Pedagogik ta'sir yo'llari, pedagogik mahorat ko'rsatkichlari - Pedagogika - Referatlar

Pedagogik ta'sir yo'llari, pedagogik mahorat ko'rsatkichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB

Ko'chirib olish

Pedagogik ta'sir yo'llari, pedagogik mahorat ko'rsatkichlari Reja: 1. Pedagogik texnika mohiyati. 2. Pedagogik texnika elementlari. 3. Pedagogning professional pozisiyasi, pedagogik muloqot uslublari. 4. Pedagogik mahorat darajasini aniqlash.

Tayanch iboralar: Pedagogik ta'sir yo'llari, pedagogik texnika, nutq ko'nikmalari, mimik va pantomimik ifodalilik, o'z hissiyotlarini boshqara olish, xushmuomalalik, xayrixohlik, rejissyorlik va aktyorlik ko'nikmalari, muloqot elementlari, pedagogik nizo, pedagogik takt, boshqaruv uslublari, pedagogik muloqot uslublari, pedagogik mahorat darajasi. MS: Mahoratli pedagog bo'lish uchun insonda albatta ma'lum tug'ma iste'dod, moyilliklar bo'lishi shartmi? Aniq irsiy xususiyat sohibi bo'lgan talantli insongina haqiqiy usta-o'qituvchi bo'lishi mumkin, o'qituvchi bulib tug'ilmok zarur, degan fikrlarni ko'p uchratish mumkin. Lekin bu fikr hali aniq isbotini topmaganligi uchun bu masala hamon ochiq qolmoqda. Quyida buyuk pedagog A.S. Makarenko iste'dodli insonlarning tasodifiy taqsimotiga ishonish, faqat iste'dod hisobigagina tarbiyani amalga oshirish mumkin emasligini, hamma tarbiyaviy masalalarni mutaxassislik va bilishga asoslangan mahorat hal qilishi haqida yozgan. Yuqoridagi ma'ruzamizda pedagogik mahorat komponentlari qatorida “pedagogik texnika” tushunchasini ham sanab o'tgan edik Pedagog faoliyati samaradorligini belgilab beruvchi eng muhim komponent deb aynan pedagogik texnikani atashimiz mumkin va ushbu masalada alohida to'htalib o'tamiz. Avvalambor, pedagogik texnika nima o'zi, uning mohiyati nimada, degan savollarga javob bermoq zarur. Pedagogikada «pedagogik texnika» tushunchasining bir necha talqinlari mavjud. Ularning barchasi bu murakkab fenomenning turli qirralarini ochib beradi. Masalan: ► Pedagogik texnika – o'qituvchiga faoliyat jarayonida o'zi tanlangan pedagogik ta'sir usullarini samarali qo'llashi uchun zarur bo'lgan bilim, ko'nikma, malaka yig'indisidir. Qator ta'riflarda o'qituvchining o'z-o'zini boshqara olishi va talabalar bilan o'zaro ta'sirni o'rnatish ko'nikmasi muhim ekanligi qayd etilgandir.

Pedagogik texnikaga nimalar kiradi? 1. Nutq ko'nikmalari (savodli, tushunarli, chiroyli so'zlay olish). Nutqning ifodaliligi, so'z orqali fikr va hissiyotlarni aniq ifodalay olishlik. 2. Mimik va pantomimik ifodalilik – aniq imo-ishora, ma'noli qarash, tabassum. 3. O'z hissiyotlarini boshqara olish, xushmuomalalik, xayrixohlik. 4. Rejissyorlik va aktyorlik ko'nikmalari. G. P. Aleshina — muloqot masalalari bo'yicha mutaxassis – muloqotni quyidagi elementlarga ajratadi. Birinchisi — nigoh. Xo'mraygan, sinchiklovchi nigoh suhbatdoshiga nisbatan ishonchsizlikni bildirib, uni cho'chitadi, so'zlovchidan uzoqlashtiradi. Surbetlarcha tikilib qarash havotirga soladi. Istehzoli, dimog'dorlik bilan qarash – haqoratlaydi. Ochiq, do'stona nigoh o'ziga moyil qiladi, ochiq, faol muloqotga zamin yaratadi. Muloqotning ikkinchi elementi – so'z. Muloqot davomida o'qituvchi so'z tanlashga, ularni o'rinli ishlatishga alohida e'tibor berishi, bunda xushyor bo'lishi kerak. O'zbek tili boy til bo'lib unda bir fikrni ifodalash uchun qator ma'nodosh so'zlar mavjud. Shularni tanlashda pedagogik takt, didaktik qobiliyatlarni ishga solmoq zarur. Muloqotning uchinchi, juda muhim elementi – ohang. Ba'zida ohang so'zdan ham ma'noliroqdir. Ohang quvonch va ranjishning belgisi bo'lib hizmat qiladi. U o'ziga tortishi yoki, aksincha, hamsuhbatingizning ko'nglini qoldirishi mumkin. To'rtinchi element – imo-ishoralardir. U ham ohang va nigoh kabi hamsuhbatingizni ranjitishi, haqoratlashi, g'ashini keltirishi yoki ruhini ko'tarishi mumkin. (Aleshina G. P. O vejlivosti, takte i delikatnosti... — L., 1990. — S. 3—4.)Shunday ekan, barcha o'qituvchilar pedagogik texnikani egallashlari zarur!

