Педагогик илмий тадқиқот ишлари ва уларга мос инновацион таълим технологиялари - Pedagogika - Referatlar

Педагогик илмий тадқиқот ишлари ва уларга мос инновацион таълим технологиялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.7724609375 KB

Ko'chirib olish

Педагогик илмий тадқиқот ишлари ва уларга мос инновацион таълим технологиялари Режа : 1. Педагогика фани ва унинг муаммолари 2. Замонавий таълим технологиясининг илмий назарий асослари 3. Муайян мутахассисларни тайёрлашда инновацион услубларни жорий этиш 4. Таълимда инновацион услубларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш 5. Таълимни бошқаришга тизимий ёндашув

Педагогика фани ва унинг муаммолари Таянч иборалар ва атамалар: педагогика, тарбия, таъли-мот, тарбиялаш, фан, маълумот бериш, дунёқараш, эътикод, эзгулик, гўзаллик, яхшилик, ўкитиш тушунчаси, таълимнинг илмий модели, дидактика, хусусий дидактика, педагогика тарихи, педагогикада тарбия назарияси ва амалиёти тармоғи, педагогиканинг мактабшунослик соҳаси, оила педагогикаси, мактаб таълим педагогикаси, умумий педагогика, махсус педагогика, олий таълим педагогикаси, хусусий методика, дефекталогия, тифлопедагогика, сурдопедагогика, олигофренопедагогика, киёсий педагогика, миллий педагогика, инсон камолоти, комил инсон тарбияси, «Авесто», мустакиллик педагогикаси, ижтимоий ва касбий педагогика, терроризм, кибертерроризм. Педагогика (юнонча, pais -бола, agogos -етаклаш) тарбия ҳақидаги таълимот, тарбиялаш санъати, тарбия ҳакидаги фан. Педагогика тарбия ва таълим соҳасига тегишли билимлар йиғиндиси. Педагогика (юнoнчa-paidagogike) тapбия, таълим ҳамда маълумот беришнинг назарий ва амалий жиҳатларини ўрганувчи фанлар мажмуаси. Педагогика (грекча «пайдагогос» бола ва етаклаш маъносини билдиради) инсонни шакллантиришга каратилган муайян тизимли фаолият ҳамда таълим-тарбиянинг мазмуни, шакли ва методлари ҳакидаги фан. У ёш авлодни ва катталарни тарбиялаш ҳақида баҳс этади. Таърифларни умумлаштириб, куйидагича ифодалаш мумкин. Таърифларда келтирилган тарбия, таълим ва маълумотлар бериш терминлари ҳақида қисқача маълумотни келтирамиз: 1. Педагогика фани тарбия жараёнининг қонуниятлари таркиби ва уни ташкил этиш механизмларини тадқиқ этади. Тарбия - шахеда муайян жисмоний, руҳий, ахлоқий, маънавий сифатларни шакллантиришга каратилган амалий педагогик жараён; инсоннинг жамиятда яшаши учун зарур бўлган хусусиятларги эга бўлишини таъминлаш йўлида кўриладиган чора-тадбирлар йиғиндиси. Демак, тарбия ижтимоий ҳодиса бўлиб, инсоннинг шахе бўлиб

шаклланишини таъминлайдиган энг кадимий ва абадий маънавии кадриятдир. Тарбия инсоният пайдо бўлиши билан бирга пайдо бўлган бўлиб, усиз алоҳида одам ҳам кишилик жамияти ҳам фаолият кўрсата олмайди. Чунки, тарбия инсон ва жамиятнинг мавжудлигини таъминлайдиган қадрият бўлиб, у авлоддан авлодга ўтиб бораверади. Тарбия ёрдамида инсон шахеининг маънавии жикатларини қарор топтириш кўзда тутилади. Дунёкараш, эътиқод, эзгулик, гўзаллик, яхшилик, адолатга қараш ва кўникмаларнинг шахе сифатига айлантирилиши тарбия ёрдамида амалга оширилади. 2. Таълим - таълим олувчига махсус тайёрланган мутахассислар ёрдамида билим бериш ва улардаги кўникма ҳамда малакаларни шакллантириш жараёни бўлиб, у кишини шахе сифатида ҳаётга ва меҳнатга онгли равишда тайёрлаш воситаси. Таълимнинг бошланғич (дастлабки) вазифаси таълим олувчини ўқитишдан иборат. Шунинг билан бирга у оила, ишлаб чиқариш ва бошка соҳаларга маълумот бериш вазифасини ҳам бажаради. Ўқитиш тушунчаси инсонлар орасида яшаш, ҳаётда турмуш кечириш ва фаолият кўрсатиш учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакалар йиғиндисини ўзлаштиришга қаратилган онгли фаолият ифодасидир. Ўқитиш натижасида шахе зарурий билимлар билан таъминланиб, келгусида турли даражадаги махсус маълумотни олиш имконига эга бўлади. 1. Таълимнинг миллий модели - ЎзРда таълим тизимини янгиланган соғлом педагогик тафаккур асосида тубдан ислоҳ килиш, таълим-тарбия муассасаларида тайрланадиган кадрларни интеллектуал, маънавии ва ахлокий савиясига кўра ривожланган мамлакатлардаги даражага етказиш бўйича белгиланган назарий-методологик, амалий педагогик ёндашувлар мажмуи. Таълимнинг миллий моделида маънавии интеллектуал жиҳатдан баркамол шахенинг ўз ижодий кобилиятини тўла намоён этишини таъминлаш кўзда тутилади. 3. Маълумот бериш - бу ўрганилаётган объект (таълим-тарбия жараёни,

таълим-тарбия олувчи ва ҳ.к.)нинг муҳим хусусиятлари ва хоссалари ҳақидаги маълумотларни ифодалаш жараёни бўлиб, унда объект тўғрисида сонли ва сифатли маълумотлар акс. эттирилган бўлади. «Маълумот бериш - бунда нафақат ўқитиш, балки ўзига мустакил билим олиш, оммавий ахборотлар таъсирида бўлиш билан бирга инсоннинг илмий тизимни эгаллаши, илмий дунёқарашни шакллантириш кўзда тутилади . Маълумот - таълим-тарбия натижасида олинган ва тизимлаштирилган билим, ҳосил қилинган кўникма ва малакалар ҳамда таркиб топтан дунёқарашлар мажмуи. Билимлар - одамларнинг ижтимоий-тарихий амалиёт жараёни тупланган умумлашган тажрибасидир. Илмий билимлар' объектив оламни анча тўгри акс эттиради. Илмий билимлар доимий эмас, улар ҳаммаси ўзгариб, такомиллашиб туради. Билимлар асосида ўкувчиларнинг кузатувчанлик, тафаккур, хотира сингари билиш кобилиятлари ривожланади, уларда эътикод ҳосил бўлади, илмий дунёқарашни шакллантирувчи ғоялар тизими таркиб топади. Педагогика фани тарбиявий ва ўкув ишларни мазмуни, тамойиллари, уларни ташкил этиш шакллари, усуллари ҳамда йўналишларини белгилаб беради. Педагогика фанининг асосий функциясн шахсни тарбиялаш, ўқитиш ва маънавий етук қилиб шакллантиришдан иборат. Педагогика фанининг асосий тушунчаси баркамол шахсни тарбиялашдан иборат. Педагогика фанининг асосий фаолияти оила ва жамиятнинг баркамол шахсни шакллантиришга йўналтирилган биргаликдаги ҳаракатлар (жараёнлар) мажмуи. Тарбиялаш ва ўқитиш жараёнида (натижасида) одамда муайян шахе сифатлари шакллантирилади. Шахсни тарбиялаш ва ўқитиш оркали ўзида олдин бўлмаган маънавий интеллектуал сифатларга эга қилинади. Бу ҳол шахенинг умри мобайнида узлуксиз давом этади ва бу унинг ителлектуал

салоҳиятли бўлиб юксалишига олиб келади. Инсон ва уни шакллантиришга дойр фан сифатида ПЕДАГОГИКА фани, фалсафа, этика, эстетика, маданиятшунослик, психология, иқтисодиёт, сиёсатшунослик, демография, тарих, адабиёт, педиатрия, математика, информатика, мантиқ, сунъий тафаккур ва бошқа фанлар билан узвий боғлиқ фан сифатида фаолият олиб боради. Педагогика фани назарияси ва амалиёти таракқиётида бу фанларнинг назарий асослари, тадқиқот методлари, илмий хулосаларни аниқлаш, тахдил қилиш ҳамда умумлаштириш усулларидан фойдаланилади. Педагогикада таълим ва тарбия жараёнларининг кайси жиҳатларини ўрганишдан келиб чиқадиган бир қанча соҳа ва бўлимлар мавжуд. Улар: 1. Дидактика - бу ўқитишнинг мақсади, вазифалари, тамойиллари, усуллари билан шуғулланадиган соҳа. Дидактика педагогиканинг таълим жараёнининг умумий қонуниятларини ўргатувчи қисмидир. Дидактика грекча сўз бўлиб, « didasko » - ўқитиш, « didaskol » -ўргатувчи деган сўзлардан келиб чиққан. 2. Хусусий дидактика. Муайян ўкув фанларини ўқитиш қонуниятлари, усулари, воситалари, шакллари ва йўлларини ўргатувчи методика (тадрис) фанлари ҳам педагогика фанлари туркўмининг асосий соҳаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Дидактика хусусий дидактикага нисбатан умумий методика бўлиб ҳисобланади ва унинг ҳар бир тадқиқот предмета, методикаси хусусий дидактика ҳисобланади. Демак, хусусий дидактикалар умумий дидактика ютуқлари асосисда ривожланади ва унинг назарий умумлашмаларига асосланган ҳолдагина такомиллашиб боради. Муайян бир фанга тадбиқ этилган дидактик қонуниятлар, ўша ўкув предметининг умумий жиқатларини конкретлаштиради ва уларда ўқитишнинг универсал жиҳатлари намоён бўлади. 3. Педагогика тарихи - бу жаҳон ёки миллий тарбия назарияси, дидактика фани ва амалиётининг жамият таракқиёти турли даврларида қандай мазмун

моҳиятга эгалиги, уларнинг қандай шаклда ифодаланганлиги, кайси, усул, восита, услубият ва шакллардан фойдаланиб фаолият кўрсатганлиги, қандай натижаларга эришганлиги каби масалаларни ўрганади. 4. Педагогикада тарбия назарияси ва амалиёти тармоғи - бунда шахенинг ахлоқий сифаталарини таркиб топтириш, унда эътиқод, дунёқараш, ахлоқ сингари маънавий жиҳатларини шакллантириш масалалари ечими каралади. 5. Педагогиканинг мактабшунослик соҳаси - бунда таълим тарбияни ташкил қилиш, уюштириш ва уни бошқаришга оид бўлган ташкилий- педагогик қонуниятлар ўрганилади ва уларга мое қонуниятлар тадқиқ этилади. Мазкур соҳа бўйича илмий тадқиқот иши олиб боришда албатта таълим олувчилар ва тарбияланувчиларнинг ёш хусусиятлари эътиборга олинади. Шунингдек, муаммо ечимидаги натижаларнинг ҳаётийлигини таъминлашда у муҳим аҳамият касб этади. Бунга сабаб, муайян ёшдаги маълум ҳаётий ва ақлий тажрибага эга бўлган кишиларнинг ҳаётий фаолияти (турмуш тарзи) турличалигидир. Шу сабабли ҳам педагогикани куйидагича кисмлар бўйича ўрганилади: • Оила педагогикаси; • Мактаб таълими педагогикаси; • Умумий педагогика; • Педагогика тарихи; • Махсус педагогика (сурдо, тифло, олигофренопедагогикалар); • Олий таълим педагогикаси; • Хусусий методика. Фан-техниканинг жадал ривожпаниши натижасида соҳа педагоги-калари ривожланиб бир қатор педагогика соҳалари вужудга келмокда. Масалан, ишлаб чиҳариш педагогикаси, спорт педагогикаси, ҳарбийлар педагогикаси, ижтимоий педагогика ва ҳ.к. Таълимнинг синф-дарс тизими ҳам педагогиканинг мактабшу нослик соҳасига тегишли бўлиб, у мактабда таълим жараёнини ташкил этиш

тизимидан иборат. Ушбу тизимда ўкувчиларни ёшларига ва ўқиш муддатларига қараб муайян синфларга ажратилади. Бунда ҳам давлат таълим стандартлари талаблари асосида таълим ўкув режаси ва дастурига мувофиқ синф-дарс тизимида машгулотлар олиб борилади. 6. Дефектология - бу жисмоний ёки руҳий ривожланишда нуқсони бўлган болалар ривожланишининг руҳий-жисмоний хусусиятларини, уларни тарбиялаш, ўқитиш ва шакллантиришдаги ўзига хосликларни ҳисобга олиб иш кўрадиган педагогика фани тармоғи. Дефектология ҳам боланинг кандай жисмоний нуқсонга эгалигига қараб ва уларга бериладиган таълим-тарбия мазмунига караб куидаги йўналишларга бўлинади: -тифлопедагогика; - сурдопедагогика; - олигофрене педагогика. 7.Қиёсий педагогика - бу XX аср бошларида педагогика фанининг алоҳида тармоғи бўлиб ажраб чикди ва у турли халқларнинг педагогик карашлари ва таълим-тарбия тизимини қиёсий-генетик нуқтаи назардан солиштиради. Бу тармокда таълим-тарбия борасидаги инновацион услублар (янги педагогик технология, янги ахборот технология, инновацион педагогик. технологиялар, мулокот назорат дарси технологиялари ва ҳ.к.) ва ёндашувлар (тизимий, комплекс ва шу кабиларни) солиштириш оркали амалга оширилади ҳамда уларни ҳар бир халқ, миллат ўзининг миллий тарбияси нуктаи назардан тахдил килиб чикади. Натижада жаҳон таълим-тарбия воситалари, усуллари, шакллари, йўллари ва шу кабилардан ўз миллий тарбиясига мое бўлганларини танлаб уларни миллий педагогика фани ва амалиётига жорий этади. 8. Миллий педагогика. Узбек педагогикаси жуда кадимги тарихга эга бўлиб, унинг дастлабки илдизлари Авестога, Урхун-Енисей битикларига, Селунгур маданиятига бориб тақалади. Авестодаги эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу

амал» ҳақидаги кишиларга кўнгил маърифатини бериш борасидаги карашлар, ёзма миллий педагогик қарашларнинг дастлабки намунаси бўлиб, етук инсонни шакллантиришга йўналтирилган. Мамлакатимизда олиб борилаётган педагогик таълимнинг асосий мақсадларидан бири тарбияга баркамол шахе маънавиятини шакллантиришнинг асосий воситаси сифатида қарашидир. Миллий педагогиканинг тараккиётида ислом дини ва тасаввуф таълимоти ҳал қилувчи ўрин тутади. Чунки, Қуръони Карим, ҳадиси Шариф ва тасаввуф таълимотининг марказида ахлоқ, комил инсон маънавиятини шакллантириш туради . Инсон камолоти - бу инсоннинг кенг маънода ички ва ташки омиллар таъсирида шаклланиши жараёнидир. Бу жараёнда тарбиянинг муҳим аҳамият касб этиши таъкидланади. Комил инсон тарбияси - бу таълим-тарбия жараёни оркали амалга оширилади ва педагогика фани асосида таркиб топтирилади. Бунинг учун куйидаги манбаларни чукур ўрганиш, тахдил қилиш, ўзлаштириш ва ўз турмуш тарзимизда (кундалик фаолиятимизда) жорий этишимиз лозим: • Авестодаги Эзгу ўй эзгу фикр эзгу амал тизими бўйича фикр юрита олишликни амалга ошириш ва ёшлар тарбиясида улардан фойдаланиш; • Қуръони Карим, ҳадиси Шарифлардаги манбалар бўйича ёшлар онгига маънавий руҳий покликнинг мезонлари ва тамойилларини сингдириш; • Абу Наср Форобийнинг фозил одамлар ҳакидаги таълимоти асосида таълим-тарбия бериш; • Абу Райҳон Беруний ва Абу Али ибн Синоларнинг педагогик ва фалсафий карашлари асосида таълим-тарбия бериш; • Юсуф Хос Ҳожиб ва Аҳмад Югнакий асарларида тасвирланган бенуқсон инсонлар ҳакидаги таълимотлари асосида таълим-тарбия бериш; • Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Накшбанд, Машраб, Имом ал-Бухорий, Ат-Термизий, Марғиноний, Мотрудий, Сўфи Оллоёр ва бошқаларнинг комил инсон ҳақидаги таълимотлари асосида

таълим-тарбия бериш; • Амир Темур «Тузуклари» ва Қозизоданинг «ҳукмдорга ўгитлар» таълимотлари асосида таълим-тарбия бериш; В Алишер Навоийнинг адолатли жамият ва комил инсон таълимоти асосида таълим-тарбия бериш; • Мирзо Бобурнинг динлараро бағрикенглик, миллатлараро тотувлик ва бунёдкорлик ғоялари асосида таълим-тарбия бериш; • Узбек халқ педагогикаси намояндаларининг баркамол инсон таълим ва тарбияси ҳакидаги назариялари асосида таълим-тарбия бериш ва шу кабилар. 9. Мустақиллик педагогикаси. Бу Ўзбекистоннинг мустакилликка эришиши натижасида ва эркин фикрлашга тўлик имкониятлар яратилиши билан боғлиқ ҳолда юзага кела бошлади. Натижада педагогикада соғлом Ақл, ижодий муҳит, миллий руҳият ва анъаналар, маросимлар, урф-одатларга мое тарзда таълим-тарбияни олиб бориш имконияти яратилди. Замонавий миллий педагогикамизга миллат руҳиятининг нозик жиҳатларига кириб бориш имконияти яратилди ва дунё тарбияшунослигидаги энг сўнгги ютуқларни ҳам ҳисобга олиш имконияти яратилди. Ана шу сабабли ҳам бугунги миллий педагогикамиз мунтазам равишда тарақкий этмокда ва унга баркамол авлодни шукллантиришдек муҳим вазифа қўйилган. Айни пайтда барча педагогик тадбирларда ёшлар таълим-тарбия жараёнининг объектигина эмас, балки субъекти, яъни ижрочиси ҳам эканлигига алоҳида эътибор каратилмокда. Бу таълим-тарбия олувчиларнинг мустақил ва эркин фикрлашларини таъминлашга имкон бермокда. Энг асосийси ёшларда тарбияланиш ва ўқишга эҳтиёж уйғотишга йўналтирилган ҳолда таълим-тарбия ишлари олиб борилмокда. Демак, бугунги педагогикамиз учун муайян билимлар йиғиндиси эмас, балки бола шахси бош қадриятга айланди, Шу сабабли ҳам бугунги ёшларга қўйиладиган талаб, фақатгина билимли бўлиш эмас, балки изланувчан, ташаббускор, фидойи, интеллектуал салоҳиятли бўлишни ҳам талаб қилмоқда.

ПЕДАГОГИКА фанининг долзарб вазифалари: 1. Педагогика фанини миллий педагогика сифатида таркиб топдириш ва уни жаҳон фанлари тизимида юқори даражага кўтариш. 2. Педагогика фани миллий мафкура, Кадрлар тайёрлаш Миллий модели, тарақкиётнинг Узбек модели талаблари ва илғор ривожланган давлатлар давлат таълим стандартлари асосида инновацион ёндошувлар қилиш билан ўз методологияси ва йўналишларини туб дан ислоҳ қилиш. 3. Педагогика фанидаги тадқикот савияси ва унинг методоло-гиясига инновацион туе бериш, улардаги сифат ўзгаришлари ва самарадорликни мунтазам равишда баҳолаб боришга эришиш. 4. Педагогик тадкикотларни олиб боришда бошқа фанларнинг илғор ютукларидан фойдаланишга эришиш, шахени бир бутунликда ўрганиш ва уни шакллантириш методологиясини яратиш. 5. Педагогика фанлари тизим ва таркибини такомиллаштириш, ижтимоий педагогика соҳасида оила педагогикаси, маънавият-маърифат педагогикаси алоҳида фан сифатида таркиб топиши. Профессионал педагогикада иктидорли болаларни танлаш ва уларни ўқитиш, мактаб, лицей, коллеж, малака ошириш, олий ва хусусий ўкув юртлари таълим-тарбия ишларини ташкил этиш назарияси ва амалиётини такомиллаш тириш. Педагогика назарияси ва амалиётининг ўзаро боғликлиги, педагоглар оммасининг эркин ижодкорлигига шароит яратиш тажриба-ларини ўрганиш ва оммалаштириш тизимини таркиб топтириш. 6. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури талаблари асосида таълимни технологиялаштириш: педагогик технология, таълим технологияси, тарбия технологияси, инновацион таълим технологияси ва шу кабиларни алоҳида ўрганиш ва улар асосида инновацион педагогик технология, янги педагогик технология ва янги ахборотл технологияларни ишлаб чикиш орқали таълимни ҳамда педагогик тадкикотларни компьютерлаштиришга эришиш, шунингдек, замонавий таълим технологиясининг илмий-назарий асосларини яратиш.

7. Узлуксиз таълим тизимида бола тарбияси ривожининг узвийлиги ва узлуксизлигини таъминлаш концепциясини ишлаб чиқиш ҳамда баркамол авлодни шакллантиришга замонавий таълим технологияларидан самарали фойдаланишга эришиш. Бунда мустақиллик мафкурасини инсонлар онгига сингдириш усуллари, шакллари, йўллари, воситалари ва уларнинг ахборотли таъминотларини ишлаб чикиб, ҳаётга жорий этиш орқали ёшларда ўзлигини билиши, ўз-ўзини бошқара билиши, ўзўзини тарбиялай олиши каби хислатларни такомиллаштириш. 8. Педагогик диагностика ва прогностика йўналишида илмий тадқиқот ишини давр талабига мое ривожлантириш. Бунда илм-фан ва техника- технологияларнинг энг сўнгги ютукларидан самарали фойдаланишга эришиш. 9. Таълим-тарбия тизимида моделли, модулли таълим технология-ларига кенг ўрин ажратиш ва улар асосида компьютер учун мулокотли ишчи дастурлар тайёрлаб компьютерли тизимлар яратишга эришиш ва улардан таълим-тарбиянинг инновацион хусусиятларини вужудга келтиришда кенг фойдаланиш. 10. Таълим-тарбия жараёнида рейтинг-назорат тизимига катта эътибор бериш ва бу жараёнларни бошкаришни замонавий компьютерлар зиммасига юклашга ҳаракат килиш. 11. Узлуксиз таълим тизимидаги таълим-тарбия тизими максади, вазифаси ва мазмунини замонавий давр талаблари асосида туб дан ислоҳ килишга эришиш. 12. Таълим-тарбия тизими методологиясини тубдан ислоҳ килиш концепциясини яратиш, комил инсон моделини ишлаб чикиш технологиясини яратиш. 13. Таълим тарбия жараёнига бир бутунликда караб, унта «тизимий ёндашув» тадкиқот усулини қўллашга эришиш. 14. Тарбиянинг умумий методларини такомиллаштириш, шарқ халкларининг тарбия борасидаги тажрибаларини кўллаш методикасини

яратиш, тарбия мазмуни ва методини инсонийлаштириш; • истиклол мафкураси асосида ёшларнинг миллий дунёқарашини шакллантириш, ўкув фанларининг аклий камолот имкониятини ошириш синфдан ва мактабдан ташқари таълим таълим-тарбия ишларининг дунёкарашини таркиб топтириш даражасини ошириш; • маънавий-ахлокий мазмунини (тарбиянинг) такомиллаштириш, миллий ва умуминсоний кадриятлар билан бойитиш. Ахлокий тарбияда Шаркона намуна методини кўллаш технологиясини яратиш. 15. Касбий ва меҳнат тарбиясининг жамият, ишлаб чиқариш, илм-фан, техника-технологиялар асосида ривожлантириш концепциясини ишлаб чикариш. 16. Иктисодий ва экологик таълим-тарбияни ривожлантиришда замонавий таълим технологияларидан унумли фойдаланишга эришиш ва бунда илм-фан ютукларидан мунтазам фойдаланиб бориш механизмини яратиш. 17. Маънавий-маърифий тарбияни янада жонлантириш ва ёшларимиз ғоявий онгида бўтшшқ бўлишга йўл кўймаслик методологиясини яратиш. 18. Ақидапарастлик ва терроризм балоларидан ёшларимизни асрашда касбий компьютерли ўйинлардан кенг фойдаланишга эришиш, айниқса, кибертерроризмдан ёшларимизни асраш механизмини яратишга кенг имкониятлар яратиш. 19. Ижтимоий ва касбий педагогикасини барча соҳаларини мунта зам равишда давр билан мое ҳолда такомиллаштириб боришга эришиш. 20. Таълим-тарбия соҳасидаги барча хатти-ҳаракатларимизни ЎзР Конституцияси, Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, Таълим тўғрисидаги конун ва бошқа шу каби давлат меъёрий ҳужжатлари асосида олиб боришга эришиш ва ҳ.к. Ушбу муаммолар қаторини яна кўплаб давом эттириш мумкин, чунки таълим-тарбия жараёни ҳам мураккаб тузилмага эга бўлган динамик жараёндир. Шу сабабли бу борадаги илмий тадкиқот иши ҳам узлуксизраишда ривожланиб, такомиллашиб бораверади.

Замонавий таълим технологиясининг илмий назарий асослари Ҳозирги замон таълим тизими, унинг мақсади ва вазифалари, республикамиз тарақкиётига хизмат қилувчи таълим - тарбия олдига қўйилган муаммо ечимига мое келиш керак. Жаҳон миқёсида ҳукм сураётган фан-техника тараққиёти, мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожланишини бошқариш ва унинг келажагини белгилаб боришдаги кишилар интеллектуал салоҳияти ҳақидаги ахборот ниҳоятда муҳимлигини кўрсатмоқда. Шунинг билан бирга дунё бўйича илм - фан ривожининг бугунги ҳолати, айниқса, бу борадаги замонавий ахборот технологиялари кенг жорий этилган жамиятда турли фан соҳаларида билимларнинг тез янгиланиб бориши, таълим олувчилар олдига уларни жадал эгаллаш билан бир қаторда, мунтазам ва мустақил равишда билим излаш вазифасини қўймокда. Бундай вазифаларни ҳал қилишга бугунги кунда амалиётда кенг қўлланилаётган таълимни технологиялаштириш ва улар асосидаги маълумотларни, ахборотларни тўплаш, сақлаш ва керакли манбаларга узатишнинг замонавий усуллари - компьютерлаштирилган усуллари, янги ахборот технологиялари пайдо бўлди. Бу янги ахборот технология, ахборотларни кабул килиш, қайта ишлаш билан шуғулланади ва натижада янги (фойдаланувчига керакли кўринишдаги) ахборотни компьютерлар ёрдамида ишлаб чиқилади. Умуман олганда янги ахборот технология деганда кандайдир яратиш фаолиятини амалга оширувчи компьютер ва унда жорий этилган дастурий таъминот назарда тутилади ва бу ўз навбатида замонавий таълим технологияларини яратиш ва ундан амалиётда самарали фойдаланишга кенг имкониятлар яратади. Бу борадаги олиб борилган кўп йиллик илмий изланишларимиз ва улардан таълим-тарбия жараёнида фойдаланиш истиқболли педагогик самараларни беришлигини кўрсатди [1,2,3,4] ва улар асосида ўкитишни бошқаришнинг замонавий усулларини ишлаб чиқаришга эришилди.

