Pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi mahorat - Pedagogika - Referatlar

Pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi mahorat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.5 KB

Ko'chirib olish

Pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi mahorat Режа: 1. Pedagogik ta’sir ko‘rsatish va uning ta’lim – tarbiyaviy mohiyati. 2. Pedagogik ta’sir ko‘rsatishda ishontirish. 3. Ta’sir ko‘rsatishning yo‘nalishlari. 4. Ta’sir ko‘rsatish shakllari va ularning samaradorligini ta’minlash shartlari.

O‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishning xilma-xil manbalari ichida alohida ahamiyat pedagogga beriladi. Tarbiyalanuvchining ongi, hissiyoti, faoliyati va xulqiga ta’sir etishda pedagoglar qanday imkoniyat vositalariga ega? Hamma ham, ayniqsa, yangi ish boshlovchi pedagoglar bu usullarni biladimi yoki tushunadimi, o‘quvchilar bilan muomala qilish va ta’sir etish ko‘nikmalarini egallaganmi? Ijtimoiy-psixologik nazariyani va muomala qilishning pedagogik amaliyotini o‘rganish asosida kommunikativ ta’sirning ikki asosiy usullarini ajratish mumkin. Bular so‘z yordamida ishontirish va ta’sir etish; his-tuyg‘u, tarbiya xatti-harakatini shakllantirish, mustahkamlash va o‘zgartirishga qaratilgan usullar yig‘indisidir. Lekin ishontirish va ta’sir etishning psixologik mexanizmi bir xilda emas. O‘quvchilarga ta’sir etishning har qanday usullari o‘zining spesifikasiga ega. Pedagogik adabiyotlarda «Pedagogik ta’sir» tushunchasi qabul qilingan. Bu o‘rinda mazkur tushuncha tarbiyalanuvchining tarbiyachi bilan munosabati jarayonida uning faoliyati passivlashtirilib, qat’iy programmalashtirilib qo‘yilmaydimi? – degan savolni tug‘diradi. Ta’lim sohasidagi olib borilayotgan islohotlar maktablar oldiga yangidan yangi vazifalarni, xususan o‘quvchilarni zamonaviy bilimlar bilan qurollantirish, ijodkor, tashabuskor, mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan qilib tarbiyalashni qo‘yimoqda. Bu esa o‘z navbatida ta’lim – tarbiya jarayonini xamkorlik pedagogikasi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarda ilgari surilgan qonuniyat, qoida va usullar asosida tashkil etishni taqozo etadi. Ta’sir ko‘rsatishning bu xildagi ko‘rinishini taniqli pedagog A.S. Makarenko “Parallel ta’sir ko‘rsatish”, “Kelajak chizig‘lar tizimi” ta’limotlarida ta’riflagan edi. Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish kerakki, parallel ta’sir ko‘rsatishmi yoxud pedagogik ta’sir ko‘rsatishmi baribir jarayonda o‘qituvchi asos hisoblanadi. Uning uchun o‘quvchi ta’sir ko‘rsatishning obyekti hisoblanadi. Biroq o‘qituvchi ta’sir ko‘rsatish jarayonida o‘z navbatida o‘quvchi (obyekt)dagi ijobiy fazilatlarga hamda o‘quvchilar jamoasining tarbiyaviy kuchiga tayanadi. Boshqacha qilib

aytganda, pedagogik ta’sir har bir o‘quvchida o‘z – o‘ziga ta’sir ko‘rsatish ham yuzaga keladiki, bu xol o‘zaro ta’sir ko‘rsatishni yuzaga keltiradi. O‘sayotgan yosh avlod ijtimoiy muhit, tabiat bilan doimo o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. O‘zaro ta’sirning natijasi uning ishonchliligi bilan o‘lchanadi. Ya’ni uning egallagan bilim, qarashlari va munosabatlari, xulq normalari sistemasining mukammalligi bilan belgilanadi. Endi biz ishontirishni pedagogik o‘zaro ta’sir natijasi sifatida qarab chiqaylik. Ishontirish haqiqiy va yolg‘on bo‘lishi mumkin. Haqiqiy ishontirish haqiqatga to‘g‘ri keladi va shaxsni ijtimoiy foydali odamga aylantiradi. Inson o‘zining haqiqatda to‘g‘riligini himoya qilib, hatto o‘limga ham bora oladi. Yolg‘on ishonch salbiy qarashlar, salbiy hayotiy tajribalar tufayli yuzaga keladi. Yolgon ishonch bilan qaraydigan o‘quvchilarni ko‘plab uchratish mumkin. Lekin, biz ularni ajrata olamizmi? Yolg‘on ishonch bilan qaraydigan o‘quvchilarga quyidagilarni kiritish mumkin: - «a’lo»ga o‘quvchi bolalar faqat maqtanish uchun o‘qiydilar va ular darsni yodlab oluvchilardir; - haqiqiy o‘quvchi o‘qituvchidan tanbeh eshitib turishi kerak, aks holda bunday o‘quvchini hurmat qilishmaydi; - o‘qituvchini aldash - aqllilik, topqirlik belgisi; - maktabda axloq qoidalarini buzish, demak, o‘qituvchining doimiy nazorati ostida bo‘lish demakdir. Bundaylar kuchli xarakterli bolalar hisoblanadi; - butun kuch-quvvatini sarflab ishlash keraksiz urinishdir. Bunday ishonch mustahkamlana borib, o‘quvchini keyinchalik odamovi, egoist, shaxsiyatparast qilib qo‘yadi, oqibat aqliy va jismoniy mehnatda sustkashlik va befarqlikka olib keladi. Noto‘g‘ri ishonchni qayta o‘zgartirish juda ko‘p vaqt talab etadi. Uni tezlik bilan uch yo‘nalishda amalga oshirish zarur: a) sinf, guruh jamoasida sog‘lom ijtimoiy muhitni (qarashlar) yaratish kerak. b) maxsus qimmatli hayotiy tajribalarni to‘plash orqali; v) noto‘g‘ri qarashlarni (ishonchni) chuqur asoslangan motivlarga tayanib