Nutq ko'nikmalari. Mehnat faoliyatida nutq malakalari katta rol o'ynaydigan kasb egalari (o'qituvchi, akter, diktor, sharhlovchi, jurnalist va boshqalar) so'z ta'siri kuchli bo'lishi uchun o'z ovozi, nutq apparatidan to'g'ri foydalanishga o'rganmoqlari zarur. Ovoz y etarli darajada baland bo'lishi kerak. Bu inson ovozining sozlanganligi va undan turli vaziyatlarda to'g'ri foydalana olishiga bog'liqdir. Shu bilan birga, nutq sifati talaffuzning aniqligiga (diksiya va til me'yorlariga rioya etishga) ham bog'iq. Bu ma'ruzaning estetik va hissiy boyligini etkazib berishda, o'quvchilar hissiyoti, fikri, hulqiga ta'sir ko'rsatishda juda ahamiyatlidir. Talaffuz adabiy me'yorga muvofiq bo'lishi, ovoz jarangdor bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Ovoz kuchi, nutqning ma'nodor qismlarini ajrtib ko'rsatish – barchasi vaziyatga mos kelishi kerak. Umumlashtirib tinglovchiga halaqit beradigan asosiy nutq kamchiliklarini keltiradigan bo'lsak, ular quyidagilardir: Nutq ohangining ortiqcha yuqoriligi notiq tovush paychalarining tez charchashiga olib keladi. Pastroq ohangda gapirish ovozni ehtiyotlaydi.  Bo'g'ilgan ovoz sun'iy chiqadi.  So'zlarning oxirgi bo'g'inlarini talaffuz qilmaslik.  “Fikrlash tovushlari” – so'zlar o'rtasidagi pauzani turli unli tovushlar bilan to'ldirish (o–o–e i e–e va boshqalar). Nutq qobiliyatlarini o'stirish uchun quyidagi mashqlarni keltirishimiz mumkin. Ularning har birini 20-30 marta bajarish kerak.  Matn o'qish. Matnni baland ovozda o'qish. Bunda vaqti-vaqti bilan faraz qilinayotgan auditoriyaga nigoh tashlab turing. Bunda faraziy ko'z qarashlar orqali erkin nutq hissiga erishishga harakat qiling. Shu bilan birgalikda matnning keyingi so'zlarini bir zumda oldindan o'qib xotirangizda saqlash va keyin talaffuz qilishga o'rganing. Shunda nutqingizda uzilish bo'lmaydi.

 Matn ma'nosini etkazib berish. Matnning ikkitadan beshta gapgacha bo'lgan qismini o'qib uni gapirib bering. Bunda so'zma-so'z gapirishga yoki o'z so'zlaringiz bilan ifodalashga harakat qiling.  Fikr yuritish. Erkin nutqqa ko'p marotaba o'qish yoki yodlash olib kelmaydi. Aksincha bu maqsadga erishishga konspekt va tayanch iboralar asosida nutq tuzish va fikr yuritish zamin yaratadi.  “Fikr yuriish” iborasidan tafakkur va nutq o'rtasidagi mustahkam bog'lanishni belgilash uchun foydalanamiz. Bu deganiqi, fikrning asosi kalit so'zlar qatori orqali ifodalangan. Bitta fikrni kalit so'zlarga tayangan holda turlicha shakllantirish mumkin.  Hikoya. O'zingiz yoki boshqa kimdir bilan sodir bo'lgan voqealarni gapirib berishda mashq qiling.  Ish yuzasidan axborot berish. Gazeta maqolasidan kalit so'zlar majmuasini tayyorlang va “o'zingizning so'zlaringiz”ga o'girgan holda uning mazmunini yoriting. Shundan so'ng maqolani birgina gapgacha qisqartiring, keyin esa o'z fikrlaringizni qo'shish orqali uni kengaytiring.  Rasmlarni sharhlash, ekspromt tarzda nutq so'zlash ham katta samara beradi.  Notiq nuqtai nazarini ifodalovchi nutq. Aniq mavzuga (xobbi, kasbiy maqsad va hokazo) bag'ishlangan 3 minutdan 5 minutgacha bo'lgan axborot tayyorlang. Uning boshki qismida kalit so'zlardan foydalaning, oxirgi qismini esa erkin tarzda shakllantiring (nutqni ham ovoz chiqarib, ham ovozsiz takrorlab ko'ring). Maqolada berilgan ma'lumotga o'z munosabatingizni aniqlang: shu fikrga qo'shilasizmi yo'qmi? Fikringizni tasdiqlovchi qo'shimcha ma'lumotlar keltiring.  Notiqlar nutqini o'rganish. Notiqlar chiqishlarini kuzatganda ularni ikki nuqtai nazardan tahlil qiling:  Nima deyildi?  Qanday aytildi? (ovoz kuchi, balandligi, urg'u, temp, talaffuzi, imo-ishora).