Бунда замонавий технологияларини тадқиқ этишда, аввало, куйидагиларга эътибор бериш лозим: • қаралаётган ҳодиса ва жараённи ифодаловчи маълумотлари тўпламини аниқлаш; • ўрганилаётган манбага қараб таълим мақсади ва мазмун моҳиятини аниқлаш; • кўйилган мақсадга мувофиқ ҳолда тадқиқот вазифаларини аниқлаб чиқиш; • вазифаларга мое равишда маълумотлар тизимларини аниклаб чиқиш; • мақсадга эришиш учун танланган тизимлар орасидаги боғланишларни таҳлил қилиб чикиш ва тадкиқот вазифаларига эришишда улардан фойдаланиш мезонларини ишлаб чиқиш; • максадга эришишнинг алгоритмик тизимини ишлаб чикиш ва уни жорий этишда замонавий компьютерлардан фойдаланиш; • мақсадга эришишда фаолият турларини аниқлаб, шу асосда таълимни технологиялаштиришнинг дастлабки натижаларини лойиҳалаштириш лозим ва бу жараённи мақсадга эришгунга қадар давом этгириш; • таълимни технологиялаштириш давомида тескари алоқа воситаларидан самарали фойдаланиш натижасида жараён кечишини мунтазам назорат қилиб бориш ва тегишли пайтларда ростлаш ишларини ҳам олиб бориш; • олинган натижаларни илмий - услубий жиҳатдан таҳлил қилиш асосида ишланмалардан амалий ҳаётда фойдаланишга услубий тавсиялар ва кўрсатмалар тайёрлаш. А. Қодирий номли Жиззах Давлат педагогика иститутида бу борада салмоқли ишлар амалга оширилмоқда. Айниқса, Техника фанларини ўқитишга янги педагогик технологияларни кўллашнинг илмий - назарий асослари йўналишдаги ишлар (илмий раҳбар тех. фан доктори, профессор Тўракулов Х.А.), Дарсликлар, ўқув кўлланмалари, маърузалар курси ва шу кабиларнинг электрон вариантини тайёрлаш йўналишидаги ишланмалар (илмий раҳбар тех. фан номзоди, доцент Хаитов Ф.Н.), Таълимда ЯПТларни кўллашнинг педагогик

самарадор- лигини аниқлашга эксперт тизимлар ишлаб чиқиш борасидаги ишланмалар илмий тадқиқотлар самарадорлигини аниқлашда ҳам катта аҳамият касб этмоқда (илмий раҳбар тех. фан номзоди, доцент Юсупов Р.М.), Талабалар онги ва қалбига миллий истиқлол ғояларини сингдиришнинг инновацион услублари мавзусидаги комплекс тадқикот олимлари (Тўракулов Х.А., Қўшбақов Н.Х., Уралова О., Равшанов О., Хошимхонов М., Усмонов Н.Ў., Ўролов А.А., Юнусов Д., Фармонов Ў.) истиқболли натижаларни кўлга киритмоқда, Фанларни ўкитишни такомиллаштириш учун инновацион услубларни яратиш ва жорий этишнинг методологик асослари номли комплекс мавзу бўйича эса институтимиз профессор-ўкитувчиларидан проф. Тўракулов Х.А., доц. Хаитов Ф.Н., доц. Юсупов P . M ., доц. Убайдуллаев С, ўкитув- чилардан Ҳамидов Ж.А., Тўракулов О.Х., Алимов Н.Н., Товбоев С.А., Юлдашев ILL , Аликулов С. ва бошқалар диккатга сазовор илмий тадқикот ишларни амалга оширмокдалар ва ниҳоят Педагогика назарияси ва тарихининг ёшлар тарбиясидаги инновацион услублари номли комплекс мавзуида доц. Х.Пайзимуродов, проф. У.Жуманазаров, Н.Х.Қўшбоқов, ОА.Равшановларнинг ишлари натижасида бугунги кунда амалиётда кенг фойдаланилмоқда. Бунда режалаштирилаётган инновацияларга мое зарурий ўқув элементларини аниклаш муҳим аҳамият касб этади ва бу борада олиб борилаётган илмий - тадкикот ишларимиз натижалари, ўқитиш технологияси схемаеини куйидагича ифодалашни тақозо этмокда: • кабул қилинган (режалаштирилган) технологиялар, қоидалар, тамойиллар асосидаги ўқитишни тадқик этшы; • тадкикот олиб боришда тескари алока воситаларидан самарали фойдаланиш ва бунда диагностик тестлар ўтказиш; • тадкикот мақсадлари асосидаги режалаштирилган вазифаларга (бу ер да ўкув мақсадларига) эришганликни баҳолаш. Юкорида қайд этилган муаммолар тадкикот манбаи (ўқув режасидаги фанлар блоклари ва улар алокадорлиги) ва уларга таьсир килувчи ички ҳамда ташки таьсирлар, шунингдек, педагогик инновациялар ҳамда укитишнинг

замонавий технологиялари бир бутун комплекс тадқиқотни ташкил этади. Шу йўсинда комплекс тадкикотлар олиб бориш ва уни амалиётга жорий этиш, талабаларда касбий ва ижодий фазилатларни шакллантириб, уни янада такомиллаштиришга ижобий таъсир кўрсатиши шубҳасиздир. Айниқса, бундай тадкикот натижасида бўлажак мутахассисларни Меҳнат бозорига тавсия этишда уларни куйидаги кўринишда битирувчиларнинг касбий маҳоратига хулосалар чиқариш имконини беради: 1. Миллий истиклол ғояси билан суғорилган, инсонпарвар таълим ва тарбияни ҳамкорлигини таъминловчи, эркин ва мустақил фикрловчи, таълим йўналишларини замон талабига мослаш кобилиятига эга бўлган юқори малакали кадр. 2. Мутахассислик йўналиши бўйича фундаментал билимларга эга бўлган, таълим-тарбия жараёнини илмий-услубий жиҳатдан таъминлашни ташкил эта оладиган уқув ва кўникмаларга эга бўлган юкори малакали кадр. 3. Замонавий педагогик ва ахборот технологияларидан, ўкув-тарбия ишларининг интерактив усулларидан самарали фойдалана оладиган ҳамда ўзида педагогик фаолият маҳоратини ва кўникмаларини шакллантирган кадр. Албатта, бугунги кундаги ОЎЮни битирувчиларимизга катта интеллектуал талаблар кўйилмоқда, чунки биз ҳозир ахборотлашган жамиятга шахдам кадамлар билан кириб бормоқдамиз ва « XXI аср - интеллектуал аср» нинг фаол иштирокчиси бўлмокчимиз. Ушбу сабабларга кўра ҳам юқоридаги битирувчиларимизни шартли равишда 3 хил тавсифладик, аммо бу каътий яъни стандарт (андоза) эмас. Бу борада таълим- тарбия жараёнини оптимал вариантларини топишни ва уни замон талабига мослаб, айниқса, жаҳон таълимига қўйилган талабларни мое ҳолда олиб бориш, битирувчиларга берилиши лозим бўлган хулосаларни доимо такомиллаштириб боришни тақозо этади. Бунинг учун албатта таълим- тарбия жараёнини олиб боришни оптимал вариантларини танлашнинг илғор, самарали усулларини яратиш борасидаги ишларини олиб бориш лозим.

Демак, таълим-тарбия жараёнини бошкаришда замонавий таълим технологияларини қўллаш, ушбу йўналишдаги илмий - назарий ва методологик асосларини яратиш имконини берар экан. Муайян мутахассисларни тайёрлашда инновацион услубларни жорий этиш Бугунги кунда республикамизда рўй бераётган ижтимоий- иқтисодий, сиёсий-маънавий, маданий-маърифий ўзгаришлар ва уларга мое узлуксиз таълим-тарбия тизимида ҳам тубдан янгиланиш қилинмоқда. Айниқса, замон билан ҳамнафас кадрлар тайёрлаш ҳар қачонгидан ҳам долзарб бўлиб бормокда. КТМДнинг кабул килиниши бу соҳадаги ишларни янада жонлантиришни такозо этмокда. Миллим дастурнинг Кадрлар тайёрлаш тизимида фан ва Педагог ва илмий-педагог кадрлар тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш номли бўлимларда узлуксиз таълим тизимида, юкори интеллектуал салоҳияти илмий-педагог кадрларни тайёрлашга катта эътибор берилиб, миллий дастурда «Таълим муссасаларида илмий-тадқиқот ва илмий педагогик ишлар даражасини баҳолашга замонавий ёндашувни рўёбга чиқариш» деб аниқ кўрсатилган. Бундай вазифаларни бажаришни илмий-тадқиқот ишларига инновацион ёндашувни талаб килади. Маълумки, таълимда инновацион услубларни қўллаш ижобий сифат ўзгаришлари қилиб, юкори самарадорликка эришиш демакдир. Юқори малакали илмий-педагогик кадрлар тайёрлашда педагогик инновациялар аҳамияти катта. Шу сабабли ҳам мазкур ишни бажаришнинг мақсаддаридан бир ҳам педагогик тадқиқотлар олиб боришни такомиллаштиришда инновацион услубларни қўллашнинг методологик асосларини баён килиш олинганлиги бежиз эмас. Мазкур муаммо ечимини топиш кўп жиҳатдан тайёрланаётган мутахассислар сифатига боғликдир. Мутахассис сифати эса олий маълумотли мутахассислар тайёрловчи олий ўкув юртларидаги таълим- тарбия жараёнининг қандай ташкил

этилганлигига боғлиқ бўлиб, улардаги ўкув режаси ва дастури ҳамда ўқув адабиётлари билан таъминланганлиги муҳим роль ўйнайди. Булардан ташқари, таълим- тарбия жараёнини ташкил этиш ва уюштиришда илмий педагогик тадқиқотлар ҳам муҳим роль ўйнайди. Бу соҳада олиб борилган кўп йиллик илмий изланишларимиз натижаларининг гувоҳлик беришича, кадрлар сифатини таъминлаш ўқув режасига ҳам кўп жиҳатдан боғлиқ бўлар экан. Маълумки, ўкув режасида куйидаги фанлар блоклари мавжуд: • Гуманитар ва ижтимоий иктисодий фанлар блоки; • Математик ва табиий илмий фанлар блоки; • Умумкасбий фанлар блоки; • Ихтисослик (мутахассислик) фанлари блоки; • Қўшимча фанлар блоки; • Малакавий амалиёт блоки; Бу қайд этилган фанлар блокларининг малакали мутахассислар тайёрлаш борасида куйидагича қайд этилганидек ўз вазифалари бор [29]. «Гуманитар ва ижтимоий - иктисодий фанлар» блоки бўйича: - умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълим негизида олинган билимларни тўлдириши ва ривожлантириши; миллий истиқлол ғояси ва демократия, миллий ва умуминсоний қадриятлар негизида илмий ва гуманитар дунёқарашни, юксак маънавият ва демократик маданиятни, иктисодий, хукукий ва ижодий тафаккурни, эътиқод ва ижтимоий сиёсий фаолликни шакллантириш; - таълимнинг тарих, фалсафа, халқ анъаналари, урф - одатлари билан узвий бирлигини, Узбекистан халқлари маданиятини асраш ва бойитишни, бошқа халқлар тарихи ва маданиятига хурмат билан мунасабатда бўлишни таъминлаши; - инсонпарварлик, ватанпарварлик ва байналминалчилик руҳини ривожлантириш; - таълим ва тарбия жараёнининг мустакил фикрлайдиган, қарорлар қабўл қилишга қодир, ҳар томонлама ривожланган, баркамол шахсни

шакллантиришга йўналтирилганлигини таъминлаш лозим. Бунда мазкур блок таълим дастурининг 23-25%ни ташкил этади. «Математик ва табиий- илмий Фанлар» блоки бўйича: - умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-хунар таълими билан узвийлик ҳамда узлуксизликни инобатга олган ҳолда билишнинг математик усуллари, информатика хамда ахборот тўплаш, уларни кайта ишлаш ва узатиш усулларининг жамиятдаги ўрни ва аҳамияти ҳақида олий даражадаги тасаввурларни шакллантириши; - коинотнинг табиий объект (манба) эканлиги ва унинг эмоцияси; табиий фанларнинг ўзаро фундаментал бирлиги; замонавий табиий ҳодисаларни тадкиқ этиш концепцияси; табиатдан оқилона фойдаланиш ва инсон фаолиятининг экологик тамойиллари; табиатга путур етказмайдиган технологиялар яратиш истиқболлари ҳакидаги илмий тасаввурларни шакллантириш; - муайян билим соҳаси учун зарур бўлган фундаментал фанларни чукур ўрганишнинг илмий ва назарий асосларини таъминлаш лозим. Бунда мазкур блок таълим дастурининг 8-25%ни ташкил этади. «Умумкасбий фанлар блоки» бўйича: - математик ва табиий-илмий фанлар билан махсус фанлар ўртасида илмий ва назарий боғликликни таъминлаши; - махсус фанларни ўрганиш ва чукур эгаллаш учун зарур бўлган фундаментал умумкасбий билимларни, амалий кўникма ва ўкувларни шакллантириши; - моделли тасаввурларни тажриба усуллари ва олинган натижаларни қайта ишлаш йўрикларига оид билимларни амалда қўллаш кўникмаларини таъминлаш лозим. Бунда мазкур блок таълим дастурининг 33-35%ни ташкил этади. «Махсус Фанлар блоки» буйича: • муайян йўналиш бўйича касб фаолияти соҳаларида эришилган асосий ютуклар, муаммолар ва уларнинг ривожланиш истиқболлари ҳақида тасаввур