inkor etish zarur. Birinchi navbatda, sog‘lom jamoani tuzishga harakat qilish orqali uzoq, o‘rta va yaqin kelajak maqsadlarini belgilashga va uni rivojlantirishga harakat qilish kerak. Pedagog hamjihat jamoa bilan tarbiyalanuvchidagi fazilatlarga tayanib, noto‘g‘ri qarashlarni tezda o‘zgarishga muvaffaq bo‘lishi mumkin. Noto‘g‘ri qarashlarni o‘zgartirishning usullaridan bir nechtasini (A. I. Kochetov) quyida keltiramiz: 1. O‘smirlarni boshqalar bilan o‘zini qiyoslab ko‘rishga uni qiziqarli odamlar bilan yaqindan tanishishni yo‘lga qo‘yish usulidan (o‘ziga o‘xshamagan bolalar bilan uchrashtirish) foydalanish mumkin. Masalan, bola o‘qishni xohlamaydi, uning tanishi ko‘p o‘qiydi, ko‘p narsani biladi, lekin yodlab oluvchi, «maqtanchoq» emas. 2. Kelajakda noto‘g‘ri qarashlar nimaga olib kelishi mumkinligini misollar orqali ko‘rsatish yo‘li bilan (shunday kamchiliklarga ega bo‘lgan odam oxir oqibatda o‘z hayotini barbod qildi, vijdon, or-nomusni yo‘qotib, o‘zini juda kuchli deb hisoblasada, aslida kuchsiz bo‘lib chiqdi) ishontirish zarur. 3. Tarbiyalanuvchi (noto‘g‘ri qarovchi)ga o‘z fikrini isbotlashga imkon berish kerak. So‘ngra uning keltirgan dalillari noto‘g‘riligini isbotlab berish kerak. - noto‘g‘ri qarashlarni yo‘qotish uchun pedagogning o‘zidagi axloqiy fazilatlarni boladagi noto‘g‘ri xulqqa qarama-qarshi qo‘yish. Bola qo‘pollik qilsa, o‘qituvchi muloyimlik bilan javob berishi kerak; - noto‘g‘ri qarashlarni yo‘qotish uchun shunday bolalarda imkoniyatlarini uning qarashlariga qarshi qo‘yish kerak. Masalan: yaxshi sportchi bo‘lish uchun albatta «2» baho olish shart emas, balki ko‘plab o‘qish, shug‘ullanish, mashq qilmoq kerak; - noto‘g‘ri qarashlarni unga ishonch bildirish, yordam berish orqali ham yo‘qotish mumkin. (Qanday yordam berishim mumkin? Senga nima bo‘ldi, biror yering og‘riyaptimi?) - noto‘g‘ri qarovchilarga nisbatan ochiqchasiga kurash olib borish. - ishonch odamda uchta komponentlardan tashkil topadi: bilim, his-tuyg‘u,

