи; - муаммоли-эвристик моделлаштириш методи; - илмий тадқиқот методлари; - ўқитишнинг муаммоли-изланишли ва репродуктив методлари; - ўқитишнинг индуктив ва дедуктив методлари; - ўқитишнинг назорат ва ўзини ўзи назорат қилиш методлари. Методлар қуйидаги гуруҳчаларни ўз ичига олади: Биринчи гуруҳ методлари : ўқув ахборотларини эшитиш орқали қабул қилиш методлари (оғзаки методлар: ҳикоя, маъруза, суҳбат ва бошқалар). Иккинчи гуруҳ методлари : ўқув ахборотларини кўргазмали узатиш ва кўриш орқали қабул қилиш методлари (кўргазмали метод, тасвирий намойиш қилиш ва бошқалар). Учинчи гуруҳ методлари : ўқув ахборотларини амалий меҳнат ҳаракатлари орқали бериш (амалий методлар, машқлар, лаборатория ишлари, дастурлар тузиш, машқ ва масалалар ҳамда тест топшириқларини ечиш, меҳнат ҳаракатлари ва бошқалар). Интерфаол методлар асосида тузилган дарс тизимларида турли стратегиялардан фойдаланилади. Бунда талабаларга яширинча усуллардан (китоб, конспектлар ва ҳ.к.) фойдаланиш тақиқланмайди, аксинча бундай усулларни қўллаш рағбатлантирилади. Талабаларнинг ижодий имкониятларини ривожлантириш, муаммоларни ҳал қилишда тайёр стандарт ечимлар билан бирга ностандарт ечимлар қилишга ундаш, талабалар ички ҳиссиётларини юзага чиқариб, уларни мантиқий фикрлашга чорлаш, уларни солиштириш, хусусий аналитик фикр

юритишга ўргатиш, уларнинг интеллектуал, зукколик хислатларини шакллантириш ва маълум йўналишда янада юқори даражада ривожлантириш мақсадида муаммоли услубдан фойдаланилади. Муаммоли вазият қандай ҳосил қилинади? Бунинг учун бажарилиши лозим бўлган топшириқ эълон қилинади. Энди шу вазифани бажариш учун талаба бор билим ва кўникмаларини эслайди, топшириқни бажаришда шу пайтгача эгаллаган билимларининг етишмаслигини сезиш билан бирга талаба шахсида маълум психологик қарама-қаршилик шаклидаги ҳолат юз беради. Галдаги муаммо топшириқни бажариш ва шу топшириқни бажариш учун янги билим, иқтидор ва кўникмаларни излаш муаммоси пайдо бўлади. Ана шу вазият эса муаммоли таҳсилнинг бошланиш жараёни ҳисобланади. Педагог талабаларнинг топшириқни мустақил бажариш жараёнини зукколик билан бошқаради, эътибор билан кузатади, керак бўлганда жонли мулоқотга чорлайди. Талабалар мантиқий фикрлаш давомида уларнинг жонли мушоҳадаси, фикр доираси педагог томонидан изчиллик билан ҳисобга олинади ва таҳсил охирида фаол талабаларга қўйилган баллар ёки баҳоларни эълон қилади. Талабаларда умумлашган психологик ва услубий билим, иқтидор ва кўникмаларни шакллантириш, ўз тажрибаларини танқидий нуқтаи назардан янада мустаҳкамлаш, реал ҳақиқий амалиётдаги шароитда синаш ва амалий кўникмаларни янги билимлар билан янада бойитиш мақсадида шу услубдан фойдаланилади. Маълумки, ҳар қандай фан ўқитилиши учун белгиланган мақсадга кўра, унинг мазмуни танланади. Уни ўзлаштириш учун унга мос методлар танланади. Сўнгра ўқув воситалари ва ниҳоят, буларга мос равишда ўқитиш шакли танланади. Талабаларнинг психологик тайёргарликлари ва фикрлаш ёки олинган билимларни ўзлаштириш даражаларига қараб ҳар бир таълим босқичи учун мос мазмун ва методлар танланади. Ҳар бир босқичнинг ўзига хос мазмунини баён қилиш мантиқи ва методлари бор. Таълимда ҳар доим мазмун ва