ҳосил қилиши; • тегишли таълим йўналиши бўйича махсус билимларни, касб фаолияти кўникмалари ва ўкувларни шакллантириш; • талабанинг муайян магистратура йўналиши бўйича келгусида таълимни давом эттиришга онгли муносабатда бўлишга кўмаклашиш лозим. Бунда мазкур блок таълим дастурининг 9-10%ни ташкил этади. «Қўшимча Фанлар блоки» бўйича: • талабаларнинг таълим фанлари бўйича қўшимча равишда чукур билим олишга бўлган эҳтиёжларни қондириш; • таълим сифатига кўйиладиган талаблар ва меҳнат бозори конъюнктураси тез ўзгараётган шароитда таълим йўналишлари бўйича таълим дастурларининг сафарбарлиги ва мослашувчан бўлишини таъминлаш лозим. Бунда мазкур блок таълим дастурининг 5-7%ни ташкил этади. Қайд этилган фанлар блоклари орасидаги алоқадорлик ва узвийлик таҳлил килиниб чиқилди ва натижада фанлар блоклари орасидаги боғлиқлик (қонуният) аниқланди ва бу қонунни жорий этишда ўрта умумтаълим ва ўрта махсус касб-ҳунар таълими муассасаларидаги информатика, физика, математика, табиатшунослик ва бошқа ижтимоий - гуманитар фанлардаги таянч тушунчалардан мое мавзуларни ўрганишда фойдаланиш алгоритми ишлаб чиқилди. Мазкур алоқадорликлар асосидаги конуниятни амалиётда жорий этишда ва замонавий таълим талабларини эътиборга олган ҳолда ўкитишни олиб боришда қуйидаги инновацион услублардан фойдаланишни тавсия этишни лозим топдик: • шахсга йўналтирилган ўкитиш технологияси (ишбилармонлик ўйинлари технологияси, муаммоли ўкитиш технологияси, табакалаштирилган ўқитиш технологияси, индивидуаллаштирилган ўқитиш технологияси, дастурлаштирилган ўқитиш технологияси, компьютерли ўқитиш технологияси, модулли ўқитиш технологияси, моделли ўҳитиш технологияси ва х.к);

• таълимни бошқаришнинг замонавий усуллари (таълимни бошқаришга «Тизимий ёндашув», таълимни бошкаришга «Комплекс ёндашув», таълимни бошқаришда алгоритмлардан фойдаланиш, таълимни бошқаришда ҳаракатчан моделлардан фойдаланиш ва к.к.); • таълимни такомиллаштириш ва бошқаришнинг ахборотли ўқув муҳитини яратиш ва улардан фойдаланишнинг компьютерли тизимини яратиш. Бу борада олиб борилган кўп йиллик илмий изланишларимиз натижаларининг далолат беришича, таълимни такомиллаштириш ва бошқаришда замонавий таълим технологияларидан «Тизимий ёндашув» тадкиқот усулига асосланган ҳолда ўқитишнинг ахборотли муҳитини яратиш ва улардан фойдаланишнинг компьютерли тизимини яратиш истиқболли педагогик самараларни берар экан. Бундай муваффақиятни қўлга киритишда қуйидаги кетма-кетликда иш олиб бориш ўқитишнинг оптимал вариантларини кўлга киритишини кафолатлайди: • ўкув режасидаги фанларнинг ўкув дастурларига мое зарурий ўкув элементларини аниқлаш; • микроблокларга кирувчи фанлар билан ўкув дастурлари орасидаги ўзаро боғланишларни ўрганиш; • фанлар блокларининг ўкув - услубий ва ўкув - кўргазмали материалларини тайёрлаш; • ҳар бир блокнинг ўзлаштирилганлигини назорат килиш; • тескари алоқани таъминлаш (диагностик тестлар ўтказиш); • ўкув мақсадларига эришилганлигини баҳолаш; • талабаларда шаклланган касбий фазилатларни аниқлаш; • касбий фаолият бўйича хулосалар бериш. Бугунги кунда юқоридаги қайд этилган таълим технологиясини муайян фанни ўкитишда жорий этиш имкониятлари тўла етарли. Айниқса, бу муаммо ечимининг самарали усулини танлашда компьютерли таълим кўл келди, чунки таълим жараёнида ЭҲМлардан фойдаланиш муайян фанни ўзлаштириш самарадорлигини ошириши шубҳасиз.

Маълумки янги ахборот технологиялар қўлланилмаган ҳолда анъанавий таълим тизими қуйидагича тавсифга эга эди: • барча таълим олишни хохловчиларнинг таълимнинг барча имкониятларидан фойдалана олишга қодир эмаслиги (имконият чегараланганлиги); • эгалланган билимнинг ривожланиш даражаси илғор техноло гиялар ривожланиш даражасидан орқада қолганлиги ( Консерватизм ); • таълим тгоимининг турли ижтимоий-иқтисодий шароитга нисбатан паст даражасида мослашуви (адаптацияланиши); • муайян ўкув муассасаларида мавжуд бўлган таълимнинг ўзигагина хослиги (локаллик). Таълимни ахборотлаштириш эса куйидагиларни ўз ичига олади: • ўкув-услубий ишларни замон талаби асосида қайтадан ташкил килиш; • ўқитувчи ва унинг ролини мунтазам равишда такомиллашиб ҳамда оптималлашиб боришига эришишни таъминлаш; • ўрганувчи шахенинг ва унинг индивидуаль (алоҳидалаштирилган) хусусиятларини доимо эътиборга олиб таълим бера олиш; • таълим муассаса ролининг такомиллашиб бориши ва унинг ўкитишда инновацион услубларни қўллашга таъсири ортиб бориши; • ахборот ресуреларининг имконият даражасида мунтазам ошиб бориши; • ахборот хизмат кўрсатиши аҳамиятининг ўсиши, айниқса, таълимий ва илмий характердагиларни, чунки булар педагогик тадқиқотлар самарадорлигини оширишнинг фундаментал асослари бўлиб ҳисобланади. Таълимни ахборотлаштириш қуйидаги бир қатор ўта муҳим муаммоларни ҳал қилишга кенг имкониятлар яратади: • таълимда ижобий сифат ўзгаришларга эришишга; • таълим олишнинг оптимал (энг қулай) вариантларини танлашга; • таълимни тарбия билан боғлашдаги компьютерли касбий ўйинларни яратишга; • таълимдаги юқори самарадорликни кўлга киритишга;

• аҳолининг билимдонлик савиясини ошириш ва мамлакатнинг иқтисодий тараққиётига ҳисса қўша оладиган рақобатбардош замонавий мутахассислар тайёрлашга; • инсоннинг бутун ҳаёти давомида узлуксиз таълим олишига; • миллий таълимнинг жаҳон таълим тизимига интеграциялашишига ва ҳоказо. Бу қайд этилган муаммоларнинг ўз вақтида муваффақиятли ҳал этилиши қуйидаги муваффақиятларни кўлга киритишни кафолатлайди: • билимларни механик тарзда ўзлаштиришдан янги билимларни мустақил эгаллашга ўтишни таъминловчи психологик-педагогик ишларни амалиётга кенг жорий этишни; • ахборотлар билан ишлашнинг замонавий усулларини ўзлаш- тиришни; • ўкув-билиш фаолиятини интеллектуаллаштиришни; • ўкитувчи ва талаба ўртасидаги компьютерли мулоқотни таъминлашни; • турли ҳодиса ва жараёнларда кечаётган ҳолатларни компьютер мониторида ахборотлар ёрдамида бошкаришни; • ўрганилаётган манба, ҳодиса ва жараёнлар ҳакидаги маълумотларни қайд этиш, тўплаш, тизимларга ажратиш, саклаш ва қайта ишлашни ўрганишни; • етарли катта ҳажмдаги ахборотларни маълумотлар банки кўринишида саклаш, улардан оптимал фойдаданиш имкониятларини таъминлашни; • тажрибавий тадкиқотлар натижаларини қайта ишлаш жараёнини автоматлаштиришни ва ҳоказо. Бу борада олиб борилган ишлар ўз таълимий самараларини бер-мокда. Жумладан, Тўракулов Х.А., Убайдуллаев С, Тўракулов О.Х лар иштирокида ишлаб чикилган "МЕХАНИЗМ ОЛИМ" номли, Тўраку лов Х.А., Убайдуллаев С, Ҳамидов Ж.А лар томонидан ишлаб чикилган "МАШУҚИТ" номли, Тўракулов Х.А., Кушвактов Н.Х лар томони дан ишлаб чикилган "ҚАДРИЯТЛАР" номли, Тўракулов Х.А., Равшанов О.А лар томонидан тайёрланган "БУНЁДКОР ҒОЯЛАР" номли компьютерли тизимлар шулар жумласидандир.

Қайд этилган компьютерли тизимларни таълим-тарбия жараёнига кўллаш оркали талабаларда замонавий ҳисоблаш техникаларига кизикиш ортди ва айниқса, уларнинг компьютер саводхонлиги ощди ҳамда фанларни ўқитишнинг ахборот мухитини яратиш методо- логиясини яратиш ҳақидаги тушунчага эга бўлди. Бу эса бўлажак мутахассисларнинг касбий фаолиятидаги замонавий ва ахборот технологияларвдан, ўқув ишларининг интерактив усулларидан фойдалана оладиган маҳоратини ва кўникмаларини шакллантирган бўлиб етишишни таъминлайди. Агарда таълимда юқорида ифодалангандек ўқитиш технологиясига амал килинса, йўналиши бўйича фундаментал билимларга эга бўлган, таълим-тарбия жараёнини илмий-услубий жиҳатидан таъминлашни ташкил эта оладиган укув ва кўникмаларга эга бўлган кадрлар тайёрлашга эришилади. Таълимда инновацион услубларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш «Узбекистан инновацион ривожланиш турининг ҳозирги замон моделига ўтиш учун ҳамма зарур шароитларга эга. Бу модел вужудга келтирилган илмий - техникавий салоҳиятидан кенг ва самарали фойдаланишга, фундаментал ва амалий фаннинг ютуқларини, чукур илм талаб қиладиган технологияларни амалиётга кенг жорий этишга, юкори малакали, иктидорли илмий кадрлар сонини купайтиришга асосланади. Бу мамлакатимиз жаҳондаги иқтисодиёти ва саноати ривожланган давлатлар каторига кириб боришининг зарур шароити ва мустаҳкам пойдевори бўлиб хизмат қилади». Мамалакатимиз тараккиёти ва келажаги таълим-тарбия соҳасидаги сифат ўзгаришлари ва юқори самарадорликка, уларнинг жаҳон таълим талаблари билан мослиги ва амалий ҳаётдаги ўрнини қай даражада топаётганлигига боғлиқ. Таълим-тарбиядаги сифат ўзгаришлари ва юкори самарадорлик эса мазкур соҳага ижобий янгилик киритиш билан белгиланади. Бундай янгиликни киритиш жараёни инновацион жараён бўлиб, илмий педагогик тадкиқотни жорий қилиб, таълимда сифат ва самарадорликка эришишдан иборат бўлади.

