Педагогик инновациялар ва уларни таълим жараёнига қўллашда ўқитувчининг роли - Pedagogika - Referatlar

Педагогик инновациялар ва уларни таълим жараёнига қўллашда ўқитувчининг роли

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

198 KB

Ko'chirib olish

Педагогик инновациялар ва уларни таълим жараёнига қўллашда ўқитувчининг роли Юртбошимиз ўзларининг "Юксак маънавият - енгилмас куч" асарларида ҳақли равишда таъкидлаганларидек " Агарки дунё иморатлари ичида энг улуғи мактаб бўлса, касбларнинг ичида энг шарафлиси ўқитувчилик ва мураббийлиқдир, десак ўйлайманки, айни ҳақиқатни айтган бўламиз . Чинданда ўз эртанги келажагига бефарқ бўлмаган миллат, ёруғ ва фаровон кунларини унинг эгалари бўлмиш ёш авлод истиқболида кўрган миллат таълим-тарбияга алоҳида эътибор қаратади. ХXI асрга келиб, саноат ва интеллектуал жиҳатдан ривожланган мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий рақобат илм-фан, техника, технологиялар соҳасига, бунинг оқибатида эса таълим соҳасига кўчди. Чунки рақобатга қодир кадрлар тайёрланмас экан, рақобатбардош иқтисодиёт ҳам бўлмайди. Саноат ва интеллектуал жиҳатдан ривожланган мамлакатларда мутахасисларни тайёрлаш тажрибаси шуни кўрсатадики, касбий таълимнинг асосий вазифаси интеллект ва мантиқий тафаккурни ривожлантиришдан иборат бўлиб, мазкур вазифани бажаришда таълим олувчиларнинг касбий тайёргарлигига алоҳида ўрин ажратилади. Бу мутахасис бутун умри давомида профессионал, маънавий ва маданий жиҳатдан такомиллашуви учун ниҳоятда зарур бўлган доимо ўз билимини ошириш кўникмасини мустаҳкамлайди. Ўзбекистон Республикасида касбий таълим мамлакатда ва хорижда илм- фан, техника, технологиялар ва иқтисодиётини ҳисобга олган ҳолда рақобатга қодир мутахасисларни тезкорлик билан тайёрлашни таъминлай оладиган даражада бўлиши лозим. Бунинг учун эса рақобатга қодир мутахасисларнинг янги авлоди ўз олдига истиқболни кўзлаган вазифалар қўйиб, уларни еча олиш қобилиятига, юксак тафаккур маданиятига ҳамда илмий-техник ва ижтимоий-сиёсий ахборотлардан мустақил равишда фойдалана олиш хусусиятига эга бўлиши лозим. Бу даражадаги юксак онгли, малакали, рақобатбардош мутахасисларни тайёрлаш таълим-тарбия тизимига нисбатан ўзига хос янгича ёндошувни талаб этиб, бунда:  таълим, илм-фан ва ишлаб чиқаришнинг ўзаро мустаҳкам алоқаси;

 таълим муассасалари тури ҳамда илм-фан, техника, технология ва иқтисодиётнинг энг сўнгги ютуқлари асосида ишлаб чиқилган профессионал таълим дастурларининг хилма-хиллиги;  таълим муассасаларининг замонавий ўқув-услубий адабиёт ва моддий база билан таъминланганлиги;  профессионал таълим тизимига юксак малакали ўқитувчи ва мутахасислар жалб этилганлиги;  мутахасиснинг интеллекти, қобилияти ва инсоний хусусиятларини ўстириш, ўлчаш, баҳолаш муаммолари, шунингдек, унинг профессионал идроки муаммоси бўйича педагогик-психологик тадқиқотлар бажарилганлиги;  ўқитувчиларнинг моддий ва ижтимоий муҳофазаси юксак даражада таъминланганлиги, муаммо доирасида муҳим аҳамият касб этади. Мутахасислар тайёрлаш тизимининг ривожини таъминловчи бу омиллар юқорида биз қайд этган “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” нинг асосий мақсад ва вазифалари мисолида атрофлича қамраб олинган. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида кўтарилган барча тадбир-амаллар келажак авлоднинг ақлий салоҳиятини оширишга қаратилган экан, бу энг аввало ўқитувчи касбига бўлган муносабатни туб жиҳатдан ўзгартириш, педагог мутахасислар тайёрлаш тизимини такомиллаштиришни тақозо этади. Ўқитувчи – аввало жамиятнинг ёш авлод таълим-тарбиясига қўйган ижтимоий буюртмасининг асосий ижрочисидир. Шунинг учун ҳам Президентимиз И.А. Каримов ўз нутқида “Тарбиячи - устоз бўлиши учун, бошқаларнинг ақл-идрокини ўстириш, маърифий зиёсидан баҳраманд қилиш, ҳақиқий фуқаро этиб етиштириш учун, энг аввало тарбиячининг ўзи айнан шундай юксак талабларга жавоб бериши, ана шундай буюк фазилатларга эга бўлиши керак” – деган эди. Дарҳақиқат, ўқитувчилик касбида билимдонлик, зукколик, ўз касб маҳоратини мунтазам такомиллаштириб боришга иштиёқ бўлмас экан, у яхши устоз – ўқитувчи, педагогик жараённинг фаол бошқарувчиси бўла олмайди. Шунинг учун ҳам бугунги мустақиллик шароитида ўқитувчилик касбига эътибор ва талаб ҳар қачонгига нисбатан ортиб бормоқда. Педагогик махорат – юксак даражадаги педагогик фаолиятнинг тараққий этишини, педагогик техникани эгаллашни, шунингдек, педагог шахси, унинг тажрибаси ва касбий фаолиятидаги индивидуалликнинг ёркин куриниши сифатида тушунилади. Ҳозирги тадқиқотларда педагогик маҳоратнинг ўзига хослиги, илмий-назарий асослари ҳақида А.С. Белкин, В.И. Загвязинский, Н.П. Лебедник, И.А. Зязюн, В.А. Кан-Калик, А.К. Маркова, Н.В.

Юсуфбекова, Н.В. Кузьмина, Н.Н. Азизходжаеваларнинг илмий изланишлари ўзига хос мазмунга эга. Педагог олима Н.Н. Азизходжаева ўз тадқиқотларида касбий- педагогик билимлар, инсонпарварликка йўналганлик, педагогик техника, тажриба ва педагог шахсини педагогик маҳоратнинг асослари сифатида кўрсатиб, касбий – педагогик билимдонликка алоҳида эътибор қаратади. “Бу хислат, - дейди Н.Н. Азизходжаева – педагогик жараён мантиғининг яхлитлигича ва бутун тузилмаси билан биргаликда кўра олиш, педагогик тизимнинг ривожланиш қонуниятлари ва йўналишларини тушуниш имкониятини таъминлайди, мақсадга мувофиқ режалаштиришни осонлаштиради”. Дархақиқат, ҳозирги таълим шароитида ўқитувчининг касбий- педагогик билимдонлиги унинг касбий тайёргарлигини муҳим кўрсаткичларидан бири бўлиб, ўз навбатида билимдонлик ўқитувчи учун муҳим бўлган замонавий педагогик технологияларни узлаштиришни яъни инновацион тайёргарликни талаб этади. Бу эса шахсдан:  Педагогик воқеликни изчил идрок этиш;  Фан соҳасига йўналганлик;  Педагогик ва ахборот технологияларни эгаллаш;  Шахслараро мулоқотни ташкил эта олиш;  Ўз фани, фаолият соҳаси бўйича ахборотларни қабул қилиш, қайта ишлаш ва ундан фойдалана олиш;  Ўқув ахбротларини бошқаларга етказа билиш;  Муайян даражада шаклланган дунёқарашни талаб этади. Бу таркибий кисмлар мутахассис шахсининг касбий ривожланишининг ажралмас шартларидан ҳисобланади. Инновацион фаолиятда энг муҳим масалалардан бири - ўқитувчи шахсидир. Ўқитувчи-новатор сермаҳсул ижодий шахс бўлиши, креативликни, кенг қамровли қизиқиш ва машғулликни, ички дунёси бой, педагогик янгиликларга эга бўлиши лозим. Ўқитувчини инновацион фаолиятга тайёрлаш икки йўналишда амалга оширилиши лозим:  янгиликни идрок қилишга инновацион шайликни шакллантириш;