 Nutq tahlili. Chop etilgan nutq “jonli” nutqni aynan ifodalay olmaydi, lekin ko'p narsaga o'rgatishi mumkin: tuzilishi, kompozisiyasi, uslub va boshqaga.  Munozaralar. Nazariy tayyorgarlik, mashqlarni mustaqil bajarganingizdan so'ng oldin kichik, keyin esa kattaroq auditoriyalar oldida nutq so'zlashda mashq qilishingiz kerak.  Nutq. Endi dokladga o'tsa ham bo'ladi. Buning uchun oldin o'zingiz puxta bilgan bilimlar sohasini tanlang va barcha ko'rsatmalarni yodda tutgan holda nutq so'zlashga harakat qiling. Mimik va pantomimik ifodalilik. “Notiqning umumiy harakatlari unga yordam beradi, qo'llari esa o'zlari so'zlay oladi”. (Kvintilian (ok. 35 — ok. 96) — rimlik notiq, notiqlik nazariyotchisi). Yuz mimikasi. Inson his tuyg'ulari uning yuzida – yuz mushaklarini qisqarishi va bo'shashishi natijasida – namoyon bo'ladi. Yuz mushaklari holatini boshqarish unchalik qiyin bo'lmaganligi uchun odamlar haqiqiy hislarini yashirishga ham urinadilar. Yuz mushaklari harakatlari simmetrikligi ushbu insonning samimiyligidan dalolat beradi. Inson so'zlarida qanchalik yolg'onni ko'p qo'shsa, simmetriya shunchalik buziladi. Haqiqatni bildiruvchi mimika juda tez, sezdirmasdan namoyon bo'lishi mumkin va uni to'g'ri talqin qilish uchun tajriba yoki hattoki maxsus trenirovka kerak. Yana bir xususiyat: ijobiy hissiyotlar salbiyga qaraganda osonroq anglanadi. Ayniqsa, inson lablari hissiy ifodaliligi bilan ajralib turadi (masalan, lablarni tishlash – hayajonni, bir tomonga qiyshaygan lablar ishonqiramaslik yoki istehzoni anglatishi mumkin)

Tabassum odatda do'stona munosabat yoki qo'llab quvvatlashga bo'lgan ehtiyojni bildiradi. Erkak kishi uchun tabassum u har qanday vaziyatda ham o'zini tuta olishini namoyish qilishi bo'lsa, ayol tabassumi ko'proq haqiqiy kayfiyatini bildiradi. Tabassum turli hissiyotlarni anglatganligi uchun ularning ba'zi turlarini ko'rib chiqamiz: - ortiqcha ko'p jilmayish – qo'llab quvvatlanishga ehtiyoj; - qiyshiq kulish – nazorat qilinayotgan asabiylik; - ko'tarilgan qoshlar va tabassum - bo'ysunishga tayyorlik; - pastga tushirilgan qoshlar va tabassum – o'zini katta olish; - tabassum bilan bir paytda pastki qovoqlarning ko'tarilmasligi – samimiyatsizlik; - tabassum bilan bir paytda ko'zlarning olayishi – qo'rqitish. Turli hislar kechirayotganda yuz mimikasini bilish faqatgina boshqalarni tushunishdagina emas, balki o'z imitasiya mahoratini o'stirish uchun ham zarurdir. Nigoh. Odamning ichki kechinmalari haqida eng to'g'ri ma'lumotni ko'zlar namoyon qiladi: - ko'zning odatiy ifodasidagi o'zgarish; - ko'zlarning beixtiyor harakatlari – hayajon, oriyat, yolg'on, qo'rquv, asabiylashuv; - yonib turgan nigoh – qizishish; - qotib qolgan nigoh – o'yga cho'kkanlik yoki holsizlik; - qorachig'larning kattarishi qiziqish va qabul qilinayotgan axborotdan, atrofdagilardan, taomdan va boshqa shunga o'xshash omillardan qoniqish his etayotganligi yoki qattiq og'riq: ma'lum dori-darmon yoki narkotik qabul qilganligi; - qorachiqlarning kichirayishi – g'azablanish yoki ma'lum turdagi narkotiklarni qabul qilganligi va boshqalar.