xulq. Pedagogik qarashlarda quyidagi formula amal qiladi: tushundim, hayajonlanyapman, qabul qildim, bunga amal qilaman. Bularning birontasi inkor etilsa, tarbiya samarasi juda past bo‘ladi. Ishontirishga qo‘yiladigan talablar bilim, qarashlar va xulq normalari tizimi sifatidagi ishontirishni ularni shakllantirish usullari sifatida ishontirishdan farq qilish kerak. Ishontirish orqali yangi qarashlarga munosabatlar shakllantiriladi. Ishontirishning ko‘rinishida munozaralar, suhbatlar, o‘qituvchi hikoyasi va o‘qituvchi shaxsiy namunasi muhim rol o‘ynashi ma’lum darajada ta’sirchan bo‘lishi uchun, u qator talablarni qoniqtirishi kerak. 1. Ishontirish mazmuni va shakllari shaxsning yoshi, rivojlanish darajasiga qarab borishi kerak. Masalan: kichik maktab yoshida e rtak, voqeiy fantastik hikoyalar, keyinchalik borliq, dunyoni o‘rganish, insonning ma’naviy dunyosini o‘rganish asosida. 2. Ishontirish umumlashgan prinsiplar va qoidalarni o‘zida mujassamlashtirmog‘i hamda aniq faktlar, misollarni o‘z ichiga olishi zarur. Kichik maktab yoshida ko‘rgazmali obrazlarning roli qimmatlidir. 3. Ishontirishda xulqdagi fikrlar tahlil etilishi lozim. 4. Boshqalarni ishontira borib, o‘zi izohlayotgan narsani yuzaga chiqarish uchun o‘zida ham chuqur ishonch bo‘lishi kerak. O‘zaro ta’sir metodi ishontirish samaradorligini belgilovchi quyidagi shartlarga rioya qilmog‘i kerak. 1. O‘zaro ta’sir kuchi oldindan ta’minlangan bo‘lishi ishontiruvchining obro‘si va mazmuni bilan belgilanadi. Uquvchi o‘qituvchiga qanchalik yaxshi munosabatda bo‘lsa, uning ta’sirini shunchalik yaxshi qabul qiladi. 2. Ishontirishni yo‘lga qo‘yayotganida ishonuvchining psixik o‘ziga xos tomonlarini hisobga olish zarur. Buning uchun pedagog tarbiyalanuvchining asab sistemasi tipini bilishi,

ta’lim-tarbiyadagi yaqin rivojlanish zonasini anglab yetishi kerak. Masalan, bolalar kuchi beqaror nerv sistemasi tipiga taalluqli. Unda tarbiyalanishga qaraganda qo‘zg‘alish ustun turadi. Shuning uchun tarbiyachi ishontirishni shunday yo‘lga qo‘ymog‘i kerakki, bolada yana qo‘shimcha tarzda kuchli qo‘zg‘alish holati yuzaga kelmasin. 3. O‘zaro ta’sir jarayonida ishontiruvchi va ishonuvchining intellektual, emosional holatini hisobga olish zarur. Masalan, bola ortiqcha hayajonda, bu bolada negativ hissiyot ustun. Shu holatda pedagog tarbiyalanuvchining xulqi noto‘g‘riligiga ishontirishga harakat qilsa, uning bu ishi muvaffaqiya ts izlikka uchraydi. Ishontirish metodini qo‘llashda fikr, hissiyot va irodaviy ta’sirning uzviy bog‘liqligiga amal qilgandagina u ta’sirchan bo‘ladi. Uni qo‘llashda ishontirish tuzilishiga rioya qilish maqsadga muvofiq: bilish, hissiyot-xulq. Birinchi ikkita komponentni bir-biridan ajratmaslik kerak. Ilgari surilayotgan qoidalar isbotli bo‘lishi, faktlar, dalillarga amal qilish, pedagogning hayajonda bo‘lishi, fikrning to‘g‘riligiga qat’iy ishonchini himoya qilishga tayyor turishi katta ahamiyatga ega. Bu esa yorqin ilhomlantiruvchi so‘zlarda ifodalanadi va u bolalar xotirasida uzoq vaqt e sda qoladi. Ishontirish metodidan foydalanishda bolalarning qiziqishini bilish, uni hisobga olish va undagi yaxshi tomonlarni ko‘ra olish muhim ahamiyat kasb etadi va bularni qayta tarbiyalashda hisobga olish kerak. Ishontirishning samaradorligi o‘qituvchi o‘zining so‘zi va xatti-harakatidagi uzviy birlikka bog‘liq. (Masalan, biron narsani bolaga va’da berib, uning ustidan chiqish). Yanada yomoni, agar o‘qituvchi yuksak, to‘g‘ri gaplar ay ts ayu, lekin bu gaplar, o‘zining kundalik faoliyatiga asos qilib olinmasa, bundan yomoni yo‘q. Bunday o‘qituvchilar jamiyatga katta ziyon yetkazadi. Ishontirishda yuqori samaradorlik mashqlar bilan mustahkamlansagina ta’minlanadi. Mehna ts evarlikni nafaqat hikoyalar yordamida, balki mehnat yordamida ham tarbiyalash mumkin. Butun o‘quv-tarbiya jarayoni o‘smoqda bo‘lgan yosh avlodda dunyoqarashni shakllantirishga yo‘naltirilgan. Ishontirishning asosi bo‘lgan bilim shaxs