 янгича ҳаракат қила олишга ўргатиш. Инновацион фаолиятни ташкил этишда ўқувчиларнинг ўқув-билиш фаолияти ва уни бошқариш алоҳида аҳамиятга эга. Инновация жараёнлари, уларнинг функциялари, ривожланиш қонуниятлари, механизмлари ва уни амалга ошириш технологиялари, бошқа - риш тамойилларининг педагогик асосларини ўрганиш олий мактаб ўқув жараёнини замонавий педагогика ҳамда психология фанлари ютуқлари асосида жаҳон стандартлари даражасида ташкил этиш имконини беради.Ўқитувчи инновацион фаолиятининг таҳлили янгилик киритишнинг самарасини белгиловчи муайян меёрлардан фойдаланишни талаб қилади. Бундай меёрларга янгилик, оптималлик, юқори натижалилик, оммавий тажрибаларда инновацион ижодий қўллаш имкониятлари киради. Янгилик педагогик янгилик меъёри сифатида, ўзида таклиф қилинадиган янгилик, янгилик даражаси моҳиятини акс эттиради. Педагогик олимлар янгиликни қўллаш машҳурлиги даражаси ва соҳасига кўра фарқланадиган мутлоқ, чегараланган мутлоқ, шартли, субъектив даражаларини фарқлайдилар. Мақбуллик меъёри ўқитувчи ва ўқувчининг натижага эришиши учун сарфланган куч ва воситаларни билдиради. Натижалилик ўқитувчи воситасидаги муайян муҳим ижобий натижаларни билдиради. Педагогик янгилик эса ўз моҳиятига кўра оммавий тажрибалар мулки бўлиб қолиши лозим. В.А. Сластинин ўтказган тадқиқотлар ўқитувчининг инновацион фаолиятига ижобий тайёргарлигини аниқлаш имкониятларини беради:  мўлжалланган янгиликни ялпи ва унинг алоҳида босқичлари муваффақиятини башорат қилиш;  янгиликни бошқа инновациялар билан қиёслаш, улардан самарадорини танлаб олиш, уларнинг энг аҳамиятли ва аниқлик даражасини аниқлаш;  янгиликни тадбиқ этишнинг муваффақиятлилик даражасини текшириш;  янгиликни тадбиқ этадиган ташкилотнинг инновация қобилиятига баҳо бериш. Бунда ўқитувчининг инновацион фаолияти ўз ичига янгиликни таҳлил қилиш ва унга баҳо бериш, келгусидаги ҳаракатларнинг мақсади ва концеп - циясини шакллантириш, ушбу режани амалга ошириш ва таҳлил қилиш, сам- радорликка баҳо беришни қамраб олади, унда инновацион фаолиятининг самараси педагог шахсияти билан белгиланади.

Педагогнинг инновацион фаолиятига бўлган қобилиятларининг асосий хислатлари:  шахснинг ижодий мотивацияни қўллаганлиги. Бу қизиқувчанлик, ижодий қизиқиш, ижодий ютуқлар, пешқадамликка ва ўз камолотига интилиш;  ижодийлик , бу - хаёлий қараш; баҳо бера олиш қобилияти ва ўз ка - молотига интилиш;  касбий фаолиятни баҳолаш, бу - ижодий фаолият методологияси ва педагогик тадқиқот методларини эгаллаш қобилияти; муаллифлик концепцияси ва зиддиятни ижодий бартараф қилиш қобилиятлари; ижодий фаолиятига ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам бериш қобилияти;  ўқитувчининг индивидуал қобилияти, бу - ижодий фаолият суръати ва иш қобилияти; қатъиятлик, масъулиятлик ва ҳалоллик, ўзини тута билиш; Инновацион фаолият тадқиқотлари ўқитувчининг инновацион фаолиятига сезгирлиги меёрларини белгилашга имкон беради:  инновацион фаолият га бўлган заруратни аниқлаш;  ижодий фаолиятга жалб қилишга тайёргарлик;  шахсий мақсадларни инновацион фаолият билан мослаштириш;  ижодий муваффақиятсизликларни енгишга тайёрлик;  инновацион фаолият ни касбий мустақилликка таъсири . Инновацион фаолиятни энг муҳим масалалардан бири - ўқитувчи шахси: у новатор, сермахсул ижодий шахс, кенг қамровли қизиқиш, ички дунёси бой, педагогик янгиликка ўч бўлиши лозим. И нновацион фаолият мотивацион , технологи к лик ва реф л е к циялик қисмлардан ташкил топади. Ўқитувчини бу фаолиятга тайёрлаш икки йўналишда амалга оширади: янгиликни идрок қилишга инновацион таёргарликни шакллантириш ва янгича ҳаракат қилишга ўргатиш.Инновацион фаолиятни ташкил этишда ўқувчиларнинг билиш фаолияти ва уни бошқариш алоҳида аҳамиятга эга. Инновация жараёнлари, функциялари, механизмлари ва уни амалга оши- риш технологиялари ва бошқариш тамойилларининг педагогик асосларини ўрганиш ўқув жараёнини замонавий педагогика ва психология фанлари ютуқлари асосида ташкил этиш имконини беради.

Шундай қилиб, инновацион фаолият омиллари назарияси таҳлили унинг энг муҳим йўналиши гуманистик аксиология экан деган ҳулосага олиб келади. Ўқитувчининг инновацион фаолиятга ёнд а шув тур лари Гуманистик аксиология - аксиологияга инсонга олий қадрият ва ижтимоий тараққиётнинг бирдан –бир мақсади сифатида қарайди. Инновацион фаолиятга аксилогик ёндошув инсоннинг ўзини янгилик яратиш жараёнига ба х шида қилиши, унинг томонидан яратилган педагогик қадриятлар мажмуасини Акмеологик ёндашув - акмеология ( akme ) – юнонча олий нуқта, ўткир, гуллаган етук, энг яхши давр деган маьноларни билдиради . Креатив ёндашув – термини АҚШда ХХ асрнинг 60-йил ларда пайдо бўлди. У индивиднинг янги тушунча яратиши ва янги кўникмалар ҳосил қилиш қобилияти, ҳислатилини Рефлексив ёндашув – (лотинча reflixio - ортга қайтиш ) субьект - нинг ўз (ички) психик туйғу ва ҳ олатларини билиш жараёни си - фатида қаралади. 01 0C 1305 0A 0F

Инновацион фаолиятга аксиологик ёндашув инсоннинг ўзини янгилик яратиш жараёнига бахшида қилиши, унинг томонидан яратилган педагогик қадриятлар жамини англатади. Аксиология инсонга олий қадрият ва ижтимоий тараққиётнинг бирдан- бир мақсади сифатида қарайди. Ўқитувчининг инновацион фаолияти тузилмаси Ўқитувчининг инновацион фаолиятига яратувчилик жараёни ва ижодий фаолият натижаси сифатида қаралади. В.А.Сластенин ўқитувчининг инновацион фаолиятини тузишда унга акмеологик жиҳатдан ёндашади. Акмеология ( akme ) - юнонча олий нуқта, ўткир, гуллаган, етук, энг яхши давр деган маъноларни билдиради. Б.Г. Ананьев, Н.В.Кузьмина, А.А.Деркач ва бошқалар касбий фаолиятнинг самарасини ошириш билан йўғрилган инсон ҳаётининг энг ижодий даврлари, етуклик босқичлари тўғрисида фикр юритадилар. Улар етук инсонларнинг профессионализми, шахс ривожланишининг гуллаган давридаги психик қонуниятлари, профессионализмга етишдаги баландликлардан ўта олиш масалалари билан шуғулланганлар. В.А.Сластенин акмеологиянинг юксак профессионализмга, мутахассиснинг узоқ ижодий умр кўришига олиб келадиган субъектив ва объектив омилларини асослаб берди. Объектив омилларга олинган таълимнинг сифатини, субъектив омиллари эса инсоннинг истеъдоди ва қобилиятини, ишлаб чиқариш вазифаларини самарали ҳал қила олишидаги масъулияти, мутахассисларга ёндашувини киритади. Юксак профессионализмга эришишнинг омиллари сифатида қуйида - гилар кўрсатилади:  истеъдод нишоналари;  ў қувлилик;  қобилият;  истеъдод;

 оила тарбияси шароити;  ўқув юрти;  ўз хатти-ҳаракати. Акмеология илмий нуқтаи назардан профессионализм ва ижод муноса - батида олиб қаралади. Бунда қуйидаги категориялар фарқланади: - ижодий индивидуаллик; - ўзининг ўсиш ва такомиллашиш жараёни; - ўз имкониятларини амалга ошириш сифатидаги креатив тажрибаси . Ўқитувчининг ижодий индивидуаллиги қуйидагилардан иборат: - интеллектуал - ижодий ташаббус; - билимлар кенглиги ва чуқурлиги интеллектуал қобилияти; - зиддиятларга нисбатан хушёрлик, ижодга танқидий ёндашув,ахборотларга ташналик, муаммолардаги ғайриодатийликка ва янгиликка бўлган ҳис-туйғу, профессионализм, билишга бўлган чанқоқлик (Н.В. Вишнекова ). В.А. Сластенин ижодий индивидуализмни рўёбга чиқаришнинг асосий вазифаларини қуйидагича белгилайди:  ижтимоий моҳият касб этган маданиятни бойитиш;  педагогик жараён ва шахс билимларини янгилаб туриш;  самарали ва аҳамиятли меьёрларни белгилайдиган янги технологияларни топиш;  шахснинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ва ўзини ўзи намоён қила олиши асосида ўз ривожланишини таъминлаш; Шу тариқа ўқитувчининг ижодий индивидуаллигини шакллантириш шахс ривожланиши ва янгиланишининг динамик инновацион жараёни сифатида тушунилади. Ижодий индивидуалликни характерлайдиган самарали ўз-ўзини англаш қуйидагиларни қамраб олади: ўзини бошқаларга қиёс қилиш асосида ўз шахсининг бетакрор эканлигини англай олиши; ўзи тўғрисидаги креатив кўри нишлар ва тасаввурлари тўплами; индивидуал креатив ўзига хослик - ларнинг бир бутунлиги ва уйғунлиги, ички бирлиги; шахснинг ўз ривожланишидаги динамиклик ва доимийлик жараёни ва унинг ижодкор сифатида шаклланиши; шахс ўзини намоён қила олиши ва ўзининг муайян ишларни амалга оширишга ҳозир турганлиги; ижодкор сифатида ўзини бахшида қила олиши ва шахсий ҳамда ижтимоий вазиятларда ўзининг ўрнини англай олиши (В.А. Сластенин).