Muloqot davomida ko'proq eshitayotgan odam suhbatdoshi ko'ziga qarab turadi. Muloqotning umumiy vaqtining uchdan biridan kamroq vaqt ichida ko'zingizga qarab turgan insonning sizga nisbatan samimiyligiga shubhalaning; butun dialog davomida tikilib qarayotgan inson yoki sizga nisbatan katta qiziqish bildirmoqda yoki (agar qorachig'i kichraygan bo'lsa) uning sizga nisbatan adovati bor, yoki sizni o'ziga tob'e qilmoqchi. Poza (ma'lum holatda turish). Insonning ichki holati haqida uning statik holati ma'lumot berishi mumkin. Shunisi qiziqki, agar ma'lum bir turishlar (poza) inson uchun odatiy bo'lib qolgan bo'lsa bu uning xarakteridagi turg'un sifatlardan dalolat beradi. . Quyida bir necha pozaning psixologik nuqtai nazardan talqinini keltiramiz: - qo'llar orqada, bosh yuqori ko'tarilgan, iyak oldinga surilgan – o'ziga ishonch, o'zini boshqalardan ustun qo'yish; - Tananing yuqori qismi oldga intilgan, qo'llar belda – dadillik, o'ziga ishonch va faol harakatlarga tayyorligi, tajovuzkorlik, o'z fikrini oxirigacha himoya qilishlikka tayyorlik; - qo'llar bilan stol yoki stulga tayanish – suhbatdoshi bilan to'la kontakt yo'qligi; - qo'llar tirsaklar ochilgan holda bosh orqasida qovushgan - o'zini boshqalardan ustunligini his etish; - bosh barmoqlarini belbog' yoki cho'ntaklarga solib turish – tajovuz, o'ziga ishonganlikni ifodalaydi; - bosh barmoqni cho'ntaklardan chiqargan holda turish – o'zini katta olishlik; - qo'l va oyoqlar almashtirilgan holda – suhbatdoshiga nisbatan ishonqiramaslik va o'zini himoyalash; - qo'l va oyoqlar almashtirilmagan holda, pidjak tugmalari echilgan – ishonish belgisi; - boshning chetga egilishi – qiziqish uyg'onganligi; - boshning quyi egilganligi – salbiy munosabat;

- boshning sal ortga egilganligi – tajovuz belgisi; - stul chetida o'tirish – har qaysi momentda turib ketishga tayyorgarlik: chiqib ketish uchun yoki harakt qilish uchun, o'ziga e'tiborni qaratib, suhbatga qo'shilish uchun yoki qizishgan inson o'zini qo'lda tutish uchun qilgan harakati. Harakatlar. Insonlar his-tuyg'ularini aniqlashda faqat beixtiyor qo'l harakatlariga diqqatni qaratish lozim. Har xil odamlarda bir xil qo'l harakatlari turli ma'noga ega bo'lishi mumkin, lekin ma'nosi o'xshash momentlar ham mavjud: - qo'llarning faol harakati – ko'pincha ijobiy emosiyalar, do'stona munosabat va qiziqishni anglatadi; - ortiqcha qo'l harakati – hayajon, o'ziga ishonchsizlik belgisi; - kaftlar ochiq – ochiqlik ifodasi; - qo'llarni musht qilish – ichki qo'zg'alish, tajovuz; - so'zlayotganda og'izni qo'l bilan to'sish – hayron bo'lish / yolg'on so'zlash / suhbatdoshiga ma'lumotni ishonib etkazish; - so'zlayotganda burunga tegib turish – aytayotgan so'zlariga ishonqiramaslik / yolg'on / yangidan-yangi dalillar izlash; - qovog'ini barmoq bilan ishqalamoq – yolg'on / ishonqiramaslik; - so'zlayotganda yuzining turli qismlarini ishqalash – tashvish, uyalish, o'ziga ishonmaslik; - iyagini silash – qaror qabul qilish; - qo'llarning beixtiyor ortiqcha harakatlanishi (biror narsani aylantirish, burash, kiyimining detallariga tegish) - ogohlik, asabiylashganlik, uyalish; - kiyim yoqasini tortish – yolg'oni oshkor bo'lganligini sezgan odam yoki g'azabdan havo etishmasligi; - sigareta kulini tez-tez qoqish – og'ir ichki kechinmalar, asabiylashganlik; - biror narsaga tayanishga bo'lgan intilish – vaziyatning murakkabligini his qilish, ushbu vaziyatdan chiqib ketish yo'lini topa olmayotganligidan dalolat beradi.

Odamning tashqi ko'rinishidan, harakatlaridan uning ichki kechinmalarini aniqlashga bag'ishlangan qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Agar shu masalaga bag'ishlangan maxsus adabiyotlarni o'qisangiz, ular haqida kengroq tassavurga ega bo'lishingiz mumkin. O'qituvchi va talabalar, talabalararo o'zaro ta'sir ko'rsatish pedagogik vaziyatlarni echish jarayonida amalga oshadi. N. V. Kuzmina pedagogik vaziyatni “o'quvchilarga ta'sir ko'rsatish yo'lini tanlashda e'tiborga olish zarur bo'lgan o'quv guruhi va o'quvchilar munosabatlari va o'zaro munosabatlarining murakkab tizimidagi real holat”, deb ta'riflaydi. (Psixologiya — proizvodstvu i vospitaniyu. — L., 1977. — S. 212). Pedagogik vaziyatlarda talabalar faoliyatini boshqarish masalasini echishga to'g'ri keladi. Bunda o'qituvchi talaba hulqining sabablarini vaziyatga talaba nuqtai nazaridan qarab ko'rib aniqlashi kerak. Pedagogik faoliyat davomida tez-tez pedagogik nizolar ro'y berib turadi. Ularni qanday echmoq zarur? Bunda o'qituvchilarga qanday maslahatlar ishlab chiqilgan? Nizo bu sub'ektlar orasida vujudga kelgan ziddiyat, qarama-qarshilikdir. Pedagogik nizo ham sub'ektlar o'rtasidagi ziddiyat, uning ishtirokchilari tarbiyachi va tarbiyalanuvchidir. O'qituvchi talaba hatti-harakatiga to'g'ri javob harakatini amalga oshirib, vaziyatni nazorat ostiga oladi va tartib o'rnatadi. Nizoning oldini olish - o'qituvchining donoligi belgisidir. O'qituvchi talabalarning hayoti, o'qishdan tashqari mashg'ulotlari, ishlari bilan qiziqsa, bu o'qituvchi-talaba munosabatlari mazmunini yanada boyitadi. Pedagogik nizolar xususiyatlari:

— nizoning pedagogik to'g'ri hal qilinishi uchun o'qituvchining mas'uliyati (lekin bunda oliy o'quv yurti o'qituvchisi balog'atga etgan, o'z hararakatlari uchun mas'ul yoshdagi insonlar bilan ishlashini yoddan chiqarmaslik kerak); — nizo ishtirokchilari har xil ijtimoiy darajadadirlar (o'qituvchi-o'quvchi); bu esa nizoda tomonlarning hatti-harakatlari o'rtasida farq bo'lishini ta'minlaydi; — nizo ishtirokchilarining hayot tajribasidagi farq ularni har xil pozisiyaga ajratadi va uning echilishida ularning mas'uliyat darajasini ham farqlaydi; —ishtirokchilar voqealarga har xil ko'z bilan qaraydilar, shuning uchun o'qituvchi uchun talaba ichki kechinmalarini tushunish qiyin bo'lsa, talabaga o'z hissiyotlarini boshqarish qiyindir; — pedagogik nizo odatda boshqa talabalar guvohligida bo'lib o'tadi va ular uchun ham tarbiyaviy ahamiyatga ega; (vazifa - talqin) — o'qituvchining kasbiy pozisiyasi uni nizoni echishda tashabbusni o'z qo'liga olishga va birinchi o'ringa shakllanayotgan shaxsning manfaatlarini qo'yishga majburlaydi; — har bir xato yana boshqa nizolarni keltirib chiqaradi; — nizoni echgandan ko'ra uni oldini olish afzalroqdir. Pedagogik vaziyat va nizolarni yechishda quyidagilarni e'tiborga olish kerak: — o'qituvchi talabalarning hamkorlikdagi o'quv faoliyatini to'g'ri tashkillashni bilishi zarur; — odatda o'zlashtirishi past bo'lgan, hulqi yomon o'quvchi ishtirokidagi pedagogik vaziyat nizoga ko'proq aylanadi. Shuning uchun birinchi e'tiborni shunday o'quvchilarga qaratib ularga o'z vaqtida pedagogik ta'sir o'tkazish, yordam berish kerak. — yomon hulq uchun past baho qo'yish orqali jazolab bo'lmaydi – bu nizoning chuqurlashishiga va fanga bo'lgan qiziqishning susayishiga olib keladi;

- Pedagogik nizolarda to'liq aybdor – aybsizlar, yutgan va yutqizganlar bo'lmaydi. - O'qituvchida pedagogik taktning shakllanmaganligi ko'p pedagogik nizolarga sabab bo'ladi (bunda o'qituvchi talabalar nafsoniyatiga tegadigan harakatlarni amalga oshiradi). - Ko'pincha o'qituvchi ta'sirning noverbal vositalaridan to'g'ri foydalanishni, o'quvchini eshitishni bilmasligi nizoga olib keladi. O'qituvchilar jazoni nizolarni echishda asosiy vosita deb biladilar. Lekin qo'rquv hech qachon yaxshi oqibatga olib kelmaydi. O'QITUVChINING PYEDAGOGIK TAKTI. Takt ahloqiy tushuncha bo'lib, u insonlarning o'zaro munosabatlarini muvofiqlashtirish, tartibga solish, insonparvarlik g'oyalariga asoslangan bo'lib, andishali hulq, har qanday ziddiyatli vaziyatlarda ham inson hurmati saqlanib qolishini talab qiladi. Har bir insondan, ayniqsa o'qituvchidan andishali bo'lish talab qilinadi. Boshqacha qilib aytganda, pedagogik takt bu o'qituvchining talabalar oldida o'zini tutishni bilishi, bolaning holatini, intilishlari, qiziqishlarini tushuna olishi va eng samarali ta'sir yo'lini topa olishidir. Shunday qilib, pedagogik takt bu o'qituvchining talabalarga nisbatan amalga oshiradigan ta'sirining mezonidir. TAKT VA TAKTIKA Taktika tanlash turli vaziyatlarda turli rollarni bajarish bilan bog'liq. Bu haqida ma'lumotni psixolog A. B. Dobrovich kitoblaridan olish mumkin. Bu to'rtta pozisiya bo'lib, ular quyidagicha: «yuqoridan pastga», «pastdan yuqoriga», «yonma-yon» va «aralashmaslik pozisiyasi».