dunyoqarashining yetakchi elementi, strukturasidir. Bilim, agar isbotli, dalil- ashyoviy bo‘lsa, u ishonchga aylanadi. O‘quvchi isbot-dalillarga asoslangan bilimga ega bo‘lsa, boshqa e ski bilimlar, qarashlarni inkor etadigan va bu inkorni asosli, isbot bilan tasdiqlaydigan bo‘ladi. Aniq ishontirish mantiqiy isbotlash demakdir, ya’ni ma’lum qoidalarni aniq munozarasiz bir fikrga olib kelish demakdir. Isbotlash tezis, asoslash va namoyish etish (isbotlash usuli)dan iborat. Tezis shunday fikrki, uni isbotlash kerak. Asoslar shundayki, uning yordamida tezis isbotlanadi. Nazariy fikrlar, hayotiy va e ksperimental faktlar ni tahlil i davomida namoyish etish orqali tezisni isbotlovchi xulosa, umumlashmalar xoliga keltiradi . O‘qituvchi darsga tayyorgarlik davomida o‘quv materiali mazmunini tahlil qiladi. Undagi bosh va ikkinchi darajali masalalarni ajratadi, bosh tezisni belgilab oladi. Asosiy e’tiborni bosh muammoni isbotlashga qaratadi. Bolalarga ma’lum bo‘lgan narsalar ko‘p vaqt olmasligi kerak. Tezis aniq bir tomonlama bo‘lib, ikki xil fikr bo‘lmasligi va butun isbot qilish davomida o‘sha fikrga qa t’ iy rioya qilish kerak. Masalan: «Tanada ichki e nergiyani o‘zgarish usullari» (VII-sinf fizika) mavzusida bosh fikr - tananing ichki e nergiyasini ikki xil usulda: ishlash orqali va issiqlik berish orqali o‘zgartirish mumkin. Bu fikr ishonchli e ksperiment, o‘quvchi hayotiy tajribasini tahlil qilish orqali isbotlanadi. Isbotlash uchun asoslar tanlanadi (faktlar, aksioma, o‘rganilgan qoidalar va boshqalar bolalarni noto‘g‘ri fikrga olib kelmasligi kerak). O‘quvchida o‘rganilayotgan material to‘g‘risida yetarli darajada bilim, ma’lumotlar bo‘lsa, asoslarga tayanib xulosa qilinadi. Masalan, quyidagi tezisni isbotlashimiz kerak: «Alyumin e lektr tokini o‘tkazadi». Asos tarzida maktabdagi ma’lum qoidani tanlaymiz: «Alyuminiy - metall, barcha metallar e lektr tokini o‘tkazadi» shu asosda isbotlaymiz, alyumin e lektr tokini o‘tkazuvchandir. Pedagogik jarayonda ta’sir etish . Ishontirish metodi kabi ta’sir etish ham muhim rol o‘ynaydi. Ta’sir etish muomala va faoliyatda odamlarning o‘zaro

munosabatlaridagi muhim vosita hisoblanadi. Uning asosiy hususiyati shundaki, u inson ongi va xulqiga bildirmasdan ta’sir o‘tkazadi, shaxs psixik strukturasiga nazora ts iz kirib boradi va bular kundalik turmushda xatti-harakat, intilish, motiv va ko‘rsatmalar tarzida amalga oshiriladi. Bu o‘rinda o‘zida ta’sirni sezayotgan odamning faol roli pasayadi. To‘g‘ri tashkil etilgan ta’sir o‘quvchilarning ongli aktivligini bevosita faollashtiradi. Turli ko‘rinishdagi ta’sir pedagogik ta’sirning vositalari, arsenalini boyitadi, o‘qituvchiga o‘quvchi shaxsiga nozik va taktik jihatdan individual yondashish imkonini beradi. So‘z yordamida bolada tetiklik yoki qo‘rquv, quvonch yoki xafagarchilik, o‘ziga ishonch yoki ishonchsizlik, qiziqish yoki zerikish hislarini yuzaga keltirish mumkin. So‘zning ma’nosi, mazmuni va nutq mantiqi bilangina emas, intonasiya, jest, mimika, harakatlardagi o‘ziga xoslik bola e mosiyasiga o‘zgacha ta’sir etishi mumkin. Agar o‘qituvchining kayfiyati yomon bo‘lsa, asabiy - qo‘zg‘aluvchan xarakterda doimiy muomalaga kirishilsa, ma’lum vaqt o‘tgach, sinf jamoasi bilan muomalada asabiylik yuzaga kelayotgani, bu esa muomalaning kundalik normasiga aylanib qolayotganini sezadi. Nima uchun? Psixologlar oddiy maktabda bir qator tadqiqotlar o‘tkazib, natijada bir necha qobiliyatli bolani ajratib olishadi. Ularning familiyasi o‘qituvchilarga ma’lum qilinadi. Hech kim hayoliga keltirmaydiki, bu tadqiqotlar obyekti e rkin tarzda tanlab olindi, haqiqatdan ham ko‘rsatib o‘tilgan bolalar o‘z tengdoshlaridan hech qaysi jihatdan ajralib turmasdi. Yil o‘tgach, psixologlar yana maktabga kelishdi. Aniqlanishicha, o‘sha o‘quvchilar haqiqatdan ham o‘z tengdoshlaridan intellektual rivojlanishi bilan ma’lum darajada ilgarilab ketgan e di. Nima sodir bo‘ldi? O‘qituvchilar psixologlarning fikrini tushunmagan holda o‘sha bolalar uchun barcha intellektual qobiliyatlarini intensiv rivojlantirish uchun real sharoit yaratib berishgan ekan. Ba’zan teskari misollar ham, kam bo‘lsada, uchrab turadi. O‘quvchini qat’iy tarzda s albiy qabul qilishga kayfiyatini sozlab olgan o‘qituvchi yuqoridagi ko‘rsatmaning aks natijasini olishi ham mumkin va bunday bolalarga doimiy qoloq, o‘zlashtirmovchi o‘quvchi «tamg‘asi»ni qo‘yib, hatto o‘z kamchiliklarini