Педагогик инновация - бўлажак мутахассисларни янгича шароитларда ишлашга тайёрловчи жараён бўлиб, у олдинги эгаллаган билимлар асосида таълимда сифатий ўзгаришлар қилиб, юқори самарадорликка эришишга янгича ёндашув килишдан иборатдир. Бундай педагогик инновация деганда педагогик тизимнинг мак- сади; мазмун-моҳияти; белгиларини; имкониятларини; вазифаларини; ривожланиш боскичлари ва тамойилларини; ривожланиш механизм- ларини ва таълимдаги интеграция тамойилларини инновацион усулла рини танлаш, тўплаш, кўллаш усулларини ва улардан фойдаланишга услубий тавсиялар ҳамда бу борада бўлажак мутахассисларда шаклланадаган хислатларни ҳосил килиш жараёнини ифодаловчи таълим - тарбия жараёнининг сифат жиҳатларини такомиллаштириб, бу соҳада юқори самарадорликка эришишни тушуниш мумкин. Юқоридагилардан таълим-тарбияда фаолият кўрсатишга тайёрланаётган бўлажак мутахассисларнинг касбий билимлари, маҳорати ва ўз касбига эътиқоди ниҳоятда муҳимлиги келиб чиқади. Энди юқорида ифодаланган таълим-тарбия тизимини сифат жиҳатидан такомиллаштириб, уни юкори даражадаги самарадорликка эриштирувчи холатлар ҳақида қисқача маълумотлар берамиз. 1. Педагогик инновациялар максади, мазмун-мохияти: Мақсад: Таълим - тарбия тизимига сезиларли самаралар берувчи янгилик киритиш: янги концепциялар Давлат Таълим Стандарти, аль тернатив ўкув режа ва дастурлари, ўқитишнинг ахборотли технология- ларини жорий этишнинг давлат дастурлари, жаҳон «Интернет» тармоғига чиқиш ва масофавий таълимни жорий этиш бўйича давлат режаси ва дастури, шунингдек, ҳозирги замон талаблари асосидаги янги ўқув муассасалари ва шу каби йўналишларни янада жонлантириш. Мазмун -мохияти: • ўқув материалларидаги баён қилинадиган маълумотларни ахборот кўринишига келтириш ва уларда узвийлик ҳамда изчилликни сақлаб қолиш; • ўкув материалларини ўзаро боғлиқ бўлган модул блоклари шаклида

ифодалашга эришиш; • ўкув материалларини ўрганишга «Комплекс ёндашув» номли тадқикот усулидан фойдаланишга эришиш ва ундан муаммоли ҳамда дастурий таълим методларидан фойдаланиш; • таълим-тарбия жараёнида ахборот муҳитини яратиш борасида ўрганилаётган соҳанинг ахборот таъминотини яратишга эришиш; • дидактик ўйин (шу жумладан, компьютерли ўйинлар ва тренажерлар) орқали турли воқеа ва ҳодисалардаги жараёнлар кечишини ифодаловчи масалалар (муаммолар) ни ечиш; • бу йўналишдаги ижодий изланипшарни олиб боришда «Таълим- фан- амалиёт» ҳамда назария билан амалиёт уйғунлигига эътибор бериш; • инновацион усуллар қўлланган ҳолдаги ютук ва камчиликларни баҳолаб боришга эришиш ва керакли жойларда тегишли тузатишлар кирита олиниши лозим ва шу кабилар. 2. Педагогик инновациянинг мухим белгилари: • таълим тарбия жараёнини олдиндан мавжуд манбаларни ҳисобга олган ҳолда ва фан-техниканинг энг сўнгги мавзуга (фанга) мое ютукларини эътиборга олиб, таълим жараёнини лойиҳалаштириш ва унинг натижаларини прогноз (башорат) кила олиш; • таълим-тарбия жараёнига «тизимий ёндашув» тадкикот усулини қўллашда, каралаётган тизимнинг элементлари ва қисм тизимлари орасидаги боғланишларни эътиборга олиш ва булар асосида талабанинг ўкиш-билиш фаолиятини тасвирлайдиган таълим-тарбия жараёни режасини тузиш; • таълим-тарбияда мақсад аниқ бўлиши, унинг диагностикаси (ташхиси) ва прогнози (башорати) ҳамда талабанинг ўзлаштириш сифатини холис баҳолаш мезони бўлиши керак; • таълим тизими тузилиши, таркиби, мазмуни бир бутун яхлит бўлиб, уларнинг ўзаро боғлиқлиги, бир-бирини боскичма-босқич тўлдирилиб борилиши таъминланган бўлиши керак; • таълим ва тарбияда олиб бориладиган фаолиятнинг оптимал

вариантларини таъминлай олиш лозим; • таълим-тарбия жараёнининг техник ва информацион таъминоти етарли бўлиши керак; • яратилган педагогик инновацияни талабаларнинг илмий-услубий салоҳиятини ҳисобга олган ҳолда ўқитиш; • таълим-тарбия жараёнида олиб борилаётган фаолиятда ўкитувчи регулятор (таълим-тарбияни олиб боришда хато ёки камчиликка йўл кўйганда, уни ростлаб юбориш кобилиятига эга бўлиш) вазифасини ҳам бажара олиш; • таълим сифатига эътибор берган ҳолда шакллантирувчи ва якуний назоратлар олиш; • режалаштирилган жорий, оралиқ ва якуний назоратларни ўтказиш ва унинг чукур таҳлилига эришиш оркали талабалар ўзлаштириш мониторинга кўрсаткичини доимо эълон қилиб бориш; • режалаштирилган натижага эришишдаги педагогик ишнинг кафолатларига эътибор бериш; • таълим-тарбия самарадорлигини аниқлаш мезони бўйича якуний назорат ва амалиётга жорий этиш бўйича услубий тавсиялар бериш. 3. Педагогик инновация имконияптари: • «Фан - таълим - амалиёт» узвийлигини таъминлайди; • назария билан амалиётдаги уйғунликни ва бу оркали талабалар онгида илмий-назарий тадқиқотлар ёрдамида инсон ҳаётининг турли жабҳаларидаги амалий масалалар ечимини топиш мумкинлиги ҳақидаги тафаккур шалланади; педагогик иш бўйича тажриба - синов ишлари (ТСИ)ни бажариб бўлгандан кейин, уларни амалиётда жорий этишга тавсия этиш мумкин, айниқса, ўз соҳасидаги сифатий ўзгаришларни ва самарадорлик натижаларини тарғиб этиш мумкин; • педагогик ишнинг максади, мазмун-моҳияти муҳим белгилари, уларнинг услубий ва ахбротли таъминотлари ҳамда мкониятлари бўйича батафсил маълумот беришга асослар етарли бўлади; • педагогик ишдан фойдаланишда ўрганилаётган манба мавзу, фан, тарбия

йўналишлари ва ҳоказоларга қараб уни такомиллаштириш ёки кераксиз қисмларини эътиборга олмаслик мумкин; • педагогик ишдан фойдаланишда озгина ўзгаришлар киритиш оркали ўхшаш манбаларни ўрганиш ҳамда фойдаланиш мумкин ва шу кабилар 4. Педагогик ишнинг вазифалари: • талабани КТМД талаблари, асосидаги замонавий ракобатбардош мутахассис даражасига етказишда замонавий кўмакчи бўлиш; • ўкитувчининг интеллектуал салоҳиятини янада такомиллаш тирувчи тест-саволлар тизимларни ишлаб чиқиш; • ўкитувчи малакасини ошириш, талаба касбий фазилатларини такомиллаштириш йўлларини ишлаб чиқишдаги ижодий ишларини ривожлантиришга эришиш; • рейтинг, тест усулларидан таълим-тарбия жараёнида кенг фойдаланиш ва унда модулли, моделли услуби ҳамда информацион таъминотли таълим- тарбияга ўтиш; • илмий педагогик тадқиқотларни таҳлил қилиш, саралаш ва жорий этишга эришиш ҳамда педагогик самараларини аниқлаш; • таълим дастурларининг инвариантларини, модификацияларини яратиш, айниқса, электрон дастурлар ва дарсликлар ҳамда ўкув қўлланмалари яратишга эришиш ва уларни амалиётга жорий этиш; • таълим-тарбия жараёнининг янги ахборот ва педагогик технологияларини қўллаш ва унда сифат кўрсаткичлари ва самарадорликни баҳолаб бориш; • ўз мустакил фикрини баён қилишга шароит яратиш ва уларда танқидий фикрни баён килиш имкониятларини яратиш; • «Устоз-шогирд» тизимидаги эркинликларни ривожлантириш ва шу кабилар. 5. Педагогик ишнинг ривожланиш жараёни боекичлари: • таълим-тарбияни янада ривожлантириш ва такомиллаштириш нинг зарурлигини тушунишнинг пайдо бўлиши ва ўзида пайдо бўлган

ғоялар асосида таълим-тарбиядаги муаммо ечимини ривожлантириш ва лойиҳалаштириш ҳамда тажриба - синов шли моделларини яратишга киришиш; • шакллана бошлаган ғоялар ва улар асосидаги лойиҳалаш- ривожлантириш ишларини қўйилган мақсадлар бўйича аник моделлаштириш, янгича тафаккур ва тажриба режалари кабул қилиниб, кўллаб-кувватланади. Натижада аниқ янги ғоя пайдо бўлиб, унинг ривожланиши учун муҳит ва синов-тажриба майдончаларидаги ишлар натижалари бўйича ахборот муҳити яратилади ва жорий этиш кўлами аникданади; • кўлланиши керак бўлган педагогик ишнинг меъёрий кужжатлари тайёрланади ва ДТС, КТМД талабларига ва мутахассислик профессиограммасига тегишли тузатишлар киритилади, кенг жорий этишга тавсиялар берилади ва шу кабилар. 6. Педагогик иш куйидаги тамойилларга асосланади: •таълим-тарбиянинг ягона тизимдан иборат эканлиги, ундаги узлуксиз таълим тизими ва таркибининг яхлитлиги, бирлиги ҳамда бир- бири билан узвий боғланганлиги; • таълим-тарбия жараёнини олиб боришда оптимал вариантларни топишга эришиши; • замонавийлик: таълим-тарбия услубиятини замонавий фан- техника ютуклари билан бойитиб бориш, ундаги сифат ўзгаришларини ва самарадорликни кўлга киритиб бориш борасида мунтазам равишда янги педагогик технологиялар ва янги ахборот технологияларидан фойдаланишга эришиш; • илмийлик: таълим-тарбия тизимини мунтазам равишда ривож- лантириб бориш макеадида узлуксиз илмий излашшшар ва тадқикотлар олиб бориш; • «Ўқитувчи - талаба» тизимидаги фаолиятни окилона амалга ошириш ва унда талабалар манфаати, кизиқиши, интилувчанлиги асосий эътиборда бўлиши; • моддий-техник базани замон талаби асосида яратиш, педагогик жараёнда

ахборотлаштириш муҳитига эътибор бериш; • ахборот технологиялари ва техникаларидан фойдаланиш самарадорлигини оширувчи электрон дарслик ва ўкув кулланмаларни ишлаб чикиш, шунингдек, масофавий таълим ва Интернетдан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш; • талабалар билимини баҳолашдаги холисликни таъминлаш ва уни автоматлаштириш ҳамда билим мониторингини мунтазам равишда назорат килиб бориш ва керак бўлганда тузатишлар киритиш; • таълим-тарбиянинг давлат сиёсатига, жамиятга мослиги, баркамол авлод тарбиясининг асоси эканлиги ва шу кабилар. 7. Педагогик инновация ривожлантириш механизмлари: • таълим муассасаларида ижодий муҳит яратиш, илмий-педагогик ходимлар тайёрланадиган муассасалар билан ижодий алоқаларни мустахкамлаш, бу борадаги тадбиркорлик ва ташаббускорликни кўллаб- кувватлаш; • таълим инновациялари бўйича олиб борилаётган изланишларга шарт- шароитлар яратиш ва уларнинг оммавий тадбиқига кўмаклашиш; • илмий-изланувчанликни рағбатлантириш: кўрик-танловлар, танловлар ўтказиш ҳамда уларни иктисодий жиҳатдан кўллаб- кувватлаш. Илмий изланишлар натижалари билан муаллифларнинг ўзларини ҳам оммавий ахборот воситалари ёрдамида кенг оммага таништириш; • истикболли ишланмаларни, самарали таълим услублари, шакллари, йўлларини узлуксиз таълим тизимига киритишга кўмаклашиш, янгиликларни мувофиклаштириш ва тўплаш ҳамда уларни ҳаракатдаги таълим тизимига киритиб боришни «Халқ таълими», «Таълим ва ҳаёт», «Узлуксиз таълим тизими», «Касб-хунар таълими» ва ҳоказо илмий-методик журналларда алоҳида рукн очиб, улардан фойдаланишга услубий тавсиялар бериб бориш; • ЎзПФИТИ қошида «педагогик ишларга тегишли ишланмаларни тўплаш ва жорий этиш» маркази ташкил этилиб, хеч бўлмаганда йилига бир марта ҳар бир дарсликка ўз йўналишлари бўйича иловалар ишлаб чиқиш ва таркатиш. 8. Педагогик инновацияларни хаётга тадбик этишнинг ташки- лий

асослари: • педагогик ишни йиғиш. Бунда инновациялар бўйича аник маълумотлар базаси (МБ)ни ташкил килиш ва таълим - тарбия соҳасининг меъёрий ҳужжатлари бўйича маълумотлар мобори яратиш лозим бўлади ҳамда КТМД, ДТС ва ўкув дастурлари мониторинга бўйича ҳам маълумотлар омбори (МО) яратилади; • педагогик ишни танлашда кўйидагиларга эътибор берилади: педагогик ишнинг педагогик самарадорлигини мунтазам равишда ўрганиб, таҳлил килиб борилади; педагогик иш бўйича тажриба - синов ишларини таҳлил килиб бориш, умумлаштириш, оммалаштиришлар бўйича тавсиялар тайёрлаш; • педагогик ишларни жорий қилишда маълумотлар омборининг йўналиши ва илмий- методик жиҳати аникланади; ривожланган чет давлатлардаги таълим соҳасидаги тажрибаларни ўрганади, таккослайди ва тавсиялар тайёрлайди; педагогика соҳасидаги олим - мутахассислар, илмий изланувчилар билан мунтазам равишда ҳамкорликда бўлиш; педагогик ишларини жорий этиш жараёнини мунтазам равишда кузатиб бориш ва шу кабилар; • педагогик ишни жорий этиш. Бунда асосан педагогии ишнинг ривожланиш механизмларига алоҳида эътибор берилади («ПИ ривожланиш механизмларига» каранг). 9. Педагогик ишдан фойдаланишга услубий тавсиялар: • таълим - тарбия соҳасидаги давлат меъёрий ҳужжатларидаги Қонун, Қоида, Низомлар ва шу кабиларга эътибор бериш; • педагогик иш соҳасидаги маълумотларни тўплаш, саклаш, кайта ишлаш ва узатишга тайёрлаш орқали ахборот ҳолатига келтириш; • ахборотларни мазкур соҳа бўйича тартибга солиш; • ахборотларнинг турли хилларига бўлган эҳтиё'жларни режа лаштириш ва башорат килиш бўйича тавсиялар; • педагогик ишнинг жорий этилиши бўйича ахборот тизимини яратиш ва ундан кент мутахассислар оммасига таништиришга эришишнинг тезкор усулларидан фойдаланиш;