Инновацион фаолият тузилмаси таҳлилида акмеологик ёндашув ўқитувчининг касбий маҳорати чўққиларига эришувида унинг шахси ривожланиш қонуниятларини очиш имконини беради. Ўқитувчи инновацион фаолиятининг энг муҳим тавсифи креативликдир. Креативлик термини англия-америка психологиясида 60-йилларда пайдо бўлди. У индивиднинг янги тушунча яратиши ва янги кўникмалар ҳосил қилиш қобилияти, хислатини билдиради. Ж. Гилфорд креативликни тавсифлайдиган қатор индивидуал қобилиятларни кўрсатади:  фикрининг равонлиги;  фикрни мақсадга мувофиқ йўллай олиши;  ўзига хослик (оригиналлик);  қизиқувчанлик;  фаразлар яратиш қобилияти;  хаёл қила олиш, фантастлик (фантазия ). Ўқитувчи фаолиятидаги креативликнинг бир неча босқичларини белгилаш мумкин: Биринчи босқичда тайёр методик тавсияномалар тузуккина кўчирилади; иккинчи босқичда мавжуд тизимга айрим мосламалар (модификациялар), методик усуллар киритилади; учинчи босқичда ғояни амалга ошириш мазмуни, методлари, шакли тўла ишлаб чиқилади; тўртинчи босқичда ўқитиш ва тарбиялашнинг ўз бетакрор концепцияси ва методикаси ярати - лади. Ўқитувчининг инновация фаолияти тузилмасидаги энг муҳим компонент бу рефлексиядир. Рефлексия ўқитувчининг ўз онги ва фаолиятини белгилаш ва таҳлил қила олиш , ўз фикри ва ҳаракатларига ташқаридан назар солиш деб қаралади. (В.А. Сластенин). Педагогикага оид адабиётларда рефлектив жараёнларни изоҳлашнинг икки анъанаси мавжудлиги айтилади:  объектлар моҳиятини изоҳлашга ва уларни конструкциялашга олиб келадиган онгнинг рефлектив таҳлили;  шахслараро мулоқот маъносини тушуниш рефлексияси; Бу билан боғлиқ равишда педагог олимлар қуйидаги рефлектив жараёнларни фарқлайдилар:

 ўз-ўзини ва бошқаларни тушуниш;  ўз-ўзига ва бошқаларга баҳо бериш;  ўз-ўзини ва бошқаларни изоҳли таҳлил қилиш. Рефлексия (лотинча reflxio - ортга қайтиш ) субъектнинг ўз (ички) психик туйғу ва ҳолатларини билиш жараёни сифатида қаралади. Фалсафа ва педагогикага оид адабиётларда рефлексия шахснинг ўз онгидаги ўзгаришларни фикрлаш жараёни деб ёзилади. Психологик луғатда шундай изоҳ берилади: "Рефлексия - фақат субъектнинг ўз-ўзини билиши ва тушуниши эмас, балки бошқалар унинг шахсий хислатлари, ҳис қилиш туйғуси ва билиш (когнитив) тасаввурларини билиш ҳамда тушунишини аниқлаб олишини ҳам англатади. Инновационлик педагогик жараённи ифодалаб, нафақат унинг дидактик қурилмасига, балки ўқитувчининг ижтимоий моҳиятли натижалари ва руҳий қиёфасига ҳам тааллуқлидир. Ўқитувчининг энг муҳим сифатларидан бири унинг ўқувчилар билан ўзаро ҳамкорликда таълим–тарбиявий фаолиятни самарали ташкил қилиши, улар билан қизғин мулоқот қила олиши ва уларга жонкуяр, меҳрибон раҳбар бўлишидир. Педагогик–психологик йўналишларда олиб борилаётган илмий- тадқиқот ишларида, ўқитувчиларнинг сермаҳсул педагогик фаолиятни амалга оширишлари учун зарур бўлган коммуникатив қобилияти тўғрисида кўплаб фикр ва мулоҳазалар юритилган. Ўқитувчи ўз касбига қизиқмаса, ўқувчиларга нисбатан меҳр–муҳаббати бўлмаса, улар билан қизғин мулоқот қила олиш қобилияти, яъни коммуникатив хусусиятлари ривожланмайди. Узоқ йиллар давомида педагогика соҳасида олиб борилган тажрибалар шундан далолат берадики, коммуникатив фаолиятда муваффақиятга эришиш учун, ўқитувчининг интеграл фанлар асосларини ва ўқув – тарбиявий ишлар методикасини чуқур билиши етарли эмас. Зеро у , билим ҳамд а амалий кўникма ва малакаларини ўқувчиларга фақат бевосита жонли мулоқот воситасида бера олади. Ўқитувчи ва ўқувчиларнинг жонли мулоқот и, таълим муассасаларида педагогик фаолиятнинг муҳим шарти ва мазмуни сифатида намоён бўлади. Инсон нинг ҳаёт тарзида энг муҳим таркибий восита бўлган мулоқот , ҳар қандай касбий фаолият нинг барча турларида мавжуд. Бироқ бир қатор касб эга лар и да ( чунончи, педагог, шифокор , санъаткор ва ҳоказо ) у касбий фаолиятга шунчаки ҳамроҳ бўлган оддий омил эмас, балки касбий аҳамият касб этадиган, унинг асосини ташкил этадиган муҳим категория саналади. Бу

ҳолда мулоқот инсонлар ўртасидаги одатий ўзаро ҳамкорлик шакли эмас, балки касбий фаолиятнинг муваффақиятини таъминловчи категория сифатида мавжуд дир . Айниқса, п едагогик фаолиятда мулоқот муҳим функционал, ўқитувчи учун касби й жиҳатдан аҳамиятли восита саналиб, ўзаро таълим ва тарбиявий таъсир қуроли сифатида намоён бўлади ки , бунда мулоқотнинг муҳим шартлари га ва қонуниятларига, қўшимча вазифалари га риоя қилишга тўғри кел ади. Тажрибалар шуни кўрсатадики, ҳар қандай касб эгасининг кишилар билан одатий ўзаро ҳамкорлик тизимида мулоқот гўё , шунчаки ўз-ўзича содир бўл ади. Маълум бир м ақсад га қаратилган таълим -тарбия вий жараёнда эса, мулоқот ижтимоий вазифага айланади , натижада ў қитувчи п едагогик мулоқот қонун ият ларини пухта билиш и , коммуникатив қобилият ва коммуникатив маданиятга эга бўлиши талаб қилинади. Одатий ва касбий коммуникатив вазиятни қиёслаб кўра миз . А йтайлик, дўстингизга ниманидир гапириб бераяпсиз. Масалан, бирор кўрган фильмингиз тўғрисида, унинг мазмун ва ғоясини бемалол сўзлаяпсиз. Бу ҳолда мулоқотнинг турмушда рўй берадиган одатий коммуникатив шаклидаги шахсга йўналтирилган тизими билан иш кўрган бўласиз. Тасаввур қилинг, Сизга шу вазифани аудиторияда, минбарда туриб, ўқувчилар олдига чиқиб гапириб бериш таклиф этилди. Сиз коммуникацияни амалга ошириш вазифасини, аввало, мулоқотнинг табиий шакллари ўрнига касбий- функционал жавобгарлик ҳиссини, яъни касбий жиҳатдан анчагина мураккаблашган педагогик фаолиятни дарҳол ҳис этасиз. Касбий-педагогик мулоқот деганда, ўқитувчи ва таълим-тарбия жараёни объектларининг ўзаро ҳамкорлик тизими тушунилади, унинг асосий фаолият мазмуни ўзаро ахборот алмашиш, шахсни билиш, тарбиявий таъсир ўтказиш саналади. Ўқитувчи бу жараённи фаоллаштирувчиси сифатида майдонга чиқади, уни ташкил этади ва бошқаради. А.Н.Леонтьев педагогик мулоқотнинг тарбиявий-дидактик аҳамиятини баҳолар экан, қуйидаги фикрларни билдиради: фаол педагогик мулоқот – ўқитувчининг, умуман олганда педагогик жамоанинг таълим-тарбия жараёнида ўқувчиларни билиш ва ўрганиш калити ва ўқув фаолиятининг ижодий характери, ўқувчи шахсининг шаклланиши учун энг яхши шароит яратадиган, таълим-тарбияда мақбул бўлган эмоционал муҳитни таъминловчи, жумладан, руҳий психологик тўсиқларнинг пайдо бўлишини олдини оладиган, болалар жамоасида ижтимоий-психологик жараёнларни