tuzatishga bo‘lgan o‘quvchi xatti-harakatini ham ko‘rmaydi. Buning ustiga bunday o‘quvchi to‘g‘risida butun sinfning salbiy munosabatini yuzaga keltirishga va mustahkamlashga harakat qiladi. Pedagogik ta’sirning umumiy asosiy shartlari quyidagicha: a) o‘quv materialining mazmuni; b) ta’sir o‘tkazilayotgan sharoit; v) o‘qituvchining o‘tkazayotgan ta’sirlar muvaffaqiyatiga ishonch; g) o‘quvchilarning o‘qituvchiga munosabati (obro‘si), o‘ziga xos hususiyatlarini hisobga olish va ta’sir etish jarayonida bolaning holati; d) ta’sir etish texnikasiga ega bo‘lish; e) ta’sir etish uchun yetarli sharoitning yaratilishi. Ta’sir etish ko‘rinishlari Ta’sir etish ko‘rinishlarini klassifikasiya qilish uchun quyidagi asoslar qo‘llaniladi: 1. Ta’sir etuvchi manbalarga ko‘ra farqlanadi: a) tetik, uyg‘oq holatdagi ta’sir; b) tab i y uyqu holatdagi ta’sir; v) gipnoz, uyqu holatidagi ta’sir. Bu, masalan, chet tilini uyquda o‘rganishda (gipnopediya) foydalaniladi. 2. Ta’sir subyektning holatiga qarab farqlanadi. a) boshqa odam tomonidan ta’sir ko‘rsatiladigan faoliyat; b) o‘z-o‘ziga ta’sir obyekti o‘zining subyekti bilan to‘g‘ri kelib qoladi. 3. Ta’sir etuvchi ta’sir etish maqsadiga ko‘ra farqlanadi: a) ataylab ta’sir; b) beixtiyor ta’sir. Ataylab ta’sirda o‘qituvchi oldindan qo‘yilgan maqsadga erishish uchun ongli va maqsadli ta’sirni yo‘lga qo‘yadi. Masalan, 9 “ V ” sinf o‘quvchisi Komil juda tortinchoq, o‘z-o‘ziga baho berishda qiynaladi. Ona tili o‘qituvchisi darsda; «Sizlarning bayonlaringizni tekshirib chiqdim. eng yaxshilaridan biri