методлар муаммоси мавжуд, бу муаммолар бир-бири билан узвий боғланган. Таълим методларидаги муаммолар «Кимни қандай ўқитамиз?» деган савол билан боғлиқ бўлиб, бундан таълим методларини ишлаб чиқиш унинг мазмунига боғлиқ эканлиги келиб чиқади. Бу икки муаммо ўзаро қарама- қаршиликда бўлиб, бир-бирини тўлдириб боради. Методиканинг мақсади мазкур фандан янги ўқув фани (ўқув предмети) яратиш ва бу фаннинг ўзлаштирилишини таъминлашдан иборат. Бундай ўқув фанлари талабанинг барча талаб ва эҳтиёжларини қониқтириши, замонавий педагогик технологиялар талаблари асосида «аввал ўқиш, сўнгра, бу ўқишга ўргатиш учун ўқитиш» принципига асосланиши, талабанинг ўқув материалини ўзлаштиришидаги кўрсаткич ва ўзлаштириш даражалари, назарий ва амалий билимларини эгаллашда «соддадан-мураккабга» қоидасига асосланган назорат топшириқларини белгилаш ҳамда талабаларга индивидуал ва табақалашган ҳолда ёндашувлар хусусиятларини ҳисобга олиши лозим. Анъанавий методикада талаба шахсининг ривожланишини ҳисобга олган ҳолда унинг билими кўникмага, ундан эса малакагача ривожланишига аҳамият берилмаслиги аён. Ўқитувчи талабага иложи борича ўрганилаётган мавзудан кўпроқ ахборот беришга ҳаракат қилади. Ўқитувчи ахборотларни тўплаш, ахборотларни танлаш ва қайта ишлаш, ўрганилган ахборотларни қўллаш каби билишнинг учта босқичдан иборат моделига ҳар доим ҳам риоя қилавермайди. Кейинги навбатда талабанинг билиш фаолияти (олган билими) уни билиш фаолиятининг янги поғонасига, яъни бу билиш фаолиятининг фаоллашув жараёнига кўтариши керак. Шундагина билим кўникмага, кўникма эса малакага айланади. Талабалар билиш фаолиятининг фаоллашуви қатор принципларга таянади: фанни ўрганишга қизиқтириш, таянч ибораларга асосланиш, муаммоли методларни қўллаш, мустақил ишларни ташкил этиш, ялпи ва якка ишларни ташкиллаштириш, кўргазмали ва техник воситалардан фойдаланиш, таълим мазмунини турмуш билан боғлаш, фанлараро алоқадорликни ўрнатиш ва ҳоказо. Бундан эса, таълим

жараёнида ўқитувчи риоя қилиши керак бўладиган асосий принциплар келиб чиқади: - талабада ўз кучига ишониш ҳиссиётини уйғотиш; - талабада ўз вақтида керакли ёрдам бериш. Талабаларнинг фанларга оид танқидий фикрини билиш мақсадида қуйидаги варақалар тарқатилган: 1. Маърузани эшитиб ёзиб бордим, лекин ўзлаштирилаётган материал моҳиятини бир даврнинг ўзида тўлиқ тушуниб етмадим. 2. Олий таълимнинг мазмуни ва шакли ўрта мактабникидан нимаси биландир фарқ қилади. 3. Илмий тушунчалар, атамалар ва таърифлардан фойдаланишда қийинчиликларни ҳис қиламан. 4. Маъруза ва семинар машғулотларининг моҳиятини тушуна олмайман. 5. Назарий билимлар билан амалиёт ўртасида бирмунча номутаносибликлар мавжуд. 6. Мустақил фаолиятни режалаштиришнинг оқилона усуллари етишмайди. 7. Мустақил билим олиш учун жуда оз вақт қолади. 8. Ўқув йили давомида бир қанча материаллар индивидуал ишлашга йиғилиб қолади. 9. Рейтинг назоратида ҳис-туйғуда барқарорликнинг етишмаслиги сабабли диққатни бир жойга тўплай олмайман. 10. Семинар машғулотлари ва рейтинг назоратига тайёрланиш учун бирламчи манбаларнинг йўқлиги ёмон оқибатларга олиб келади. Танқидий фикрлашни ривожлантириш осон иш эмас. Бу муайян ёш даврида тугалланган ва эсдан чиқарилган вазифа ҳам эмас. Шу билан бирга танқидий фикрлашга олиб борадиган тугалланган йўл ҳам йўқ. Аммо танқидий фикрловчиларнинг шаклланишига ёрдам берувчи муайян ўқув шароитлари тўплами мавжуд.