«Yuqoridan pastga» pozisiyasi o'qituvchi mustaqilligini, barcha mas'uliyatni o'z bo'yniga olishini namoyish etadi. Bu pozisiya “ota” pozisiyasi ham deb ataladi. «Pastdan yuqoriga» pozisiyasida o'ziga ishonmaydigan, tobe' shaxs bo'ladi. A. B. Dobrovich so'zi bilan aytganda, bu “bola” pozisiyasi. «Yonma-yon» pozisiyasida farosatlilik va vazminlik, vaziyatga qarab ish tutish, boshqalarning ham manfaatini o'ylash, o'zi va ular o'rtasida mas'uliyatni to'g'ri taqsimlash ifoda etiladi. Bu “katta odam” pozisiyasi. MS: Sizningcha, pedagog qanday pozisiyani qo'llagani ma'qul? Har bir pozisiyaning qo'llanishi vaziyat talabiga mos tanlanadi. Muloqot ikki tomonlama jarayon bo'lganligi uchun o'qituvchi talaba rolini ham inobatga olishi shart. O'qituvchining odatiy pozisiyasi bu hamkorlikda ish olib borayotgan katta odamning, ishga aloqador (rasmiy) darajani talab qiluvchi pozisiyasi. Bu pozisiya talabada teng huquqli sherikni shakllantiradi, o'zaro ishonch muhitini yaratadi. Bunda shunday uslublarni qo'llash mumkin: «Sizlar bilan maslahatlashmoqchi edim», «Kelinglar, o'ylab ko'raylik...» va ho kazo. Pedagogik ta'sirning etakchi usullaridan biri – pedagogik talabdir. Pedagogik talab iltimos, rag'batlantirish, ma'qullash, faoliyatga undash, talabaga nisbatan ishonchni namoyish qilish va boshqa shakllarda ifodalanadi. Pedagogik taktni shakllantirish omillari. Insonparvarlik g'oyalariga asoslangan pedagogikada pedagog quyidagi tamoyillarga amal qilishi lozim, deyiladi: Tarbiyalanuvchilarga mehrli bo'lish, mehrini ko'rsata olishi; Talabalar hatti-harakatlarining “ichki prujinalarini” ko'ra olish; Vaziyatni to'g'ri baholay olish; Maqsadga muvofiq ta'sir usulini tanlash; Talabalar bilan samarali muloqot qura olish.

Pedagog va talaba pozisiyalarining to'g'ri kelmasligi ko'p konfliktlarga sabab bo'ladi, shuning uchun konflikt vaziyatlarda qo'llaniladigan sinalgan QOIDALARNI bilish kerak. Birinchi qoida. Konflikt vaziyatini o'z qo'liga olish bu emosional taranglikni bartaraf etishni anglatadi. Buning uchun ortiqcha jismoniy zo'riqishdan, ortiqcha hatti-harakatlardan halos bo'lish. Mimika, poza, jestlar faqatgina odamning ichki kechinmalarini ifodalab qolmay, unga ta'sir ham ko'rsatadi. Shunday qilib, tashqi vazminlik va hotirjamlik! Ikkinchi qoida. O'z hatti-harakatlari bilan sherigiga ta'sir ko'rsatish. Bunda ishtirokchining yuzini diqqat bilan o'rganib chiqish yordam beradi, fikrni jamlaydi va uning holatini aniqlashga imkon yaratadi. Uchinchi qoida. Hamsuhbatning hatti-harkatlari motivlarini tushunishga harakat qilish. Aqliy tahlilning ishga solinishi emosional qizishni pasaytiradi. Yaxshisi holatning murakkabligini tushunganligini ifoda etish (Men sizning holatingizni tushunib turibman...), o'z holatini tushuntirish (Shu meni o'ylantiryapti...) Ya'ni hatti-harakatni darrov baholamang, oldin tug'ilgan vaziyatga bo'lgan munosabatingizni bildirishga harakat qiling. To'rtinchi qoida. Maqsadni muvofiqlashtirish. Talaba bilan sizni birlashtiruvchi narsani tezroq anglash va uni ko'rsatish. Beshinchi qoida. Samarali echim borligiga ishonishingizni namoyish qiling. Va nihoyat, konflikt hal qilinganidan so'ng uni tahlil qilib chiqing (sababi va oldini olish yo'llari). Muloqot qoidalariga rioya qilish o'qituvchiga har bir talaba uchun muvafaqqiyat vaziyatini yaratishga va u bilan samarali hamkorlikni o'rnatishga, talabaning barcha qobiliyatlarini ochib berishga imkoniyat yaratadi. Har bir pedagogik vaziyatning o'ziga hos qator omillari mavjud bo'ladiki, ularning barchalarini echish uchun universal “resept”ni o'ylab topib bo'lmaydi. Har bir aniq pedagogik vaziyatni o'qituvchi o'zida mavjud psixologiya-pedagogika fanlariga oid nazariy bilimlari, hayotiy tajribasi, pedagogik qobiliyatlariga tayangan holda echadi. Birinchi o'rinda u o'z hissiyotlarini boshqara olishi,