Komilning ishi. Barakalla, Komil, tur! O‘zingni rostlab ol! Yaxshi, mening ko‘zimga qara! Sen baland ovozda, ishonch bilan javob bera olasan. Doskaga chiq! Beixtiyor (o‘ylamasdan) ta’sir shu vaqtda bo‘ladiki, ta’sir etuvchi o‘z oldiga hech qanday maqsad qo‘ymaydi. Odatda bunday o‘qituvchi, oddiy, doimiy, bir xildagi ta’sir qilish bilan o‘sha o‘quvchida kuchli reaksiya uyg‘otish i ham mumkin. O‘qituvchi odatdagidek qaytarib: «Sen doimgidek qaysarsan», «Sen ahmoqsan», «To‘polon qilishdan boshqa narsani sendan kutish mumkin emas!», «Seni tuzatib bo‘lmaydi» kabi tanbehlar berish orqali beixtiyor bolada o‘z kuchiga ishonchsizlik tug‘diradi. Yosh o‘qituvchi o‘z o‘quvchilarining imtihonga puxta tayyorlanishlariga erishish maqsadida doimo shu gapni takrorlardi: «Kim nimani bilishini imtihon ko‘rsatadi. O‘ylamanglar osongina o‘tib ketamiz deb». Oqibatda, imtihon o‘quvchilarning imkoniyatlaridan ham past natijani ko‘rsatdi. Hatto eng tanilgan o‘quvchilar ham «uch» oldi. Nima sodir bo‘ldi? O‘qituvchi bu o‘rinda butun o‘quv yili davomida o‘quvchilarga imtihondan qo‘rqish, o‘z kuchlariga ishonmaslik hissini beixtiyor shakllantirib keldi va oqibat ularning faoliyatini yo‘qqa chiqarib qo‘ydi. Pedagogik ta’sirning maqsadini aniq tushungan o‘qituvchi uni ishontirish va ta’sir etish orqali amalga oshiradi. Tez-tez, oldindan maqsadli o‘tkazilgan ta’sir ayrim rag‘batlantiruvchi tarzda ham amalga oshiriladi: Masalan: «Mening e sligim», «Yaxshi», «Olgan natijalaring juda yaxshi», «Barakalla», kabi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Lekin shuni e sdan chiqarmaslik kerakki, bunday ta’sir ishonch bilan, qat’iy, e rkin holda, ma’qullagan tarzdagi qarash, tabassum, ovoz ohangi, o‘qituvchining tashqi ko‘rinishida (uning yig‘inchoqligi, dadilligi, optimistik kayfiyati) ham namoyon bo‘lishi kerak. O‘quvchilar o‘zlariga nisbatan bunday munosabatni juda tez va aniq his etadi. 4. Ta’sir etish natijasiga ko‘ra. a) ijobiy; b) salbiy bo‘lishi mumkin.

Ijobiy holatda: qiziqish, qarashlar, munosabatlar, odatlar ma’lum psixik sifatlar shakllanadi. Salbiy holatda: o‘qituvchining o‘z-o‘ziga baho bera bilmasligi, majburiyatni xis etmasligi oqibatida shaxsda salbiy psixologik sifatlar, holatlar odat tusiga aylanib qolishi ham mumkin. 5. Mazmunga ko‘ra ta’sir: a) to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etish, ya’ni ta’sir etish maqsadi uning tashqi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda ta’sir etuvchi ta’sir obyektini ochiq- oydin u yoki bu salbiy sifatlarini xatti-harakatlarni yanada yaxshilashga chaqiradi. Masalan: «Endi sen bundan keyin doimo yaxshi o‘qiysan» yoki «Endi sen bundan buyon hech chekmaysan». 6) yashirin ko‘rinishdagi ta’sir. Bunday ta’sir qandaydir niqoblangan bo‘ladi. Ya’ni bunday ta’sir obyektga nisbatan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘naltirilmaydi, balki uning ta’sirida tahlil yoki shunday bo‘lishi kerakligi to‘g‘risidagi fikr xohishni bildirishga harakat qilinadi. Maktabda, odatda, ochiq yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etishda quyidagi formalardan foydalaniladi: komanda berish, buyruq, nasihat - maslahat xarakteridagi ta’sirlar amalga oshiriladi. Komanda, buyruqlar, odatda, ong tomonidan nazorat qilmasdan to‘g‘ridan- to‘g‘ri, avtomatik tarzda bajariladi va o‘quvchilarda ma’lum xatti-harakatlar yuzaga keltiriladi, Bu o‘rinda o‘z o‘qituvchisiga to‘la ishonadi. Odatda bunday komanda va buyruqlarda: «O‘rningdan tur, tekislan, oldinga qadam tashla» kabi ko‘rinishda bo‘ladi va ular sport o‘yinlarini, tartibni saqlash, armiyada harbiy mashqlarni bajarish davomida beriladi. Intizomni saqlashni yo‘lga qo‘yish uchun (qo‘llarni partaga qo‘ying, kitoblarni yoping, endi menga qarang)dan ham foydalaniladi. Albatta bunday buyruq va komandalar jamoadagi an’-ana, odatlarga teskari tushmagan taqdirdagina sinf jamoasi yoki ayrim o‘quvchi tomonidan so‘zsiz bajariladi, Aks holda u salbiy natija berishi ham mumkin. Barcha komanda, buyruqlar shartli tarzda quyidagicha bo‘lishi mumkin. 1. Tahminiy, dastlabki yoki jalb etuvchi (Diqqat, tayyorlaning).