тўғри йўлга солиб бошқаришни таъминлайдиган ва ўқув тарбиявий жараёнда ўқитувчининг ўз педагогик маҳоратидан оқилона фойдаланиши учун имкониятлар яратадиган муҳим воситадир. Педагогик фаолиятда мулоқот ўқувчиларга замон талаблари асосида таълим бериш вазифаларини ҳал қилиш воситаси, тарбиявий жараёнларни ижтимоий-педагогик жиҳатдан таъминлаш тизими сифатида намоён бўлади. Илғор педагогик тажрибаларни таҳлили ҳамда таниқли олимлар А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский ва бошқаларнинг педагогик фаолиятини ўрганиш натижасида шундай хулосага келиш мумкин, айнан ўқувчилар билан ўқитувчи мулоқотининг педагогик таъсир воситаси ниҳоятда беқиёс, мулоқотни педагогик маҳоратнинг энг муҳим бирламчи воситаси сифатида чуқур эгаллаганлик таълим-тарбия жараёнининг самарадорлигини ҳар томонлама оширишни таъминлайди. А.С. Макаренко мулоқотни педагогик таъсирнинг ажойиб воситаси сифатида таърифлаб, инсонлараро мулоқотни таъминловчи энг муҳим ва нозик фаолият эканлигини айтади. Педагогик мулоқот – шунчаки ижтимоий-психологик, педагогик ёки коммуникатив ҳодиса эмас, аввало касбий ахлоқий феномендир (ҳодиса). Жамиятда ахлоқ нормаларига қатъий риоя қилиш ҳамда педагогик воситаларнинг илғор жараёнларини амалий ҳаётга кенг татбиқи учун ўқувчилар билан ўзаро ҳамкорлик технологияларини мукаммал эгаллаш лозим. Шундай «технология»ларнинг мавжудлигини педагогик тадқиқотлар исботлаб берди. Ўқитувчининг коммуникатив фаолияти мақсадли фаолиятга нисбатан кўпинча иккиламчи характерга эга бўлади, педагогик меҳнатнинг ўзига хослиги ҳам айнан коммуникатив фаолият унинг асосини ташкил этишидан иборат эканлигидадир. Педагогик мулоқот ўқитувчилар педагогик ижодкорлигининг яхлит тизимида қандай аҳамият касб этади? Педагогик фаолиятнинг муҳим микроэлементлари ностандарт ечимлардан иборат, гарчи ўқитувчи фаолиятида педагогик вазиятлар бир қарашда бир бирига ўхшаш кўринса-да, ўқитувчининг ушбу вазиятлардаги ҳар бир ҳатти-ҳаракати мутлақо ноёб ва бетакрордир. Ўқитувчининг ижодий педагогик фаолияти таҳлил қилинганда, мукаммал шаклга эга бўлган тизимлардан иборат эканлигини кўрамиз: – ўқитувчининг синфда, ўқувчилар жамоаси билан таълим-тарбиявий мақсадларга қаратилган ижодий тайёргарлиги; – ўқувчилар билан бевосита ўзаро ҳамкорлик асосидаги ижодкорлик.

Ўқитувчининг педагогик мулоқоти жараёнидаги ижодкорлиги бир нечта кўринишда намоён бўлади: – ўқитувчининг ўқувчиларни мукаммал билиш жараёнидаги ижодкорлиги; – улар билан ўзаро ҳамкорлик тизимидаги ижодкорлик; – ўқувчига бевосита таъсирни ташкил қилишдаги ижодкорлиги; – ўз хулқ-атворини бошқара олишда (мулоқотни ўзини-ўзи билган ҳолда бир маромда олиб бориш) ижодкорлик; – ўқувчилар билан ўзаро муносабатларни ташкил қилиш жараёнида ижодкорлик. Инновационлик очиқликни, бошқалар фикрининг тан олинишини билдиради. Ўқитувчининг инновацион фаолияти турли хилдаги қарашларнинг тўқнашуви ва ўзаро бойитилиши динамикасида амалга ошишини кўзда тутади. Ўқитувчининг инновацион фаолиятини самарали амалга ошириш бир қатор шарт-шароитларга боғлиқ. Унга ўқитувчининг тайинли мулоқоти акс фикрларга нисбатан беғараз муносабат, турли ҳолатларда рационал вазиятнинг тан олинишини уқтиришга тайёрлиги киради. Бунинг натижасида ўқитувчи ўз билим ва илмий фаолиятини таъминлайдиган кенг қамровли мавзу (мотив)га эга бўлади. Ўқитувчи фаолиятида ўз-ўзини фаоллаштириш, ўз ижодкорлиги, ўз-ўзини билиши ва яратувчилиги мавзу (мотив)лар муҳим аҳамият касб этади. Бу эса ўқитувчи шахсининг креативлигини шакллантириш имкониятини беради. Янгилик киритишнинг муҳим шарти мулоқотнинг янги вазиятини туғдиришдир. Мулоқотнинг янги вазияти - бу ўқитувчининг ўз мустақиллик мавқеини, дунёга, педагогик фан, ўзига бўлган янги муносабатни ярата олиш қобилиятидир. Ўқитувчи ўз нуқтаи назарларига ўралашиб қолмайди, у педагогик тажрибаларнинг бой шакллари орқали очилиб, мукаммаллашиб боради. Бундай вазиятларда ўқитувчининг фикрлаш усуллари, ақлий маданияти ўзгариб боради, ҳиссий туйғулари ривожланади. Кейинги шарти - бу ўқитувчининг маданият ва мулоқотга шайлиги . Ўқитувчининг инновацион фаолияти воқеликни ўзгартиришга, унинг муаммолари ва усулларини ечишни аниқлашга қаратилгандир.

Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги мулоқот намунасининг ўзгариши инновацион фаолият шартларидан биридир. Янги муносабатлар анъаналарда бўлганидек, қистовлар, ҳукмга бўйсуниш каби унсурлардан ҳоли бўлиши лозим. Улар тенгларнинг ҳамкорлиги, ўзаро бошқарилиши, ўзаро ёрдам шаклида қурилган бўлиши даркор. Улар муносабатларидаги энг муҳим хусусияти бу ўқитувчи ва ўқувчининг ижоддаги ҳамкорлигидир. Инновацион фаолият қуйидаги асосий функциялар билан изоҳланади:  касбий фаолиятнинг онгли таҳлили;  меъёрларга нисбатан танқидий ёндашув;  касбий янгиликларга нисбатан шайлик;  дунёга ижодий яратувчилик муносабатида бўлиш;  ўз имкониятларини рўёбга чиқариш, ўз турмуш тарзи ва интилиш ларини касбий фаолиятида мужассам қилиш . Демак, ўқитувчи янги педагогик технологиялар, назариялар, концеп ция - ларнинг муаллифи, ишлаб чиқарувчиси, тадқиқотчиси, фойдаланувчиси ва тарғиботчиси сифатида намоён бўлади. Ҳозирги жамият, маданият ва таълим тараққиёти шароитида ўқитувчи инновация фаолиятига бўлган зарурият қуйидагилар билан ўлчанади:  ижтимоий-иқтисодий янгиланиш таълим тизими, методология ва ўқув жараёни технологиясининг тубдан янгилашни талаб қилади. Бундай шароитда ўқитувчининг инновация фаолияти педагогик янгиликларни яра тиш, ўзлаштириш ва фойдаланишдан иборат бўлади;  таълим мазмунини инсонпарварлаштириш доимо ўқитишнинг янги ташкилий шаклларини, технологияларини қидиришни тақозо қилади;  педагогик янгиликни ўзлаштириш ва уни татбиқ этишга нисбатан ўқитувчининг муносабати характери ўзгариши. Ўқитувчининг инновацион фаолияти таҳлили янгилик киритишнинг самарадорлигини белгиловчи муайян меъёрлардан фойдаланишни талаб қилади. Бундай меъёрларга - янгилик, мақбуллик (оптимальность), юқори натижалилик, оммавий тажрибаларда инновацияни ижодий қўллаш имкониятлари киради Янгилик педагогик янгилик меъёри сифатида ўзида таклиф қилинадиган янгини, янгилик даражаси моҳиятини акс эттиради. Педагог олимлар янгиликнинг қўлланиш машҳурлиги даражаси ва соҳасига кўра фарқланадиган мутлақ, чегараланган мутлақ, шартли, субъектив даражаларини фарқлайдилар. Мақбуллик меъёри ўқитувчи ва ўқувчининг натижага эришиш учун сарфланган куч ва воситаларини билдиради.