Танқидий фикрлаш тажрибасини эгаллаши учун талабаларга вақт ва имконият бериш зарур, яъни; - талабаларга фикр юритиш учун имконият бериш; - турли-туман ғоя ва фикрларни қабул қилиш; - талабаларнинг ўқув жараёнидаги фаоллигини таъминлаш; - ҳар бир талабанинг танқидий фикр юритишга қодир эканлигига унинг ўзида ишонч ҳиссини уйғотиш; - танқидий фикрлашнинг юзага келишини қадрлаш лозим. Шу муносабат билан талабалар: - ўзига ишончни орттириш, ўз фикри ҳамда ғояларининг қадрини тушуниш; - таълим жараёнида фаол иштирок этиш; - турли фикр ва ғояларни эътибор билан тинглаш; - ўз ҳукмларини шакллантиришга ва ундан қайтишга тайёр туриши лозим. Танқидий (таҳлилий) фикрлаш талабаларнинг фаоллиги билан бевосита боғлиқдир. Чунки талабалар сусткаш тингловчилар бўлишади, уларда ўқитувчи билимли ёки матнда унинг бу билимлари акс этган, шу туфайли уларнинг билимларига ўқитувчи масъул, деган ишонч шаклланиб қолган. Таълим жараёнидаги талабаларнинг фаол иштироки ва таълимга ўзларининг масъул эканлигига тайёрлиги, танқидий фикрлашда кутилган натижаларни беради. Талабаларни фикр юритишга, ўз ғояси ва фикрлари билан ўзаро ўртоқлашишга даъват этиш каби педагогик ёндашув уларнинг фаоллигини ўстиради. Фикрлаш жараёнини ташкил этиш давомида талабаларнинг фикрлари, ўз танқидий таҳлили натижалари қимматли эканлигини уларнинг онгига сингдириш зарур. Ўқитувчи (педагог) талабалардан муайян материални шунчаки қайта ишлашни талаб қилганда тайёр қолиплардан, андозалардан холи бўлиши лозим. Бу эса талабаларда ўзгалар ғояларини механик тарзда қайта ишлаб чиқиш энг муҳим ва қимматли эканлигига ишонч ҳосил қилишга олиб келади. Аслида талабаларга ўз фикри, ўзига тааллуқли бўлган

ғоя ва тасаввурлар қимматли эканлигини кўрсата олиш керак. Талабаларнинг ўзлари ҳам ўз фикрларининг қимматбаҳо эканлигига ишонч ҳосил қила олишлари ҳамда масалаларни муҳокама қилиш жараёнида ўта муҳим ва катта ҳисса бўлиб ҳисобланишини тан олишлари керак. Фикрлаш жараёни талабаларнинг ўзаро бир-бирлари билан фикр алмашишларини кўзда тутади. Ўзаро фикр алмашишда талабалардан диққат билан тинглаш, ўзининг қарашлари тизимини сўровчига зўрлаб ўтказиш ва бошқа сўзловчилар фикрини тузатиб туришдан ўзини тийиб туриши ҳам талаб этилади. Бунга жавобан талабалар бошқаларнинг ялпи фикрларидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Кенг доирадаги мунозара оқибати ўлароқ, талабалар ўзларига тегишли бўлган ғояларни таҳлил қилиш ва уни аниқлашга янада қобилияти орта боради ҳамда уларни ўз билимлари ва ҳаётий тажрибаларида яратган ғоялари тизимига тиркаб боради. Фикрлаш жараёнини ташкил этишда уни ўтказишнинг бир неча моделлари мавжуд, яъни ўзига ишонч ҳосил қилиш, ишда фаол иштирок этиш, ўртоқлари ва ўқитувчи билан фикр алмашиш, ўзгалар фикрини тинглай олиш ва бошқалар. Умуман олганда, талабаларнинг танқидий (таҳлилий) фикрини ривожлантириш олий ўқув юртларидаги ўқув-тарбия жараёнида камол топтирувчи ҳамда тарбияловчи принципларни амалга оширишда ва талабаларнинг ўзини ўзи бошқаришида муҳим рол ўйнайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: 1. Абдуқодиров А.А. ва бошқалар. Ахборот технологиялари. – Тошкент: Ўқитувчи, 2002. – 136 б. 2. Жўраев Р.Х., Турғунов С.Т. Таълим менежменти. – Тошкент: 3. Тўрақулов О.Х. (НД). 4. Тўрақлов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. – Тошкент: Фан, 2006. – 252 б. 5. Ҳасанбоев Ж., Сарибоев Ҳ., Ниёзов Г., Ҳасанбоева О., Усмонбоева М. Педагогика. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Фан, 2006. – 282 б. 6. Ҳасанбоев Ж., Тўрақулов Х.А., Ҳайдаров М., Ҳасанбоева О., Усмонов Н.Ў. Педагогика фанидан изоҳли луғат. – Тошкент: Фан ва технология, 2009. – 672 б. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Педагогик технология

Педагогик технология тушунчаси

Педагогик технология ва педагогик маҳорат уйғунлашувининг истиқболлари

Янги педагогик технология ва унинг ахамияти

Педагогик тизим янги педагогик технология асоси сифатида