2. Bajaruvchi - ijro etuvchi (tekislaning, g‘oz turing, oldinga qarang, to‘xtang). 3. Taqiqlovchi (to‘xtang, to‘xtating, bajaring), 4. Ibrat tarzidagi (menga o‘xshab bajaring, Solievdan keyin bajaring). Ko‘pincha tarbiyachi- o‘qituvchi o‘z faoliyatida ta’sir etuvchi -nasihat maslahatlar. ko‘rinishidagi ta’sirlardan ko‘proq foydalanadi. Masalan, o‘qituvchi uy vazifalarini doimiy bajarishga doir odatni yuzaga keltirish uchun foydalanadi. Masalan: o‘qituvchi o‘quvchining ko‘ziga ma’noli qarab, maksimal buyruq tarzida «Sen yaxshi o‘qishing mumkin va buni xohlayapsan», «Bugun sen soat 3 da dars qilgani o‘tirasan». Bu o‘rinda o‘qituvchi o‘zining ko‘rsatma va tavsiyalarini izoxlab o‘tirmaydi, balki ma’lum xatti-harakat va xulqi bajarishga undaydi. Masalan, 1-sinf o‘quvchisi Anvar doimo darsga kech qolaveradi. Bir kuni o‘qituvchi uning oldiga kelib juda xotirjam holda: «Anvar, endi sen hech qachon kech qolmaysan, o‘tir» dedi. E rtasiga Anvar uyqudan juda er ta turdi va darsga bir soat oldin keldi. Albatta, bunday ta’sir doimo ham har qanday o‘quvchiga ijo-biy ta’sir etavermaydi. Agar, o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasida o‘zaro ishonch, bir-biriga o‘zaro hurmat bo‘lmasa, yuqori natijaga erishish mumkin emas. Shaxs rivojlanishida o‘z-o‘ziga ta’sir muhim o‘rin tutadi. Biz turli ko‘rinishdagi o‘z-o‘ziga ta’sir bilan birga, hikoyalar va filmlar orqali yoshlarning o‘z-o‘ziga ta’sir etish haqidagi manbalar bilan ham tanishmiz. Odatda biz «O‘z- o‘ziga ta’sir» termini orqali o‘quvchi o‘zining xatti-harakatlari, kamchiliklarini anglab etib, uni tuzatishga harakat qilganini tushunamiz. Lekin o‘z-o‘ziga ta’sir jarayonida shaxsning o‘zining imkoniyatiga ortiqcha baho berishi orqali unda salbiy munosabat ham yuzaga kelishi mumkin. O‘z-o‘ziga ta’sirda shaxsning yetuklik darajasi e’tiborning qat’iyligi muhimdir. Shaxs o‘smirlik va balog‘at yoshida o‘zining ichki dunyosiga, o‘z-o‘zini tanitishga bo‘lgan qiziqishi ortganda, o‘zini yanada takomillashtirishga, yetuklikka intilish kuchayadi. Huddi shu vaqtda

o‘z-o‘ziga ta’sir, o‘z-o‘zini tarbiyalashning muhim vositasiga aylanadi. Demak, tarbiyaviy maqsadda o‘z-o‘ziga ta’sirni qo‘llash shaxsning yuqori darajada rivojlanish davridagina qo‘llash muvofiqdir. U o‘quvchi o‘z kamchiligini ko‘ra bilganda, xis etgandagina amalga oshiriladi. Bu davrda pedagog o‘quvchini o‘z- o‘ziga ta’sir usullari bilan qurollantirmog‘i kerak. O‘qituvchi shaxsga bu ishning muvaffaqiyati samarasi birdaniga kelmasligini, balki o‘sha to‘siqlar - kamchiliklarni asta-sekin yengish kerakligini, har bir ishda fikrni to‘g‘ri yo‘naltira olishi orqaligina muvaffaqiyatga erishish mumkinligini tushuntirishi kerak. O‘z- o‘ziga ta’sir oldindan ko‘ra bilish va ichki ziddiyatlarni yenga olish bilan samaralidir. Hozirgacha biz ta’sir etishni oddiy faoliyat va pedagogik amaliyotda oddiy sharoitda amalga oshiruvchi ta’sir sifatida ko‘rib o‘tdik. Lekin ta’sir etish yoki o‘z- o‘ziga ta’sir etish psixik va fiziologik xotirjamlik, bo‘shashish holatida uning samaradorligi yuqori bo‘ladi. Relaksasiya yoki relaksopediya oxirgi yillarda pedagogikada keng foydalanilyapti. Relaksopediyani ayniqsa, o‘ta mas’uliyatli va murakkab holatlarda jumladan, pedagogik jihatdan qiyin tarbiyalanadigan, ijtimoiy normalardan chetga chiqib ketgan bolalarga nisbatan samarali tarzda qo‘llash mumkin. Relaksasiya fanida ta’sirni qo‘llash, ayniqsa, bolada ta’sir etuvchiga nisbatan qabul qilish kuchayganda (ya’ni ta’sir etuvchiga moyillik kuchayganda) ijobiy natija beradi. Gap shu yerdaki relaksasiya holatida ma’lumotlar keladigan ichki va tashqi yo‘llar keskin chegaralanadi yoki berkiladi, faqat bitta ta’sir etuvchi pedagogning ovozi asosiy bo‘lib qoladi va uning samarali ta’siri kuchayadi. Mushaklarda relaksasiya holatida o‘z-o‘ziga ta’sirning kuchi ortadi. Bunga eng yaxshi vaqt uxlash oldidai, uyqudan turgan davr maqsadga muvofiqdir. Xuddi shu davrda psixik va fiziologik bo‘shashishlik, yengillik davri bo‘ladi. Demak, relaksasiya holati yoki relaksopediya barcha ta’sir (tarbiyaviy va didaktik) tizimida eng samarali usul hisoblanadi. Ta’sir etish - pedagogik ta’sir metodi sifatida unga murojat qiluvchi yoki undan foydalanuvchi har qanday tarbiyachida, avvalo, uni amalga oshirish uchun