Натижалилик ўқитувчи фаолиятидаги муайян муҳим ижобий натижаларни билдиради. Педагогик янгилик ўз моҳиятига кўра оммавий тажрибалар мулки бўлиб қолиши лозим. Педагогика янгиликни дастлаб айрим ўқитувчиларнинг фаолиятига олиб кирилади. Кейинги босқичда - синалгандан ва объектив баҳо олгандан сўнг педагогик янгилик оммавий татбиқ этишга тавсия этилади. Ўқитувчининг инновацион фаолияти ўз ичига янгиликни таҳлил қилиш ва унга баҳо бериш, келгусидаги ҳаракатларнинг мақсади ва концепциясини шакллантириш, ушбу режани амалга ошириш ва таҳрир қилиш, самарадорликка баҳо беришни қамраб олади. Инновацион фаолиятнинг самарадорлиги педагог шахсияти билан белгиланади. В.А. Сластенин тадқиқотларида ўқитувчининг инновацион фаолиятга бўлган қобилиятларининг асосий хислатлари белгилаб берилган. Унга қуйидаги хислатлар тааллуқли:  шахснинг ижодий-мотивацион йўналганлиги. Бу - қизиқувчанлик, ижодий қизиқиш; ижодий ютуқларга интил иш; пешқадамликка интилиш; ўз камолотига интилиш ва бошқалар;  креативлик. Бу – ҳаёлот (фантастлик), фараз; қолиплардан ҳоли бўлиш, таваккал қилиш, танқидий фикрлаш, баҳо бера олиш қобилияти, ўзича мушоҳада юритиш, рефлексия;  касбий фаолиятни баҳолаш. Бу - ижодий фаолият методологиясини эгаллаш қобилияти; педагогик тадқиқот методларини эгаллаш қобилияти; муаллифлик концепцияси фаолият технологиясини яратиш қобилияти, зиддиятни ижодий бартараф қилиш қобилияти; ижодий фаолиятда ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам бериш қобилияти ва бошқалар;  ўқитувчининг индивидуал қобилияти. Бу - ижодий фаолият суръати; шахснинг ижодий фаолиятдаги иш қобилияти; қатъиятлик, ўзига ишонч; масъулиятлилик, ҳалоллик, ҳақиқатгўйлик, ўзини тута билиш ва бошқалар. Инновацион фаолият тадқиқотлари ўқитувчининг инновацион фаолиятга ҳозирлиги меъёрларини белгилашга имкон берди (В.А. Сластенин):  инновацион фолиятга бўлган заруриятни англаш;  ижодий фаолиятга жалб қилинишига шайлик;  шахсий мақсадларни инновацион фаолият билан мослаштириш;  ижодий муваффақиятсизликларни енгишга шайлик;  инновацион фаолиятни ижро этиш учун технологик шайлик даражаси;  инновацион фаолиятнинг касбий мустақилликка таъсири;

 касбий рефлексияга бўлган қобилият. Олий мактабдаги инновация жараёнлари характери киритилган янгиликлар хусусиятлари, ўқитувчиларнинг касбий имкониятлари, янгилик киритиш ташаббускорлари ва иштирокчиларининг инновацион фаолиятлари хусусиятлари билан белгиланади. Ўқитувчининг инновацион фаолиятини самарали амалга ошириш бир қатор шарт-шароитларга боғлиқ. Унга ўқитувчининг тайинли мулоқоти акс фикрларга нисбатан беғараз муносабат, турли ҳолатларда рационал вазиятнинг тан олинишини уқтиришга тайёрлиги киради. Бунинг натижасида ўқитувчи ўз билим ва илмий фаолиятини таъминлайдиган кенг қамровли мавзу (мотив)га эга бўлади. Ўқитувчи фаолиятида ўз-ўзини фаоллаштириш, ўз ижодкорлиги, ўз- ўзини билиши ва яратувчилиги мавзу (мотив)лар муҳим аҳамият касб этади. Бу эса ўқитувчи шахсининг креативлигини шакллантириш имкониятини беради. Янгилик киритишнинг муҳим шарти мулоқотнинг янги вазиятини туғдиришдир. Мулоқотнинг янги вазияти - бу ўқитувчининг ўз мустақиллик мавқеини, дунёга, педагогик фан, ўзига бўлган янги муносабатни ярата олиш қобилиятидир. Ўқитувчи ўз нуқтаи назарларига ўралашиб қолмайди, у педагогик тажрибаларнинг бой шакллари орқали очилиб, мукаммаллашиб боради. Бундай вазиятларда ўқитувчининг фикрлаш усуллари, ақлий маданияти ўзгариб боради, ҳиссий туйғулари ривожланади. Кейинги шарти - бу ўқитувчининг маданият ва мулоқотга шайлиги . Ўқитувчининг инновацион фаолияти воқеликни ўзгартиришга, унинг муаммолари ва усулларини ечишни аниқлашга қаратилгандир. Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги мулоқот намунасининг ўзгариши инновацион фаолият шартларидан биридир. Янги муносабатлар анъаналарда бўлганидек, қистовлар, ҳукмга бўйсуниш каби унсурлардан ҳоли бўлиши лозим. Улар тенгларнинг ҳамкорлиги, ўзаро бошқарилиши, ўзаро ёрдам шаклида қурилган бўлиши даркор. Улар муносабатларидаги энг муҳим хусусияти бу ўқитувчи ва ўқувчининг ижоддаги ҳамкорлигидир. Инновацион фаолият қуйидаги асосий функциялар билан изоҳланади:  касбий фаолиятнинг онгли таҳлили;

 меъёрларга нисбатан танқидий ёндашув;  касбий янгиликларга нисбатан шайлик;  дунёга ижодий яратувчилик муносабатида бўлиш;  ўз имкониятларини рўёбга чиқариш, ўз турмуш тарзи ва интилиш - ларини касбий фаолиятида мужассам қилиш . Ҳозирги жамият, маданият ва таълим тараққиёти шароитида ўқитувчи инновация фаолиятига бўлган зарурият қуйидагилар билан ўлчанади:  ижтимоий-иқтисодий янгиланиш таълим тизими, методология ва ўқув жараёни технологиясининг тубдан янгилашни талаб қилади. Бундай шароитда ўқитувчининг инновация фаолияти педагогик янгиликларни яра - тиш, ўзлаштириш ва фойдаланишдан иборат бўлади;  таълим мазмунини инсонпарварлаштириш доимо ўқитишнинг янги ташкилий шаклларини, технологияларини қидиришни тақозо қилади;  педагогик янгиликни ўзлаштириш ва уни татбиқ этишга нисбатан ўқитувчининг муносабати характери ўзгариши. Ўқитувчининг инновацион фаолияти таҳлили янгилик киритишнинг самарадорлигини белгиловчи муайян меъёрлардан фойдаланишни талаб қилади. Бундай меъёрларга - янгилик, мақбуллик (оптимальность), юқори натижалилик, оммавий тажрибаларда инновацияни ижодий қўллаш имкониятлари киради Янгилик педагогик янгилик меъёри сифатида ўзида таклиф қилинадиган янгини, янгилик даражаси моҳиятини акс эттиради. Педагог олимлар янгиликнинг қўлланиш машҳурлиги даражаси ва соҳасига кўра фарқланадиган мутлақ, чегараланган мутлақ, шартли, субъектив даражаларини фарқлайдилар. Мақбуллик меъёри ўқитувчи ва ўқувчининг натижага эришиш учун сарфланган куч ва воситаларини билдиради.Натижалилик ўқитувчи фаолиятидаги муайян муҳим ижобий натижаларни билдиради. Педагогик янгилик ўз моҳиятига кўра оммавий тажрибалар мулки бўлиб қолиши лозим. Педагогика янгиликни дастлаб айрим ў қитувчиларнинг фаолиятига олиб кирилади. Кейинги босқичда - синалгандан ва объектив баҳо олгандан сўнг педагогик янгилик оммавий татбиқ этишга тавсия этилади. Ўқитувчининг инновацион фаолияти ўз ичига янгиликни таҳлил қилиш ва унга баҳо бериш, келгусидаги ҳаракатларнинг мақсади ва концепциясини шакллантириш, ушбу режани амалга ошириш ва таҳрир қилиш, самарадорликка баҳо беришни қамраб олади.Инновацион фаолиятнинг самарадорлиги педагог шахсияти билан белгиланади.

В.А. Сластенин тадқиқотларида ўқитувчининг инновацион фаолиятга бўлган қобилиятларининг асосий хислатлари белгилаб берилган. Унга қуйидаги хислатлар тааллуқли:  шахснинг ижодий-мотивацион йўналганлиги. Бу - қизиқувчанлик, ижодий қизиқиш; ижодий ютуқларга интил иш; пешқадамликка интилиш; ўз камолотига интилиш ва бошқалар;  креативлик. Бу – ҳаёлот (фантастлик), фараз; қолиплардан ҳоли бўлиш, таваккал қилиш, танқидий фикрлаш, баҳо бера олиш қобилияти, ўзича мушоҳада юритиш, рефлексия;  касбий фаолиятни баҳолаш. Бу - ижодий фаолият методологиясини эгаллаш қобилияти; педагогик тадқиқот методларини эгаллаш қобилияти; муаллифлик концепцияси фаолият технологиясини яратиш қобилияти, зиддиятни ижодий бартараф қилиш қобилияти; ижодий фаолиятда ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам бериш қобилияти ва бошқалар;  ўқитувчининг индивидуал қобилияти. Бу - ижодий фаолият суръати; шахснинг ижодий фаолиятдаги иш қобилияти; қатъиятлик, ўзига ишонч; масъулиятлилик, ҳалоллик, ҳақиқатгўйлик, ўзини тута билиш ва бошқалар. Инновацион фаолият тадқиқотлари ўқитувчининг инновацион фаолиятга ҳозирлиги меъёрларини белгилашга имкон берди (В.А. Сластенин):  инновацион фолиятга бўлган заруриятни англаш;  ижодий фаолиятга жалб қилинишига шайлик;  шахсий мақсадларни инновацион фаолият билан мослаштириш;  ижодий муваффақиятсизликларни енгишга шайлик;  инновацион фаолиятни ижро этиш учун технологик шайлик даражаси;  инновацион фаолиятнинг касбий мустақилликка таъсири;  касбий рефлексияга бўлган қобилият. Олий мактабдаги инновация жараёнлари характери киритилган янгиликлар хусусиятлари, ўқитувчиларнинг касбий имкониятлари, янгилик киритиш ташаббускорлари ва иштирокчиларининг инновацион фаолиятлари хусусиятлари билан белгиланади. Инновацион фаолиятда энг муҳим масалалардан бири - ўқитувчи шахсидир. Ўқитувчи-новатор сермаҳсул ижодий шахс бўлиши, креативликни, кенг қамровли қизиқиш ва машғулликни, ички дунёси бой, педагогик янгиликларга ў ч бўлиши лозим. Ўқитувчини инновацион фаолиятга тайёрлаш икки йўналишда амалга оширилиши лозим:  янгиликни идрок қилишга инновацион шайликни шакллантириш;  янгича ҳаракат қила олишга ўргатиш.