• телекоммуникациялар ва ахборотлар базасини яратиш; • педагогик иш бўйича компьютер тармоғида сайтлар очиш ва ундан фойдаланиш кўламини кенгайтириш вах.к. 10. Педагогик ишларни жорий этишда булажак укитувчиларда шаклланадиган инновацион хислатлар: • талабанинг ижодкорлиги: Бунта талаба янгиликка қизикувчанлиги ва уларни тез англай олиш қобилияти, яратувчанлик ва синчковлик билан, ижодиёт баркамол шахе учун алоҳида аҳамият касб этиши ҳамда мунтазам равишда ўз устида ишлаши орқали эришади; • талабанинг компьютер саводхонлиги ва ахборот маданияти юксаклиги: Бунга талаба «Компьютер саводхонлик-иккинчи саводхонлик» деган тамойилга амал қилиши орқали эришади; • талабанинг янгиликни жорий этищдаги фаолиятни охиригача етказа олиш хислати: Бунга педагогик тизимни мураккаб, динамик, кўп кўрсаткичларга боғлиқ ва уни ҳаракатчан кўрсаткичлар орқали бошқариш мумкин деган хулосалар шаклланиши билан эришилади; • талабанинг инновацион фаолиятда илгор бўлиш хислати: Бунга талаба доимо «байроқдор» бўлишга интилиш, тадқиқот услубиятига мунтазам равишда қизиқиб бориши, муаллифликка ишқибоз бўлиши, тажриба-синов ишларини ўтказишда бошқа тадқиқотчилар ишларига синчковлик билан қараши, мазкур фаолиятда хато ва камчиликлар бўлганда ўзини ўнглай олиши билан эришади; • талабанинг жавобгарликни сезиш хислати: Бунга у ҳамма нарсага бефарк қарамаслиги, қилаётган ишини охиригача етказишда иродаси мустаҳкамлиги, ўз ижодий фаолиятини режалаштира олиши билан эришади; • талаба шахеининг гайрат-шижоатлилиги хислати. Бунга талабадаги ижодкорлик фаолиятининг жадаллик даражаси, шахснинг ишчанлиги ва эътиқодлилиги, ўзига ишонч ва куч-ғайрати оркали эришади; • етакчи касбий педагогик махоратга эга бўла олишлик махорати: Бунга талабада ижодий фаолиятга кирганлик ҳақидаги савия, олдиндан маълум бўлган илмий-услубий ишланмалар ўзи шуғулланаётган манбага нисбатан мослай

олиш ва унда янги футщияларни келтириб чиқара олишлик ҳамда улар орқали оптимал ечимларни топа олишлик орқали эришилади ва ҳоказо. Бу кайд этилган педагогик инновацияни ишлаб чиқиш ва жорий этишнинг зарурий кетма-кетлигини амалга ошириш орқали таълим тизимида сезиларли сифат ўзгаришларига ва юқори самарадорликка эришилади. Натижада КТМДдаги юкори малакали, жаҳон таълими талабларига жавоб берадиган, рақобатбардош мутахассислар тайёр- лашга эришилади. Албатта бу зарурий кетма-кетликни амалга ошириш борасида кенг миқёсда катта илмий-тадқиқот ишлари олиб борилиши мумкин ва уларга ўз соҳаларининг мутахассис олимларини жалб этиб, ҳамкорликдаги фаолиятини олиб боришга тўғри келади. Бу соҳада ўз ечимини кутиб ётган қатор долзарб муаммолар бор. Биз уларни куйидагича ифодалашни лозим топдик: • талабаларимизнинг бой маънавий ва интеллектуал салоҳияти ва умумбашарий қадриятларга суянган ҳолда таълим-тарбияни ривожлантиришнинг жаҳон талабларини ҳисобга олган ҳолда давлат таълим стандартларини такомиллаштириш; • такдири қўлимизга тошпирилган баркамол авлоднинг маънавий - маърифий ва ғоявий тарбиясида бой миллий маънавий - маданий, тарихий қадриятларимизга асосланган истиқболли ташкилий-педагогик услублар ишлаб чикиш ва жорий этиш; • узлуксиз таълим тизимини ахборотлаштириш ва унинг натижасида таълим-тарбия жараёнини олиб боришнинг оптимал вариантларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш; • замонавий ахборот технология ва янги педагогик технология базасида таълим-тарбия жараёнини олиб боришни компьютерлашти-ришга эришишнинг илмий-педагогик асосларини яратиш; • таълим-тарбия тизимида анъанавийлик ва инновациядаги умумийлик ва хусусийликни фарклай олиш ҳамда улардан фойдала- нишнинг оптимал вариантларини яратиш;

• талабадаги шаклланган инновацион хислатларнинг бўлажак амалий фаолиятига мослиги ва ундан фойдаланишга мое услубий тавсиялар тизимларини ишлаб чиқиш; • таълим, таълим-тарбия муассасаларида янги ахборот ва педагогик технологиялар жорий этилишининг ташкилий услубий негизларини яратиш; • педагогик инновациялар института ҳамда педагогик инновацияни ишлаб чиқиш ва жорий этиш марказларини очиш; • «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» талаблари асосида таълим- тарбия соҳасини тубдан ислоҳ қилиш, уни ўтмишдан колган мафкуравий қарашлардан ва саркитлардан тўла халос этиш, ривожланган демократик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлокий талабларга жавоб берувчи юкори малакали кадрлар тайёрлаш- нинг миллий тизимини яратиш; • таълим-тарбия жараёнига «Комплекс ёндашув», «Тизимий ёндашув» каби тадкиқот усулларини йўллашнинг методологиясини яратиш ва жорий қилиш; • таълим-тарбия тизими керакли кисмларини кибернетик тизим сифатида ифодалаб, уни ҳаракатчан моделлар орқали бошкаришга эришиш; • педагогик инновацияни кенг камровли аудитория билан таниш-тириш максадида оммавий ахборот воситаларини кенгроқ жалб этиш; • педагогик ва илмий педагогик кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини оширишнинг истикболли усуллари ва шаклларини жорий этишга эришиш; • таълим муасссасаларида янги педагогик технологиялар, янги ахборот технологияларини шлаб чикиш борасидаги илмий- тадқикот ишларига кенгрок эътибор бериш ва унда «таълим - фан - амалиёт «кўринишдаги интефация тамойилларига кучли эътибор бериш; • таълим соҳасидаги чет мамлакатларнинг илғор тажрибалари билан мунтазам равишда танишиб бориш, улар билан ҳамкорликда мутахассислар тайёрлашга эришиш, шунингдек, илмий ишланмалар килиш ва х. к. Худди шунингдек, бу соҳада ҳали кўплаб илмий изланишлар олиб боришга

тўғри келади. Энди бу қайд этилган муаммолар ечимларига тўхталадиган бўлсак, таълим жараёнига педагогик ишларни ишлаб чикиш ва кўллаш яқин 30 йиллик тарихга эга. Бу даврда АҚШ, Англия, Франция, Япония, Германия, Россия ва бошқа катор давлатларда янги педагогик технология, янги ахборот технологиялар ишлаб чикилди. Бу борада республикамизда сезиларли ишлар олиб борилмокда Жумладан, Абдуллаев А.Х., Абдукуддусов О., Авлиякулов Н.Х., Арипов Х.К., Аҳлиддинов Р., Бекмуродов Т.Ф., Боқиев P . P ., Голиш Л., Искандаров Э.А., Икромова Х.З., Йўлдошев Ж.Х., Марақимов А.Р., Ни- шоналиев У., Оғаев С, Очилов М., Сайидаҳмедов Н., Сейтхалилов Э., Толипов У., Шодиев Д. ILL , Қурбонов Ш., Қодиров Б. Г., Қурбонниё- зов Р., Қуронов М., Ғозиев Э., Ҳаитов А.Г., Юлдашев У., Юсупов А. ва бошқаларнинг ишлари «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» талаблари асосидаги мутахассислар тайёрлашда асосий омиллардан иборат бўлмоқдалар. Шунингдек, А.Қодирий номли Жиззах Давлат педагогика инсти- тутида ҳам юқорида қайд этилган педагогик инновацияларни ишлаб чикиш ва жорий этишнинг зарурий кетма-кетлиги бўйича дикқатга сазовор ишлар қилинмокда. Жумладан, институтда «Инновацион услубларни яратиш ва жорий этиш маркази ташкил этилган (Илмий раҳбар Эшмуродов А.). Унинг таркибида куйидаги кенгашлар мавжуд: - инновацион услублар ишлаб чикиш, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» асосидаги илғор педагогик технологияларни ва ижодкор ўқитувчилар иш тажрибаларини ўрганиш, уларни тўплаш ва оммалаштириш кенгаши (Илмий раҳбар: проф. Тўрақулов Х.А.) ; - иктидорли талабалар билан ишлаш кенгаши (Илмий раҳбар проф. Жуманазаров У.); - педагогик синфлар ташкил этиш ва уларнинг ҳаракат фаолиятини таъминлаш кенгаши (Илмий раҳбар: доцЛайзимуродов X .); - педагогик инновация асосидаги ўкув услубий кўлланмаларни тайёрлаш ва нашр килдириш кенгаши (Илмий раҳбар: доц. Сувонқулов А.);

-талабалар билимида аниқланган бўшлиқлар сабабини аниклаш, таҳлил қилиш ва улар билан қўшимча ишлаш кенгаши -мониторинг бўлими (Илмий раҳбар п.ф.н. Кушвактов Н.Х.). Таълимни бошқаришга тизимий ёндашув Жамият ривожланишининг асосий кўрсаткичларидан бири таълим - тарбия жараёни жамият тарақкиётида бош муаммо ҳисобланади. Жамият равнакига қараб ушбу жараён ва уни бошкариш ривожланиб ҳамда мураккаблашиб боради. Мустақил давлатимизнинг ижтимоий - иқтисодий қонунлари ва эҳтиёжларига мое равшада таълимни бошқариш амалга оширилади. Мазкур параграфда таълимнинг ҳаракатчан моделини яратиш ва уни бошқариш услубиятини баён киламиз. Маълумки бошқариш - мавжуд имконият ва воситалар орқали режалаштирилган мақсадга эришиш демакдир. Кўзланган режани амалга оширишда тез ва кулай вариантдан фойдаланиш ижрочини албатта қизиқтиради. Энг қулай (оптимал) бошқариш деганда кичик имкониятлардан фойдаланиб юқори натижага эришиш жараёни тушунилади. Таълимда бошқариш - бу бошқарувчининг - ўкитувчининг мавжуд имкониятлари (фан юзасидан мавжуд билимлари, эгаллаган турли ўқитиш услублари, ўқув восита ва ўуроллари, педагогик маҳорати) асосида талаба - ўқувчида керакли (зарур бўлган) билим, кўникма, ва малакаларни қўйилган мақсадга мое шакллантириш жараёнидир. Албатта таълимни бошқаришни турли йўллар билан амалга ошириш мумкин. Айниқса, ҳозирги пайтда таълим - тарбия жараёнини бошқаришга турли илғор педагогик технологиялар қўлланилиб келинмокда. Ушбу соҳадаги кўп йиллик илмий - тадқиқот ишларимиз натижаси таълимнинг ҳаракатчан моделини тузиш оркали бошқариш ўзининг самараларини беришлигини кўрсатмокда. Мўлжалланаётган технология тизимий ёндашув услубиятига асосланган бўлиб, куйидаги кетма - кетлик бўйича амалга оширилоади: • ўрганилаётган фан бўйича маълумотлар (назарий ва амалий) ни тайёрлаш;

• тайёрланган маълумотларни ўқитиш услуби ва максадини эътиборга олган ҳолда тизимларга ажратиш; • ўрганилаётган фан мазмунини ўқитишнинг кўлламокчи бўлган илғор педагогик усуллари нуқтаи назардан таҳлил қилиш; • илғор педагогик технология яратилишининг дастлабки босқичига оид мақсадни аниқлаш; • илғор педагогик технологияга ўқитишнинг вазифаларини ишлаб чиқиш; • илғор педагогик технологияни қўллаш жараёни кетма - кетлигини ишлаб чиқиш; • илғор педагогик технология асосида ўқитиш дастурини экспертиза қилиш; • илғор педагогик технологиядан фойдаланишга турли услубий тавсиялар тайёрлаш; • илғор педагогик технологияни қўллаш ва эришилган натижаларни билим, кўникма, ва малака тизимларига ажратиш; • олинган натижалар бўйича сифат кўрсаткичларини аниклаш; • кўзланган мақсадга эришганлик даражасини баҳолаш; • таълимни бошқариш жараёни тўғрисида хулоса чиқариш. Қайд этилган кетма - кетликни эътиборга олган ҳолда ўқитишнинг янги технологиясининг ташкилий - тузилмавий тарихи 5.5.1 - шаклда келтирилган. Чизмадаги белгилар куйидагича ифодаланади: 1.1 - бошқарувчи билиш керак бўлган, ушбу соҳага тегишли фан техника янгиликлари (ютуқлари); 1.2 - каралаётган фанни ўрганишга тегишли компьютерли дастурлар; 1.3 - каралаётган фанни ўрганишга тааллуқли автоматлаштирилган тизимлар; 1.4 - ушбу соҳага тегишли бошкарувчига ёрдам берадиган бошка восита ва ўкув куроллари; 2.1 - каралаётган таълим йўналиши бўйича ўқитувчидаги назарий маълумотлар бўйича имкониятлар; 2.2 - каралаётган таълим йўналиши бўйича ўкитувчидаги амалий маълумотлар