yetarli darajada texnika bo‘lmasa, ta’sir natijasiz bo‘libgina qolmay, balki o‘qituvchiga nisbatan bolalarda kulgi yuzaga keltiradi. Yosh o‘qituvchilar ishini kuzatish shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchiligi mimika va jestni yetarli darajada egallamagani uchun ma’nosiz, zerikarli xarakterdagi o‘git nasihatlar bilangina chegaralanadi, xolos. Ta’sir etuvchining faoliyat samarasi ba’zan oddiy, masalan, ovozi qandayligi, qarashi harakatlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Jumladan, nasihat qiluvchining mimika aa jestlari so‘z bilan ta’sir mazmuniga hamohang bo‘lmog‘i zarur. Masalan, uyatchan, kamgap bolani tetiklashtirish, faollashtirish maqsadida, unga qaramasdan «Men ishonamanki, sen bugun yaxshi javob berasan» deydi, lekin bunday ta’sirning samaradorligi ancha past bo‘ladi. Chunki bunday ta’sir, hissiz, shunchaki aytilgan gapdan nariga o‘tmadi. Ta’sir etishni amaliy jihatdan qo‘llashda, his-hayajonni boshqarish o‘zining his-tuyg‘usini ifodalash uchun aniq ibora, so‘z, gaplarni topa bilish kerak. Buning uchun, ayniqsa yangi ish boshlovchi o‘qituvchi pedagoglarga qanday amaliy maslahatlar kerak? 1. Ko‘proq kuzatuvchanlik, shaxslararo munosabatda qaysi so‘zingiz, iltimosingiz, talabingiz, taklifingiz so‘zsiz bajariladi yoki bajarilyapti? Bular nimalar bilan bog‘liq? a) gapingizning mazmuni bilan bog‘liqmi? b) ta’sir etish usulingiz, his-tuyg‘u bilan yo‘g‘rilgani tufaylimi? Zarurligiga ishonch bilan qaraganingiz uchunmi? v) obro‘yingiz tufaylimi? g) o‘quvchi yosh va o‘ziga xos xususiyatini hisobga olganingiz tufaylimi? Shulardan eng muhimlarini ajratib olingda, hech kim yo‘q, xotirjam vaqtda shularni qaytaring. 2. Bu tahminni siz muvaffaqiyatga erisha olmaganda ham qo‘llang. 3. Shu qo‘l kelgan holatlarni oyna oldida, magnitafon yordamida qaytaring, mashq qiling. 4. Muskullar tarangligi va uni bo‘shashtirish mashqlarini bajaring. Shuni dars boshlanishidan oldin va dars o‘rtasida (dars o‘ylaganimdek

ketyapti, o‘quv materiallarini to‘g‘ri yetkazayapman, o‘quvchilar meni qiziqib tinglayapti, darsda ular qiziqishini orttira olayapman.) 5. Ishdan keyin o‘zingizdagi ortiqcha asabiy holatni yengillatish usullarini o‘ylab toping. Kitob terapiya, gul terapiya, musiqa terapiya, va boshqalardan foydalaning. Kechqurun vaqt topib ish vaqtida sodir bo‘lgan kamchiliklarni tahlil qiling, hech qachon yomon fikrga bormang, yomonlikni o‘ylamang. 6. O‘quvchi sizning tushuntirishingizni anglamadi yoki qabul qilmadi. Siz sababini chetdan istamang, o‘ylang, sizning gapingiz, izchil, mantiqli, ishonarli bo‘ldimi. Shu qoida va maslahatlarga doimo amal qiling.

ADABIYOTLAR 1. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997. 2. I.A.Karimov. Barkamol avlod orzusi. T.: O‘zbekiston, 1998. 3. O‘zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi. T.: O‘zbekiston, 1993. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. / Barkamol avlod – 5. O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997. 20-29 betlar. 6. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi,- Xalq ta’limi, 1998, 1-son. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Pedagogik faoliyat va pedagogik mahorat

Pedagogik ta'sir yo'llari, pedagogik mahorat ko'rsatkichlari

Pedagogik mahorat va Pedagogik texnologiyaning muhim elementi

Notiqlik san’ati va pedagogik mahorat

Pedagogik mahorat va muomala madaniyati