Инновацион фаолиятни ташкил этишда ўқувчиларнинг ўқув-билиш фаолияти ва уни бошқариш алоҳида аҳамиятга эга. Шундай қилиб, узлуксиз таълим тизими олий ўқув юрти ўқитувчиси касбий-педагогик маҳоратини ривожлантиришда, унинг умумий, сиёсий ва касбий тайёргарлигини малака ошириш жараёнида таъминлашда, аниқроғи, тингловчиларда қайси билим ва кўникмаларини тиклаш, уларни тўлдириш ва янгилаш, келажак учун бериш каби педагогик вазифаларини ечишга кўмаклашади. ИННОВАЦИОН ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Бугунги кунда педагогика соҳасида янги илмий йўналиш – педагогик инновация ва таълим жараёнини янгилаш ғояларининг пайдо бўлиши натижасида ўқитувчининг педагогик фаолиятида ҳам янги йўналиш “ўқитувчининг инновацион фаолияти” тушунчаси пайдо бўлди. Педагогикада инновация, инновацион фаолият, инновацион педагогика, таълимда инновацион жараёнларни бошқариш каби тушунчалар XX асрнинг 60-йилларида дастлаб, АҚШ ва Ғарбий Европа мамлакатларида “таълим технологияси” тушунчаси эътироф этилган вақтда пайдо бўлди. Ўша вақтдаёқ Европада педагогик инновациялар маркази ва институти ташкил этилди. Бу тушунчаларнинг пайдо бўлиши ва инновацион таълим назариясининг яратилиши тўғрисида маълумот берувчи манбалар таҳлили шуни кўрсатадики, бу тушунчалар таълим тизимини технологиялаштириш, педагогик технологияларни таълим тизимига киритиш оркали таълим тизимини ислоҳ қилиш, таълим самарадорлигини ошириш, шахс ижтимоийлашувини таъминлаш, бу борада муайян муваффақиятларга эришиш учун таълим жараёнида ўқувчига дўстона муносабатларни шакллантиришга уриниш натижасида вужудга келди. Олиб борилган илмий изланишлар натижасида ўтган асрнинг 80-йиллари иккинчи ярмида педагогик фаолият бу – ижодий жараён ва педагогик инновациялар бирлашмаси, деган янги илмий йўналиш таркиб топди. Бу эса ўқитувчининг инновацион педагогик фаолиятининг шаклланиши ва ривожланиш жараёнини таҳлил қилиш имконини берди. Ўқитувчи инновацион фаолиятининг умумий ва алоҳида жиҳатларини К.Ангеловский, Г.И.Горская, В.А.Кан-Калик, С.Л.Кузьмина, В.А.Сластенин, Л.М.Фридман каби олимлар ўзларининг илмий тадқиқот ишларида ёритиб бердилар. Мамлакатимизда педагогик инновацияни ривожлантириш муаммолари устида педагог олимлардан Ж.Йўлдошев, Н.Азизхўжаева,

Б.Фарберман, У.Толипов, Ҳ.Омонов, М.Очилов, М.Жуманиёзова ва бошқалар илмий изланишлар олиб бордилар. И.Шумпатер ва Н.Кондратевлар «Инновация» тушунчасининг илк ва улкан назариячилари ҳисоблансалар, К.Ангеловский, В.А.Сластенин ва В.И.Слобадчиковлар ўз илмий тадқиқотларида инновацион фаолият педагогик фаолиятнинг алоҳида шакли эканлигини исботлашга ҳаракат қилдилар ҳамда бу борада муайян натижаларга эришган олимлар, деб тан олинадилар. Жумладан, В.И.Слобадчиков шундай ёзади: «Аввало, инновацион фаолиятни илмий ижодиёт соҳасидаги фаолиятга ўхшатиб бўлмайди, чунки бундай ўҳшатиш «Инновацион фаолият» термини маъносини саёзлаштириб юборади. Чунки ҳар кандай илмий-техникавий фаолият ўз табиатига кўра инновацион ҳисобланади. Шунинг учун инновацион фаолиятни маълум бир ижтимоий амалиёт майдонида кўриб чиқиш зарур. Бу амалиётни конкрет субъект нуқтаи назаридан ва амалдаги анъанага нисбатан жиддий ўзгаришларга олиб келадиган ҳар қандай фаолиятни инновацион деб ҳисоблаш мумкин». Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, 80-йилларда педагогик фаолиятни аввалдан пухта ишлаб чиқилган дастур ғояларига мувофиқ амалга ошириш ва дастурлаштирилган мустақил малака оширишни ташкил этиш ташаббуси кўтарилди. Натижада, ўкитувчиларнинг масофадан малака ошириш тизимини яратиш кун тартибидаги асосий масалага айланди. «Инновацион фаолият» тушунчасини таҳлил қилар эканмиз: Г.А.Мкритичяннинг бу ҳақдаги фикри дикқатга сазовар: – «Педагогик тажриба-синов фаолиятининг 3 та асосий шаклини ажратиш мумкин: хусусий тажриба, тажриба-синов иши, ўқитувчининг инновацион фаолияти. Педагогик фаолиятда инновациялар қанча кўп бўлса, ўқитувчи хусусий экспериментни шунча яхши тушунади». 1 Инновацион фаолият-педагогнинг ўз касбини такомиллаштиришдаги мавжуд шакл ва воситаларни эгаллашга ижодий ёндашувини назарда тутади. Таълимдаги инновациялар ва инновацион педагогик фаолият ҳақида барқарор ва ҳаммага маъқул бўлган илмий тасаввурлар ва таснифлар шу пайтгача мукаммал таркиб топган эмаслигини ҳам эътироф этиш лозим. Бундай ҳолатнинг асосий сабабларидан бири таълимга йўналтирилган илмий билимлар тизимлари ўртасидаги қийинчилик билан енгиб ўтиладиган узилишлардир. Яна муҳимроқ сабаб эса таълимий билим ва амалий педагогик фаолият ўртасидаги узилишдир. Ўқитувчи инновацион 1 Йўлдошев Ж., Йўлдошева Ф., Йўлдошева Г. Интерфаол таълим сифат кафолати. – Т.: 2008, 108-бет.

фаолиятнинг субъекти ва ташкилотчиси сифатида янгиликни яратиш, қўллаш ҳамда оммалаштиришда иштирок этади. У фандаги билим, анъаналардаги ўзгаришлар мазмунини ва моҳиятини таҳлил эта билиши керак. Инновацион фаолият тушунчаси инновация, инновацион жараён каби тушунчалар билан чамбарчас боғлиқ. Шу сабабли бу тушунчалар мазмунини изоҳламасдан туриб, инновацион фаолият мазмунини англаш мумкин эмас. Инновация (инг. Innovatsion – янгилик киритиш ) – тизим ички тузилишини ўзгартириш, деб таърифланади. Демак, инновация ўқув жараёнига янгилик олиб кириш, ўқув жараёнини ўқувчи эҳтиёжи, хоҳиши ва истакларига мослаштириш, ўқувчини мустақил мутолаага ўргатиш, билимларни тайёр ҳолда бериш эмас, ўқувчиларнинг билим олиш кўникма ва малакаларини шакллантиришга ҳаракат қилиш демакдир. Инновация – амалиёт ва назариянинг муҳим қисми бўлиб, ижтимоий-маданий объект сифатларини яхшилашга йўналтирилган ижтимоий субъектларнинг ҳаракат тизимидир. Бу ғоя назарияси моҳиятининг яратилишига нисбатан турли ёндашувлар ва фикрлар мавжуд бўлиб, унинг моҳияти борасида фанда ягона фикр мавжуд эмас. Инновациялар долзарб, муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бир тизимда шаклланган янгича ёндашувлар. Улар ташаббуслар ва янгиликлар асосида туғилиб, таълим мазмунини ривожлантириш учун истиқболли бўлади, шунингдек, умуман таълим тизими ривожига ижобий таъсир кўрсатади. Инновация – маълум бир фаолият майдонидаги ёки ишлаб чиқаришдаги технология, шакл ва методлар, муаммони ечиш учун янгича ёндашув ёки янги технологик жараённи қўллаш, олдингидан анча муваффақиятга эришишга олиб келиши маълум бўлган охирги натижадир. Демак, инновацион технологияларнинг асосий негизи – бу ўқитувчи ва ўқувчининг белгиланган мақсаддан кафолатланган натижага ҳамкорликда эришишлари учун олдиндан таълим жараёнини лойиҳалашдир. Бугун таълим тизимидаги инновацияларни қуйидагича таснифлаш маъқулланмоқда:  Фаолият йўналишига қараб (педагогик жараёндаги, бошқарувдаги).  Киритилган ўзгаришларнинг тавсифига кўра (радикал, модификацияланган, комбинацияланган).  Ўзгаришлар кўламига кўра (локаль, модулли, тизимли).  Келиб чиқиш манбаига кўра (шу жамоа учун ички ёки ташқаридан олинган).