бўйича имкониятлар; 2.3 - қаралаётган таълим йўналиши бўйича ўқитувчи учун мавжуд справочник маълумотлар; 2.4 - каралаётган таълим йўналиши бўйича ўқитувчи учун мавжуд таянч маълумотлар мажмуи; 2.5 - каралаётган таълим йўналиши бўйича ўқитувчи учун мавжуд таянч маълумотлар мажмуи; 3.1 - ўқитувчида ушбу соҳа бўйича шаклланган назарий маълумотлар; 3.2 -ўкитувчида ушбу соҳа бўйича шаклланган амалий аҳамиятга эга бўлган маълумотлар; 3.3 - ўкитувчида назарий ва амалий маълумотлар асосида ҳосил бўлган билим, кўникма ва малакаларнинг шаклланганлиги; 3.4 - ўкитувчининг ўзида ҳосил бўлган билим, кўникма ва малакаларнинг жорий килиш кобилиятини шаклланганлиги; 4.1 - электрон - дареликлар ҳакидаги маълумотлар борлиги; 4.2 - компьютерли - мулоқотли дастурлар (таълим берувчи дастурлар) ҳақидаги маълумотлари борлиги; 4.3 - ўқигишга автоматлаштирилган тизимларни қўллаш ҳакидаги маълумотлари борлиги; 4.4 - узок масофадан туриб ўкитиш ҳақидаги услублардан хабардорлиги; 4.5 - бошқа илғор педагогик технологиялардан хабардорлиги ва уларни қаралаётган таълим жараёнига кўллай олиш мумкинлиги ҳақидаги маълумотларга эгалиги; 6.1 - бошқарувчининг таълим жараёнини бошқаришни мунтазам равишда ростлаб бориш имконияти борлиги; 6.2 - бошқарувчининг таълимни бошқариш жараёни мақсадлар тизими асосида олиб бора олиш қобилияти; 6.3 - бошқарувчининг таълим жараёни мақсаддан четлашган пайтга бошкаришни таълимга қўйилган мақсадга йўллай олиш қобилияти; 6.4 - бошқарувчининг таълим жараёнини қаралаётган соҳанинг Давлат таълим

стандарт (андозаларга) лари даражасигача етказиб бора олиш қобилияти; 6.5 - бошқарувчининг илғор педагогик технологиялар ичидан зудлик билан максадга мувофиқ турини танлай олиш қобилияти; 6.6 - бошқарувчининг бошқарилувчи эхтиёдларини зудлик билан эътиборга ола билиш қобилияти; 6.7 - бошқарувчининг қўйилган мақсадга етиши учун зудлик билан бошкарилувчига қўшимча чора - тадбирлар белгилай олиш қобилияти; 6.8 - бошкарувчининг сует ўзлаштирувчи бошқарилувчиларга қўшимча машгулотлар ўтказишга шарт - шароит яратиш қобилияти; 8.1 - ахборотларни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш услубларидан фойдаланиш бўйича тавсиялар; 8.2 - ахборотлар оқими, ҳажми, йўналтирилганлиги, даврийлиги ва тезкорлигини аниқлаш ва баҳолашга тавсиялар; 8.3 - ахборотларга бўлган эхтиёжларини режалаштириш ва башорат қилиш бўйича тавсиялар; 8.4 - ишнинг жорий натижалари тўғрисидаги тезкор ахборотлар тизимини тайёрлашга тавсиялар; 8.5 - ахборотлар оқимини кисқартиришга тавсиялар; 8.6 - маълумотлар мажмуини (банкини) тайёрлаш; 8.7 - маълумотлар тизимида оммавий фойдаланишга тавсиялар; 8.8 - компьютерли тизим яратиш ва уни мунтазам равишда ривожлантириб боришга тавсиялар; 9.1 - бошқарилувчида шаклланган тушунчалар; 9.2 - бошқарилувчида шаклланган билимлар; 9.3 - бошқарилувчида шакилланган кўникмалар; 9.4 - бошқарилувчида шаклланган малакалар; 10.1- жорий назорат натижалари; 10.2 - оралиқ (марравий) назорат натижалари; 10.3 - якуний назорат натижалари; 10.4 - назорат натижалари асосида бошкарилувчидаги ҳосил бўлган маълумотлар

мажмуини аниқлаш; М БШМ - бошқарилувчидан шаклланган маълумотлар; Мдтс - Давлат таълим стандартидаги маълумотлар. 5.5.1 - Уқитишнинг янги педагогик технологиясини ташкилий - тузилмавий тархи Таълимни бошқаришнинг каралаётган услуби қуйидаги кетма - кетликда амал қилинадиган бўлиб, у яхлит кибернетик тизимдир: Бунда (тўғри ва тескари) алока таълимни бошкариш жараёнида бош имкониятдир. Чунки, бошкарувчи тўғри ва тескари алоқасиз жараён кечишини назорат қила олмайди ва мақсадга мувофик бошқара олмайди. Оптимал

бошкариш учун фикр алмашиниш керак, яъни, бошкарувчи мазкур жараённинг ҳар бир қадами ҳақида маълумотга эга бўлиб бориши зарур. Бу жараёнда алока айни бир пайтда битта шахе билан ёки гуруҳлар билан бўлиши мумкин. Унда куйидаги алоқа шаклларидан фойдаланилади: • йўриқномалар (тавсиялар, маслаҳатлар ва ҳоказо) бериш - бир томонлама алока; • мулоқот (компьютерларга тайёрланган мулокотли ишчи дастурлар орқали, бошқарувчидан чиккан таълим натижалари кўрсаткичлари таҳлили бўйича ва шунга ўхшашлар) икки томонлама алоқа; • мультидиалог (гуруҳдаги айни бир фан бўйича ўзлаштиришнинг натижалари таҳлили натижаси орқали, мулокотли ишчи дастурдан компьютерли синфда ўтказилаётган даре машғулотлари натижаси орқали ва шунга ўхшашлар) ўрнатилиш - икки томонлама гуруҳ мулокотли алоқаси. Алокалар ичида икки томонлама мулоқот ўзининг ижобий натижаларини беради. Бошкарувчи билан бирга ишловчи талаба (талабалар гуруҳи) ва унинг билимини мунтазам равишда баҳолаб боришда ҳам ўзаро ҳамкорлик асосида ижобий натижаларга зришиш мумкин ва бу ҳар кандай талаба ёки талабалар гуруҳининг асосий макеади бўлиши керак. Аниқ максадларга зришиш бу ўз навбатида ўқитишнинг 5.5.1-шаклдаги кўрсатилган янги педагогик технология- сини жорий қилиш тарихидаги ҳар бир кадамга ижобий ишлашни тақозо этади. Бундан ташқари ўқитувчи ўзида унта ёрдам берувчи ташки имкониятлар (назарий, амалий, ўкув — воситалари ва қуроллари ва ҳоказо) мавжудлиги ҳақида маълумотлар ва имкониятлар асосида каралаётган таълим йўналиши бўйича илғор ўқитиш услубларини кўзлаган максадга йўналтириш кобилиятига эга бўлиши лозим. Ўқитувчида шаклланган билим, кўникма, малака, ўкитиш воситалари ва қуроллари, илғор педагогик технология, мавжуд имкониятларни максадга мувофиқ йўналтира олиш қобилиятлари ҳамда Давлат таълим стандартлари талаблари асосида таълим олувчига нисбатан яъни, таълимнинг аник мақсадини белгилаб олиш мумкин. Бу ўз навбатида илғор педагогик технологияни қўллаш

жараёни режасини ишлаб чиқишга яъни вазифаларни белгилаб олишга олиб келади. Белгиланган мақсад ва вазифаларни эътиборга олган ҳолда таълимнинг ҳаракатчан модели яратилади. Ҳаракатчан моделни ишлаб чиқиш асосан тизимий ёндашув услубига, максадлар тизимини яратиш ва унга эришиш кетма - кетлигига асосланган ҳолда олиб борилади. Таълимнинг ҳаракатчан моделини яратиш таълим технологиясининг асосий талабларидан биридир. Таълимнинг ҳаракатчан модели таълимни бошкаришнинг 5.5.1 - шаклдаги мазмуюши ўзида тўлиқ акс эттириш лозим ва ишлаб чиқилган таълимни бошқариш тизимининг асосий ростлагичи ҳисобланади, яъни таълим тизими бошкаришнинг сифат кўрсаткичи, ҳаракатчан модель кўриниш, йўналиши ва функциясига қараб ўзгариб ростланиб боради. Таълимнинг ҳаракатчан модели параметрлари куйидаги тамойиллар асосида ўз вазифаларини бажарадилар: Ҳаракатчан модель умумий кўриниши қуйидагича: (Э): - Бошкарувчининг фан юзасидан маълум тизимга асосланган маълумотлар мажмуига (назарий, амалий маълумотлар асосида билим, кўникма ва малакага) эга эканлиги хамда илгор педагогик технологияларни таълим жараёнига қўллай олиш функцияси (К): - Бошқарувчининг таълимнинг щар бир қадамида (босқичида) жараён кечишини мунтазам равишда кузата билиш функцияси (К): - Бошкарувчининг бошкарувчига хар бир мавзуни мунтазам равишда тўлиқ ўзлаштиришга етаклай олиш функцияси (С): - Бошқарувчининг таълим йўналиши бўйича Давлат тахлим стандартлари талаблари даражасида ўзлаштиришга эришиш ва ДТС талабидан паст ўзлаштирган бошқарилувчини ажратиб ола билиш функцияси. (Т): - Бошқарувчининг ҳар бир гуруҳга мое келадиган иш услубини (илгор педагогик технология турларини) зудлик билан танлай олиш функцияси. (Я): - бошкарувчининг бошкарувчи қобилияти, эҳтиёжи ва қизикишларига мое келадиган воситалар тизимини, керакли мое

муаммоларни яратиш функцияси. (Р): - бошкарувчининг сует ўзлаштирувчи бошқарилувчи билан кўшимча машғулот, кўшимча топширикларни бажариш учун шарт-шароитларни яратиш бўйича ташкилотчилик функцияси. (У): - бошқарувчининг таълим беришга ўзгартиришлар, кўшимчалар ва тузатишлар кирита олиш функцияси. Ҳаракатчан моделнинг ҳар бир функцияси таълим жараёнининг кўйилган максадларига караб ўзгариб тзфиш имкониятларига ва ўзгартирилган вариантида ҳам улар ўз вазифаларини бажаришда аҳамиятларини йўқотмайдиган хусусиятга эга бўлади. Ҳаракатчан моделдаги у к F t (Э) функция асосий тадқикот манбаи бўлиб ҳисобланади, моделнинг қолган функциялари кетма-кет биринчи функцияга таянган ҳолда ўз вазифаларини бажаради. У к Fi (Э) функция турли куринишларда тайёрланиш мумкин. Айниқса, кейинги пайтларда замонавий компьютерлар таълим жараёнига кенг қўлланилиши билан у қ Fi (Э) функция вазифалари компьютерларга юкланмоқда. У вазифалар компьютерли мулоқотли дастур, мулоқотли таълим берувчи дастур, электрон дареликлар ва шунга ўхшаш куринишларда юзага келмокдалар. Албатта бундай ҳолларда ҳаракатчан модель параметр- ларининг оптимал кийматларини топиш оркали таълим жараёнини бошкаришнинг оптимал вариантларини топиш имконияти яратилади. Бундай яратилган моделларни таълим жараёнини бошкаришга қўллаш учун қатор услубий тавсиялар ишлаб чиқилди. Юкорида кайд этилган барча мавжуд маълумотлар ва воситалар бошкарилувчига таъсир этиш натижасида унда муаян таълим йўналишидан маълум маънодаги билим, кўникма ва малака ҳосил бўлади, ҳосил бўлган билим, кўникма ва малакалардан хулосалар чиқарилиб, бошкарилувчининг мазкур соҳа бўйича мақсадга эришганлик даражаси аниқланади. Агарда макеадга эришиб бўлинса, у ҳолда ушбу соҳа бўйича белгиланган таълим жараёни тўхтатилиб, кейинги макеадга ўтилади. Бу эса бошкарилувчи билими билан Давлат таълим стандарт талаблари асосида кўйилган мақсад билан устма -

уст тушиши оркали текширилади. 5.5.1 - шаклда ифодаланган жараён бошкарилувчига кўйилган макеадга эришгунга қадар давом эттирилаверади ва натижада биз учун энг зарур бўлган бошқарилувчимиз жаҳон таълими талабларига жавоб бера оладиган шахе бўлиб етишади. Ушбу услуб ҳар қандай фан ва таълим йўналиши учун ҳам ўринли бўлиб, ундаги баён қилинган кетма - кетликда ихтиёрий таълим йўналишида фойдаланиш мумкин. Инновацион дастурий дидактик мажмуани яратиш технологияси Маълумки, замонавий илмий - педагогик ходимнинг ижодий фаолияти муайян бир таъсирлар остида ривожланади, такомиллашади ва шулар асосида унинг интеллектуал салоҳияти ҳам юксалиб боради. Бундай юксалиш муайян соҳага тегишли илм - фан ва техника - технологияларни энг сўнги ютуқларидан, шунингдек, амалий фаолиятини амалга оширишда ташки таъсир воситалари, усуллар ва шакллардан самарали фойдаланишга боғлиқ бўлади. Бу эса бевосита таълимдаги сифат ўзгаришлари килиб, юқори самарадорликни қўлга киритиш орқали амалга оширилади ва у мазкур соҳа инновацион технологияларни киритиш билан белгиланади. Бугунги кундаги таълим тизими янги стандартлар ва дастурлар доирасидаги таълим жараёнини эскирган услубга олиб боришга йўл қўймайди. Шу сабабли ҳам ҳозирда педагогик инновацион яхлит мураккаб жараён сифатида каралиб, унинг интерфаол сифатлар, тарбиявий қисмлари, функционал тавсифи ва узвийлиги изчил тадкиқ килинмоқда. Шу сабабли ҳам инновацион таълим технологиялари таркибига кирувчи инновацион дастурий дидактик мажмуани яратиш методологияси ҳакида фикр юритиш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Бундан кўзланган максад бўлажак мутахассисларни янгича шароитларда ишлашга тайёрлашдан иборат бўлиб, у олдинги эгалланган билимлари асосида ижобий педагогик самараларни берувчи янгича ёндашув технологиясини яратиш