xushmuomalalik qoidalariga rioya qilishi, talabaga nisbatan xayrixohlikni namoyish qilishi kerak. O'qituvchining rejissyorlik va aktyorlik ko'nikmalari. Pedagogik va aktyorlikning o'zaro o'xshashliklari ko'p. Bu ushbu faoliyatlar mohiyatidan kelib chiqadi. Har ikkala faoliyat negizida insonlar ongiga ta'sir etish masalasi yotadi. Aktyor sahnadagi rol orqali, pedagog turli pedagogik ta'sir vositalari yordamida inson ongida oldindan ko'zlangan o'zgarishlarni amalga oshirishga harakat qiladilar. Bu kasblarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi yana bir narsa - bu har ikkalasi ham ommaga qaratilib, omma nigohida amalga oshirilishidir. O'qituvchining o'quv-tarbiyaviy mashg'ulot, tadbirlarini “ssenariy”sini ishlab chiqishi, unda o'quvchilar faoliyatini boshqarishi bu kasbni rejissyor kasbiga yaqinlashtiradi. O'qituvchilar talabalar diqqatini jamlash, e'tiborini vaqt davomida yo'naltirib turish qanchalik qiyinligini yaxshi biladilar. Shunda o'qituvchilarga aktyorlik mahorati katta yordam beradi. Buyuk rus dramaturgi K.S.Stanislavskiyning aktyorlar bilan ishlash sistemasi pedagogning aktyorlik mahoratini oshirishga katta imkon beradi. Ushbu sistemaning asosiy maqsadi – aktyorning bor qobiliyatlarini ochib berishdir. Bu o'qituvchi uchun ham zarur. K.S.Stanislavskiy sistemasining birinchi tamoyili hayot haqiqatidir . Sahnada yolg'on bo'lishi mumkin emas (o'qituvchi harakatlarida samimiyatsizlik, ikkiyuzlamachilikka o'rin yo'q). Ikkinchi tamoyil – buyuk masala tamoyili. Buyuk masala bu artistning asosiy maqsadi - ya'ni insonlar ongiga muayan g'oyani singdirishning asosiy maqsadi. O'qituvchi ham o'z faoliyatida pedagogik buyuk masalani doimo yodda tutishi kerak: nima uchun mehnat qilyapmiz? Pirovard natijamiz nima? Uchinchi tamoyil – faollik va harakat tamoyili . Aynan harakatda insonning jismoniy va psixik mohiyatining birligi namoyon bo'ladi. Pedagogik

harakat o'qituvchining ma'lum maqsadga yo'naltirilgan ongli harakatidir. Ushbu harakatda jismoniy va psixik mohiyat birligi mavjud bo'lsa, o'qituvchi yuqori natijalarga erishadi. Pedagog shaxsi harakatda namoyon bo'lar ekan, harakat asoslangan, maqsadlashgan va mahsuldor bo'lishi kerak. O'qituvchi ijodkordir. Uning ijodi talabalarga bevosita amalga oshirilayotgan emosional ta'sirda, jonli nutq, jonli harakatda namoyon bo'ladi. Pedagog ham aktyor kabi o'zining psixik-jismoniy yaxlitlik holatida farliyat vositasi rolini o'ynaydi. Shuning uchun u o'z organizmini sozlashi, uni zarur paytda to'g'ri harakatni amalga oshira olishini ta'minlashi kerak. Boshqaruv uslublari. Psixologiyada turli tipdagi boshqaruvchilarning ijtimoiy psixologik portreti ishlab chiqilgan – bunda ularning boshqaruvida bo'lgan jamoa bilan muloqoti texnikasi tahlil qilinadi. O'qituvchi ham pedagogik jarayonda boshqaruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqaruv uslublarining uchta asosiy turini o'zaro ta'sir qilish nuqtai nazaridan ko'rib chiqamiz. Avtoritar uslub. Talabalar faoliyatiga tegishli barcha masalalarni, hattoki kim qaerda o'tirishigacha o'qituvchi yakka o'zi hal qiladi, talabalar tomonidan chiqadigan barcha tashabbusni taqiqlaydi. Bu uslubni qo'llovchi o'qituvchining muloqot usullari buyruq, ko'rsatma, instruksiya, tanbeh. Demokratik uslub . Bunda o'qituvchi jamoa fikriga tayangan holda ish tutadi, faoliyat maqsadini barcha talabaga etkazishga harakat qiladi, faoliyatning kechishini muhokama qilishga barchani jalb etadi; o'z vazifasini faqat nazorat va munofiqlashtirish deb bilmay, tarbiya bilan ham shug'ullanadi; barcha talabani rahbatlantiradi va ularda o'z-o'ziga ishonchni shakllantiradi; jamoada o'z-o'zini boshqarish rivojlanadi. Bu uslubni qo'llovchi o'qituvchi barcha jamoa a'zolarining individual xususiyatlarini inobatga olgan holda ular o'rtasida vazifalarni teng