Инновациянинг мақсади – сарфланган маблағ ёки кучдан энг юкори натижа олишдан иборат. Бошқа турли-туман ўз-ўзидан пайдо бўладиган янгиликлардан фарқли ўлароқ, инновация бошқарилувчи ва назорат қилинувчи ўзгаришлар механизмини ташкил этади. Таълим тизимидаги ҳар қандай янгилик инновация бўла олмайди. Шу сабабли «новация» ва «инновация» тушунчалари ўртасидаги асосий фарқларни кўрсатиб ўтиш зарур. Бунинг учун ислоҳот фаолиятининг аниқ шакли, мазмуни ва кўлами асос бўлиб хизмат қилади. Агар фаолият қисқа муддатли бўлса ва яхлит тизим хусусиятига эга бўлмаса, ўз олдига муайян тизимдаги фақат баъзи элементларини ўзгартиришни вазифа қилиб қўйган бўлса, у ҳолда биз новация билан мулоқот қилаётган бўламиз. Агар фаолият маълум концептуал ёндашув асосида амалга оширилаётган бўлса ва унинг натижаси ўша тизим ривожланишига ёки унинг принципиал ўзгаришига олиб келсагина инновация дея оламиз. Ҳар иккала тушунча мезонлари қуйидагича: новация амалдаги назария доирасида амалга оширилади, кўлам ва вақт бўйича чегараланади, методлар янгиланади ва натижаси аввалги тизимни такомиллаштиради. Инновация эса тизимли, яхлит ва давомли бўлади, маълум амалиётда янги фаолият тизимини лойиҳалайди, амалиёт субъектлари позицияларини тўла янгилайди. Бунда фаолиятнинг янги йўналишлари очилади, янги технологиялар яратилади, фаолиятнинг янги сифат натижаларига эришилади, натижада амалиётнинг ўзи ҳам янгиланади. Инновациянинг амалиётга киритилиши инновацион жараёнларда амалга оширилади. Инновацион жараён деб – инновацион ўзгаришларга тайёгарлик кўриш ва уни амалга ошириш жараёнига айтилади. Таълим жараёнидаги инновацион ўзгаришлар, таълим тизимига ҳар кандай янгиликнинг киритилиши бевосита ўқитувчи фаолиятини янгилаш ва ўзгартириш орқали амалга оширилиши ҳам атрофлича ўрганилган. Таълим тизимидаги инновациялар, уларни амалиётга киритиш, инновацион жараёнларни бошқаришни таҳлил қилиш орқали инновацион фаолият тушунчасини таърифлаш имконияти пайдо бўлди. Инновацион фаолият – педагогик жамоани ҳаракатга келтирувчи, олға бошловчи, тараққий эттирувчи кучдир. «Инновацион фаолият – бу янги ижтимоий талаблар билан анъанавий меъёрларнинг мос келмаслиги, ёхуд амалиётнинг янги шаклланаётган меъёрининг мавжуд меъёр билан тўқнашуви натижасида вужудга келган мажмуали муаммоларни ечишга қаратилган фаолиятдир»,-

деб таъкидлайди В.И.Слобадчиков. Инновацион фаолият бу амалиёт ва назариянинг муҳим қисми бўлиб, ижтимоий-маданий объект сифатларини яхшилашга қаратилган ижтимоий субъектларнинг ҳаракат тизими бўлиб, у маълум доирадаги муаммоларни ечиш қобилиятигина эмас, балки ҳар қандай вазиятдаги муаммоларни ечиш учун мотивацион тайёргарликка эга бўлишдир. Ўқитувчи инновацион фаолиятининг марказий масаласи ўқув жараёнини самарали ташкил этишдан иборат. Ўтган асрнинг 70-йиллари охирларида А.М.Арсеньева, К.Н.Вольков, М.Н.Скаткин ва Ўзбекистонлик педагог олимлардан Ж.Йўлдошев, Н.Саидаҳмедов, У.Нишонов, М.Жуманиёзова, М.Очилов ва бошқалар педагогика фани ва амалиётида муваффақиятга эришиш муаммосини ҳал қилиш борасида самарали ғояларни илгари сурдилар ва таълим самарадорлигини таъминлашда ўқитувчининг таълим жараёнига янгиликларни киритишга тайёргарлик даражаси асосий ўрин эгаллашини асослаб бердилар. Инновацион фаолият – узлуксиз равишда янгиликлар асосида ишлаш бўлиб, у узоқ вақт давомида шаклланади ва такомиллашиб боради. Ўқитувчи инновацион фаолияти хусусиятларини ўрганиб чиққан педагог олимлар фикрларига таянган ҳолда, қуйидагиларни инновацион фаолиятнинг асосий белгилари деб ҳисоблаш мумкин: - ижодий фаолият фалсафасини эгаллашга интилиш; - педагогик тадқиқот методларини эгаллаш; - муаллифлик концепцияларини яратиш қобилияти; - тажриба-синов ишларини режалаштириш ва амалга ошира олиш; - ўзидан бошқа тадқиқотчи - педагоглар тажрибаларини қўллай олиш; - ҳамкасблар билан хамкорлик; - фикр алмашиш ва методик ёрдам кўрсата олишлик; - зиддиятларнинг олдини олиш ва бартараф этиш; - янгиликларни излаб топиш ва уларни ўз шароитига мослаштириб бориш. Ўқитувчиларни инновацион фаолиятга тайёрлаш муаммосига мурожаат этиш жамиятда инновацион жараёнлар динамикасининг ўсиб бораётганлигини тушуниш натижасида вужудга келди. Унинг таҳлили фақат фан ва техника эришган замонавий ютуқлардан фойдаланишни ўз ичига олмасдан, балки янгиликларни излаш, яратиш, мослаштириш, татбиқ этиш ва олинган натижаларни қайта текшириш каби жараёнларни ҳам қамраб олади.

Инновацион фаолиятнинг тузилиши – ижодий ёндашув, ижодий фаоллик, янгиликни киритишга технологик ва методологик тайёргарлик, янгича фикрлаш, муомала маданияти. Инновацион фаолиятнинг даражалари: репродуктив, эвристик, креатив бўлиши мумкин. Инновацион фаолият даврида янгиликлар, инновациялар, том маънода таълим жараёнига кириб келади. Шу сабабли таълим тизимидаги инновацияларни педагогик жараёнга киритиш 4 босқичда амалга оширилади: 1. Муаммони таҳлил асосида аниқлаш. 1. Мўлжалланаётган таълим тизимини лойиҳалаш. 2. Ўзгаришлар ва янгиликларни режалаштириш. . Ўзгаришларни амалга ошириш. Инновацион фаолиятга тайёрлашдан мақсад – ўқитувчининг янгиликка интилувчанлигини, мустақил ўз устида ишлаш кўникмаси ва малакасини шакллантириш, замонавий педагогик технологиялар, интерфаол методлардан фойдаланиб, дарс ва дарсдан ташқари машғулотларни ўтказиш малакасини такомиллаштиришдан иборат. Инновацион фаолият – бу илмий изланишлар, ишланмалар яратиш, тажриба-синов ишлари олиб бориш ёки бошқа фан-техника ютуқларидан фойдаланган ҳолда янги технологик жараён ёки янги такомиллаштирилган маҳсулот яратиш бўлиб, унинг прогматик хусусияти шундаки, у ғоялар майдонида ҳам ва алоҳида бир субъектнинг ҳаракат майдонида ҳам амалга оширилмайди, балки бу фаолиятни амалга ошириш тажрибаси кишилар ҳаётида ҳаммабоп бўладиган ҳолдагина ҳақиқий инновацион ҳисобланади. Инновацион фаолиятнинг асл мазмуни амалда янги технологиянинг шаклланиши бўлиб. унинг натижаси инновация сифатида юзага келган ихтирони-лойиҳага, лойиҳани-технологияга айлантиришга йўналтирилган фаолиятдир. Инновацион фаолиятда илмий тасаввурлар академик илм мантиқи бўйича туғилмайди, балки ривожланиш жараёнининг модификациялари қўллаб-қуватланиши натижасида ривожланаётган амалиёт мулоҳазасидан пайдо бўлади. «Инновацион фаолият ўқитувчининг ўз фаолиятидан қониқмаслигидан келиб чиқади. У ўқитувчи томонидан у ёки бу педагогик вазифани ҳал қилишда қандайдир тўсиққа дуч келиниб, уни муваффақиятли ҳал этишга интилиш асосида юзага келади». 2 Инновацион фаолият янги ғояни излашдан бошланади. Педагогик инновация таълим-тарбия жараёнидаги муҳим ва 2 Йўлдошев Ж., Йўлдошева Ф., Йўлдошева Г. Интерфаол таълим сифат кафолати. – Т.: 2008, 111-бет.