bo'lishga harakat qiladi; tashabbus va faollikni rag'batlantiradi. Bunday o'qituvchi muloqotda qo'llaydigan usullari iltimos, maslahat, axborot berishdir. Liberal uslub — boshqacha qilib aytganda, anarxik. O'qituvchi jamoa hayotiga umuman aralashmaslikka harakat qiladi, faolligi sust, muammolarni yuzaki ko'rib chiqadi, boshqalarning ta'siriga oson tushib qoladi. Ma'suliyatdan o'zini olib qochadi va o'z avtoritetini yo'qotadi. MS: Siz ta'lim jarayonida ko'proq qaysi uslubni qo'llagan bo'lar edingiz? PEDAGOGIK MULOQOT USLUBLARI. V. A. Kan-Kalik pedagogik muloqotni uslubini munosabatlar va o'zaro ta'sir uslublar tashkill etishini ta'kidlab, quyidagi muloqot uslublarini aniqlaydi: ●Hamkorlikda olib boriladigan ijodiy ishga bo'lgan qiziqishga asoslangan muloqot; ● Do'stona munosabatlar asosida qurilgan muloqot; ● O'qituvchi va talabalarni ma'lum masofada ushlab turuvchi muloqot; ● Qo'rqitishga asoslangan muloqot. Hamkorlikda olib boriladigan ijodiy ishga bo'lgan qiziqish asosidagi muloqotda pedagog talabalar va ishga nisbatan ijobiy yondashadi. Do'stona munosabatlar asosida qurilgan muloqot yuqorida ko'rib chiqilgan muloqot turiga yaqindir. Ayrim pedagoglar do'stona muloqotni noto'g'ri tushunib, chegaradan chiqib ketishadi. O'qituvchi va o'quvchi o'rtasida ma'lum bir masofa bo'lishi kerak. Ushbu masofani aniqlashda o'qituvchining madaniyati, pedagogik takti rol o'ynaydi. Lekin ma'lum masofada ushlab turuvchi muloqotni ham samararali deb bo'lmaydi. Shunga qaramasdan bu keng tarqalgan uslubdir. Bunda pedagog va tarbiyalanuvchilar o'rtasida ma'lum chegarlovchi mavjud bo'lib, ularni quyidagicha ta'riflash mumkin: “Men biliman - sizlar bilmaysizlar”; “Meni aytganimni qilinglar – mening yoshim kattaroq, tajribam ko'proq, bizni tenglashtirib

bo'lmaydi”. Bu uslub ko'proq avtoritarga yaqinroq bo'lib, u tashqaridan qaraganda tartibli faoliyatni amalga oshirishga yordam berganday bo'ladi, lekin haqiqiy samara bermaydi. O'qituvchi va talabalarni ma'lum masofada ushlab turuvchi muloqotning yuqori darajadagi ko'rinishi bu qo'rqitishga asoslangan muloqotdir. U o'zida talabalarga salbiy munosabat va avtoritar boshqaruvni majassam etadi. Ushbu uslubni yorqin ifodasi sifatida quyidagi gaplarni keltirish mumkin: “Qunt bilan tinglanglar, bo'lmasa ikki qo'yaman.”, “Hali kunlaringni ko'rsataman”. Bunday uslub mashg'ulot paytida asabiy muhitni shakllantiradi. Pedagogik mahorat darajasini aniqlash. O'qituvchining pedagogik mahorati darajasini aniqlash avvalambor o'qituvchining o'zi uchun zarur. Shu orqali u o'z ustida maqsadli ish olib borish imkoniyatiga ega bo'ladi. O'zbekiston etakchi psixolog-pedagog olimlaridan biri p.f.n., prof. M.G. Davletshin quyidagi professiogrammani ishlab chiqqan: 1) O'qituvchining shaxsiy xislatlari: 2) Kasbiga xos bilimlari: 3) O'z kasbiga xos xislatlari: 4) Shaxsiy – pedagogik uddaburonligi: 5) Tashkilotchilik malakalari: 6) Kommunikativ malakalari: 7) Gnostik malakalari: 8) Ijodiy xislatlari: Yuqoridagilardan hulosa qilib pedagog kasbi eng murakkab kasblardan biri ekandigi, va bu kasbda mahorat cho'qilarini egallash uchun o'qituvchi o'z ustida tinmay ish olib borishi zarurligini yana bir bor ta'kidlashimiz mumkin.

Adabiyotlar: 1. O'zbekiston Respublikasi «Ta'lim to'g'risida»gi qonuni. – T.: 1997 2. O'zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.: 1997 3. Azizxo'jaeva N.N. Pedagogik texnologiya. Pedagogik mahorat. – T.: “O'qituvchi”, 2003 4. Voinova M.G. Pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskoe masterstvo (v prep. yurid.dissiplin) – Tashkent, “Iqtisod-moliya”, 2006 5. Aleshina G. P. O vejlivosti, takte i delikatnosti... — L., 1990

O'xshashlar

Pedagogik faoliyat va pedagogik mahorat

Pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi mahorat

Pedagogik mahorat va Pedagogik texnologiyaning muhim elementi

Notiqlik san’ati va pedagogik mahorat

Pedagogik mahorat va muomala madaniyati