мураккаб масала ечимига йўналитирилганлиги сабабли ўкитувчидан янгича ёндашувни талаб қилади. Ўқитувчи инновацион фаолияти тузилишини таҳлил қилишга турли хил ёндашувлар мавжуд. Масалан, А.Никольскаянинг фикрича, фаолиятни янгилаш 3 босқичда, яъни тайёргарлик, режалаштириш ва жорий этиш босқичларида амалга оширилади. Ўқитувчини инновацион фаолиятга тайёрлашда бир қатор психологик тўсиқлар мавжуд. Буларнинг биринчиси ўқитувчининг ўзи кўниккан фаолият чегарасидан ташқарига чиқиши жуда қийинлиги, яъни ўқитувчиларда ижодкорликнинг етарли эмаслиги бўлса, яна бир сабаб янги ва номаълум нарсалар ҳар доим одамларда чўчиш ва хавфсирашни келтириб чиқаришидир. A.M.Хон ўқитувчиларда инновацион фаолиятни шакллантиришда учрайдиган психологик тўсиқларнинг икки турини ажратади: когнитив психологик тўсиқлар ва мунтазам пайдо бўладиган тўсиқлар. Когнитив психологик тўсиқлар янгилик ҳақидаги билимларнинг етишмаслиги, янгиликни ҳис қилмаслик ва нофаол хатти-ҳаракатлар ҳисобланса, мунтазам психологик тўсиқлар янгиликка нисбатан ишончсизлик, раҳбариятга ишонмаслик, ташаббускорларни қўллаб-қувватламаслик ва одатда янгилик киритувчиларга қарши курашиш каби кўринишларда намоён бўлади. 3 Замон шиддат билан ўзгариб борар экан, таълим соҳаси ҳам у билан баробар ўзгаради ва ўқитувчидан ўз фаолиятини ўзгартиришни талаб этади. Бугун ўқитувчининг асосий вазифаси фақат таълим беришгина эмас, балки бошқарувчиликдан иборат бўлиб, у таълим жараёнини тўғри ташкил қилиши ва бошқариши талаб этилмоқда. Инновацион фаолият ўқитувчининг ҳамма муваффақиятини белгиловчи асосий фаолият бўлиб, у шахснинг касбий, методик маҳоратини сифатли қайта қуриш демакдир. Бизнинг фикримизча ўқитувчиларнинг инновацион фаолиятга тайёргарлигини таҳлил қилишни 3 босқичда амалга ошириш мақсадга мувофик бўлади: 1. Янгиликни педагогик фаолиятда қўллашдан олдинги даврдаги ўқитувчи фаолиятини таҳлил қилиш. 2. Инновацион фаолиятнинг фаол шаклланиш даврини таҳлил килиш. 3 Йўлдошев Ж., Йўлдошева Ф., Йўлдошева Г. Интерфаол таълим сифат кафолати. – Т.: 2008, 112-бет.

2. Педагогик жараёнга янгилик киритилиб бўлгандан кейинги даврдаги фаолиятни таҳлил қилиш. Маълумки, шахснинг хислат ва фазилатлари фаолият кўрсатиш жараёнида шаклланади ва фаолиятнинг натижаси ҳисобланади. Шу сабабли ўқитувчиларда янгиликка интилувчанлик ва мустақил мутолаа килишга доимо зарурият сезиш психологиясини сингдириш лозим. Чунки янгилик – инсонга улуғворликдан кўра кўпроқ завқ бағишлайди. Агар ўқитувчиларни инновацион фаолиятга тайёрлаш вазифалари малака ошириш жараёнида амалга оширилса, амалиётда таълим-тарбия жараёнига замонавий педагогик ва ахборот технологияларини татбиқ этиш ишлари анча самарали бўлади ҳамда масофадан ўкитиш тизими кутилган натижаларга олиб келади. Юқорида билдирилган фикрларга таянган ҳолда шундай хулосага келиш мумкин. Ўрганиб чиқилган илмий ишларнинг аксариятида «инновацион фаолият» тушунчасига таъриф берилган бўлсада, бу соҳада ҳаммага маъқул келадиган ва инновацион фаолиятнинг тўлиқ мазмунини очиб берадиган ягона таъриф яратилмаган, шунингдек, бу фаолиятни шакллантириш жараёнига нисбатан ягона ёндашув мавжуд эмас. Мавжуд педагогик ва психологик адабиётларда асосий урғу иқтисодий соҳадаги инновацияларга бағишланган бўлиб, уларда ўқитувчиларни инновацион фаолиятга тайёрлаш масалалари, мазкур жараён моҳияти очиб берилмаган. Республикамизда эса юқоридаги муаммо доирасида айрим элементларгина тадқиқ қилинган, холос. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”да “Таълим муассасаларини махсус тайёрланган малакали педагог кадрлар билан тўлдириш таъминланади, уларнинг фаолиятида рақобатга асосланган муҳит вужудга келтирилади”, 4 – деб таъкидлаб ўтилган. Рақобатга асослаган меҳнат муҳитини вужудга келтиришнинг асосий омилларидан бири ўқитувчиларни инновацион фаолиятга йўналтириш ва бу фаолиятга тайёрлаш орқали таълим жараёнига замонавий педагогик технологияларни тадбиқ этиш, ўқувчиларга билим беришни кафолатлаш ҳамда таълим самарадорлигига эришишдан иборат. Таълим тизимини мазмунан ислоҳ қилиш жараёнида педагог кадрлар обрў-эътибори, масъулияти ва касб кўникмасини ошириш юзасидан собитқадамлик билан давлат сиёсати олиб борилмоқда. Бу борада ўқитувчи фаолиятини янгилаш ва инновацияларни таълим жараёнига киритиш асосий 4 Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: “Шарқ” НМК, 1999, 50-бет.

вазифа ҳисобланади. Ҳар қандай бошқа соҳа мутахассислари каби ўқитувчиларнинг ҳам касбий тайёргарлик даражаси уларнинг билим, кўникма ва малакалари, ижодий салоҳияти ҳамда ностандарт тафаккурларида ўз аксини топувчи касбий лаёқати билан баҳоланади. Ўқитувчи инновацион фаолиятини ташкил этиб, унинг шаклланиш босқичларини қуйидагича белгилаш мумкин: Биринчи босқич – тайёр методик тавсияномалар аник қилиб кўчирилади. Иккинчи босқич – мавжуд тизимга айрим янги мослама (модификация)лар, методлар киритилади. Учинчи босқич – янги ғояни амалга ошириш мазмуни, методлари ва шакли тўла ишлаб чиқилади. Тўртинчи босқич – ўқитувчи ўқитиш ва тарбиялашнинг ўз концепциясини ва методикасини ишлаб чиқади. Ўқитувчиларни инновацион фаолиятга тайёрлашда жамоадаги психологик муҳит, жамоа аъзоларининг канчалик даражада дунё таълим бозоридаги янгиликлардан хабардор эканлигини ҳисобга олиш зарур. Ўқитувчи инновацион фаолиятининг шаклланишида педагогик жамоанинг алоҳида ўрни борлигини кўпчилик олимлар таъкидлаб ўтадилар. Уқитувчиларнинг новаторлик хусусиятлари ва таълим жараёнидаги янгиликларга бўлган муносабатига қараб, К.Роджерс ва К.Ангеловский педагогик жамоа аъзоларини 5 та гуруҳга ажратишни таклиф этади: 1. Новаторлар. 2. Олдинги реализаторлар, . Олдинги кўпчилик. 4. Кейинги кўпчилик. 5. Иккиланувчилар. 5 Таълим сифатини ошириш жамиятнинг барча жабҳаларида ҳаётни яхшилашга олиб келади. Янгилик киритиш таълим сифатини оширишнинг самарали воситаси бўлганлиги учун ҳам ривожланган давлатлар таълим жараёнига узлуксиз янгилик киритишга ҳаракат қиладилар. Кўпгина мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, инновацион жараёнларда таълим тизимидаги барча бўғинлар иштирок этиши лозим. Аммо инновацион жараёнлар юқоридан пастга қараб ҳаракатланса ва бунда ўқитувчи бўйсунувчи, яъни янгиликнинг фақат истеъмолчиси бўлиб қолса, у ҳолда бу жараён бюрократик тус олади. 5 Роджерс К., Ангеловский К. Учитель и инновация. – Киев, 1992, с. 24.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ўқитувчи инновация фаолиятга тайёр бўлиб, дарсга энг сўнги янгиликларни олиб кириб, ўқувчиларга қизиқарли ва уни эхтиёжига мос равишда ташкил этсагина, сифат ва самарадорликни кафолатлаши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.- Т.: «Шарқ» нашриёти-матбаа концерни. 1997. 2. Ислом Каримов “Ўзбекистон мутақилликга эришиш остонасида ” Т.”Ўзбекистон” 2012й. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўгрисида»ги қонуни.- Т.: 1997 й. 4. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»- Т.: 1997 й. 5. О.Хасанбоева ва бошқ. Педагогика тарихи.-Т.: “Ғ.Ғулом, 2004.-312 б. 6. Б.Зиёмуҳаммадов. Педагогика.-Т.:“Турон-Иқбол”. 2006. 12.”Юксак билимли ва интелектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамалакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти ” мавзусида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Халқаро конференция очилиш маросимида сўзлаган нутқи “Маърифат” газетаси 2012 йил 18 февраль

O'xshashlar

Ўқитувчининг таълим жараёнидаги маҳорати

Педагогик техника ва педагогик такт. Педагогик техника – ўқитувчининг ўзига хос шакли

Педагогик технологиялар бўйича изоҳли таянч сўз ва иборалар

Таълим жараёнини характеристикаси ва психология ўқитиш формаси. Таълим жараёнига технологик ёндошув

Бўлғуси ўқитувчи шахси. Ўқитувчининг педагогик қобилиятлари