ва жорий этишдан иборат. Тажрибаларнинг кўрсатишича, мазкур йўналишдаги комплекс ёндашувни ўкув режасидаги фанлар блоклари асосида олиб бориш максадга мувофик экани ва унда касбий билимдонликка жаҳон таълими стандартларидаги талаблари бўйича иш юритиш ижобий педагогик самараларни беради. Бунинг учун бўлажак мутахассис касбий фаолиятига тегишли маълумотларни йиғиб, улар асосида маълумотлар баъзасини яратиш ва уларни ўкув режасидаги фанлар блоклари (ижтимоий - иктисодий фанлар, математика ва табиий - илмий фанлар, умуммутахассислик фанлар, кўшимча фанлар блоклари ва амалиетлар блоки) бўйича тизимларга ажратилиб, улар бўйича билимлар банки ташкил этилиб, ахборотлар кўринишга келтирилиши лозим. Ана шундагина бўлажак мутахассислар тайёрлашда фанлар бўйича ўкув - дастурий дидактик таъминотдан самарали фойдалана олиш мумкин. Ушбу комплекс ёндашув технологиясидан бўлажак мутахассисларни янгича шароитларда тайёрлашда фойдаланилса ижобий педагогик самаралар бериши шубҳасиз. Биз бу технология бўйича мутахассисликлар тайёрлашни куйидаги кетма - кетлик олиб боришни мақсадга мувофиқ деб ҳисобладик (5.6.1 - шакл) ва у муайян ўкув предметини инновацион таълим технологиялари асосида ўқитиш мақсадида яратилади. Яъни, бу муайян предметни ўзлаштириш жараёнида таълим олувчиларнинг фаоллигини оширишга қаратилган. Ушбу инновацион дастурий дидактик мажмуани таълим жараёнида янги услубиятга асосланган таълим бўлиб, у ўкув материалини махсус дастурий таъминот ва мультимедиали информацион технологиялар ёрдамида дидактик ишлаб чиқариш натижасига асосланиб яратилади. Уни биз шартли равишда ўкув жараёнининг оптимал вариантини кафолатловчи кўп функцияли дастурий воситалар мажмуи - инновацион дастурий дидактик мажмуа, деб атадик. Маълумки, билиш фаолиятининг самарадорлиги кўп жиҳатдан фойдаланилаётган илғор технологиялар ва ўкув воситаларнинг хусусиятларига ҳам боғлиқ бўлади. Бу маънода янги ахборот технологияларнинг дидактик хоссалари таълим амалиётида юқори самара

дорликка элиту вчи омилдир. Мультимедиа - бу информатика фанининг дастурий таъминотини ва техникавий базалари ёрдамида аудио, видео, матн, графика ва анимация самаралари асосида ўкув материалларини талабаларга (таълим олувчиларга) етказиб бериш мажмуаси. Инновацион дастурий дидактик мажмуадан ўкув жараёнида фойдаланиш куйидаги таълим самарадорликларини қўлга киритиш нуктаи назардан иш тутиш лозим. Бунда профессор - ўкитувчи ҳам, талаба ҳам қулай вазиятлардан фойдаланиб, тушунтириш ва тушунтиришнинг оптимал вариантига эга бўлишликка эга бўлиш талабаларнинг билимию кўникма ва малакаларини эгаллашидаги самарадорликка эришиш, даре машғулотларини оптимал вариантларни ташкил қила олишга шароит яратиш, ўқитишнинг энг прогрессив усуллардан фойдаланишга имконият яратганлигига ишонч ҳосил килиш, ўкитувчи ва талабаларнинг ўзаро ҳамкорлиги нафақат ўқитувчининг ўзи янги билимларга эга бўлиши, балки бунда талабаларнинг ҳам ўзгача янгиликлар оламига кириб бориш муҳитини ҳам ташкил қилмоғи лозим ва бу билан талаба ўзига интеллектуал қадриятни эгаллаганлиги сезса, унинг бу соҳага иштиёқи (кизиқиши) ортиришлиги асосида таълим жараёнини ташкил этиш лозим, мавзу мазмунини тўлиқ ўзлаштиришга имконият яратилишини эътиборга олиш, ўкитувчи инновацион дастурий дидактик мажмуа асосида таълим берганда ўкув материалидан вариантив фойдаланишга имкон яратилишини, яъни ягона муайян таълим жараёнида анъанавий ва инновацион компонентларини мувофиқлаштириш ва муқобиллаштириш вазифасини ҳал этишни илмий - услубий жиҳатдан ҳал этиш лозим, ўқитувчи инновацион дастурий дидактик мажмуанинг компонент-ларидан бири бўлмиш ўкув материалларини электрон шаклларини яратишда анъанавий - дидактик ишланмаларини яратишга нисбатан махсус дидактик ёндашувларнинг онгли равишда сезиш лозим, инновацион дастурий дидактик мажмуадан амалий фаолиятда фойдаланишда ўкитувчи, талабалар касбий фаолиятини юксалтиришда таълим самарадорлиги бўйича тасдиқланган

услубий тамойиллар, уларга мое дидактик асослар, кўргазмали воситалар ва дастурий таъминот, шунингдек, мустакил таълим бўйича ўзлаштириш лозим бўлган билимлар сифатини аникловчи тест саволлари тўплами ҳамда ўкув жараёнининг сифатини кўрсатувчи мониторингдан мунтазам равишда фойдалана олишдек интеллектуал салоҳиятга эга бўлиш лозим. Умуман олганда, педагогик инновациялар таснифларини, уларнинг мазмуни - моҳиятини мақсадга мувофик ёритилиши ва ўкув жараёнига жорий этиш йўлларини илмий - услубий жиҳатдан асослаш, таълимнинг барча боскичларида юкори самарадорликни қўлга киритиб, сезиларли сифат ўзгаришларини қилиш имкониятини таъминлайди. Институтимизда хусусан, Педагогика факультетида бу борада муайян ишлар килинмокда. Жумладан, миллий - маънавий қадриятларни талабалар онгига сингдиришда ахборотли технологиялар яратилди, яни Н.Х.Кушвактов томонидан «ҚАДРИЯТЛАР» номли компьютерли тизим яратилди ва шунга давлат патент идорасидан патент олинди, «БУНЁДКОР» номли компьютерли тизимни яратишга маълумотлар базаси ва дастурий таъминот ОА.Равшанов томонидан яратилди, Ш.М.Камолова томонидан бўлажак бошланғич синф ўкитувчиларининг илмий дунёқарашини юксалтиришга асосланган «Шахе камолоти» номли компьютерли тизим учун ахборотли таъминотни тайёрлаш технологияси ва С.ТАлиқулов томонидан бўлажак мутахассисларни тайёрлашда тушунчалар узлуксизлиги ва узвийлигини таъминлашнинг ахборотли технологияси тайёрланди. Булар асосида педагогик инновацияларни ишлаб чиқиш ва жорий этишнинг зарурий кетма - кетлигини амалга ошириш орқали таълим тизимида сезиларли инновацион ёндашувлар кдлишга эришилди ва уни 10 пунктдан иборат килиб ифодаланди. Бунинг натижасида «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» даги юкори малакали, жаҳон таълими талабаларига жавоб берадиган, рақобатбардош мутахассислар тайёрлашга эришилади. Албатта, бу зарурий кетма - кетликни жорий этиш борасида кенг миқёсидаги илмий тадқиқот ишлари олиб

борилиши мумкин ва уларга ўз соҳаларининг мутахассис олимларни жалб этиб, ҳамкорликдаги фаолиятини олиб боришга тўғри келади. Бу борада олиб борилган кўп йиллик илмий изланишларимиз натижаларининг кўрсатишича таълим - тарбия жараёнига инновацион дастурий дидактик мажмуани кўллаш куйидагидек катор таълимий афзалликларни қўлга киритиш имкониятини берар экан: - ўқитишнинг ижодий муҳити яратилади; - талаба сифатли ва ишончли ўкув - дидактик ва интеллектуал маълумотлар билан таъминланади, яъни улар ўзи шуғулланаётган соҳа бўйича илм - фан ва техника - технологияларни энг сўнги ютукларидан хабардор бўлади; - инновацион дастурий дидактик мажмуа барча турдаги ўкув машғулотларида компьютер дастурининг қўлланилишини таъминлашга имкон яратади; - инновацион дастурий дидактик мажмуа талабаларни янги ахборот технологияларидан фойдаланишга ўргатади ва уларнинг касбий фаолиятида мустакил ҳолда билимлар эгаллашларида ишончли универсал восита сифатида бўлиб, янги ахборот технологияларидан фойдаланишга эҳтиёж ва мойилликни кучайтиради. Бундай жараённинг диққатга сазовор жойи шундаки, бўлажак мутахассис ўз касбий фаолиятини такомиллаштиришга онгли ва ижодий ҳолатда ёндашади. Педагогикада ўқиш ўқитишнинг натижаларини назорат қилиш ва ўлчаш Ҳамма вақт ҳам педагогик жараён ва адабиётларда таълим олувчиларнинг ўзлаштириш сифатини баҳолаш долзарб муаммо бўлиб қолаверган. Педагогик амалиётда таълим, ўкитиш ва тарбиялаш натижаларини текшириш кўп ҳолларда назорат қилиш деб аталади. Айнан «Назорат килиш» тушунчаси таълим олувчининг ўзлаштириш сифатини ўлчаш ва баҳолашлиги тўғрисида расмий меъёрий ҳужжатларда кўлланилади. Бу борада дастлаб «педагогик диагностика»

тушунчаси 1968 йилда К. Ингенкамп томонидан таклиф килинган ва у тиббиёт ва психологик диагностика каби ифодаланади [2]. Олимнинг таъкидлашича, «педагогик диагностика» бугунги кунда илмий интизомдан кўра фаол баҳсли дастур ҳисобланади. Шу сабабли ҳам таълим олувчиларнинг билим сифатини ўлчаш ва баҳолашда «назорат килиш» тушунчасидан фойдаланамиз. Ўқув жараёнининг барча босқичларида таълим олувчиларнинг билимини ўлчаш ва баҳолаш муаммосига дуч келинади. Бу муаммо Т.Н.Рябцеванинг ишларида ўз ифодасини топган. Уларда қайд этилишича, ўкув жараёнида билимни назорат килиш ва баҳолашнинг ролини аниклаш, текшириш мақсадларини ўрганиш ва классифи- кациялаш, назорат килиш шаклларини такомиллаштириш, ўлчам объекти хусусиятларини (талабалар билими сифатларини) аниқлаш ва бошқа кўплаб муаммоларнинг яхлит концепциясидир. Шу сабабли ҳам талабалар (ўкувчилар) билимини ўлчаш ва баҳолаш муаммосига ҳозирги ўқиш-ўкитиш назарияси ва амалиётига марказий ўринлардан бирининг ажратилиши бежиз эмас. Таълим жараёнларини бошқариш, ундаги педагогик тестлар, ЭҲМ, моделлаштириш, алгоритмлаш ва бошқа масалалар мазкур муаммоларни ҳал этиш билан мустаҳкам боғлиқдир. Ўкув жараёни, унинг ҳаракат фаолияти ва натижаларини назорат килишни ишончли алоқасиз (бу ерда тескари алока назарда тутилмоқда) амалга ошириб бўлмайди. Бундай мураккаб динамик жараённи мақсадга мувофик бошкариш учун эса ўкув материалининг тузилши ва улар орасидаги алокадорликни билмасдан амалга ошириб бўлмайди. Бу борада яъни ўқув материалининг тузилиши, шаклланиши ва уни бошқариш жараёнини куйидагича ифодалаш мумкин: • бошкариш манбаи ва максадини аникдаш; • бошкариладиган жараён тўғрисида дастлабки маълумотлар мажмуини ҳосил қилиш ва улар асосида манбанинг дастлабки ҳолатини ўрганиш; • жараённи бошкариш мезонини ишлаб чиқиш; • жараённинг асосий ўтиш ҳолатини (бир босқичдан иккинчисига ёки биридан иккинчисига ўтувчи ҳолатларни) назарда тутган ҳолда жараёнга таъсир

этувчиларни аниқлаш ҳамда улар ичидан асосий ва асосий бўлмаганларини аниқлаш; • бошкариладиган жараённинг ҳолати ва ҳаракатини ифодаловчи кўрсаткичлар (параметрлар)нинг муайян тизими бўйича маълумотлар мажмуасини ҳосил қилиш ва уларни ахборотлар кўринишига келтириш; • ахборотлар орасидаги корреляцией боғланишларни ўрганиш ва улар орқали жараёнларни бошқаришдаги мезонни ишлаб чиқиш; • жараённи бошқариш алгоритмларини ишлаб чиқиш ва улар ичидан каралаётган жараёнга мосини танлаш; • бошқарилаётган жараён кечишини мунтазам равишда назорат қилиб бориш учун самарали тескари алоқани таъминлаш; • тескари алоқа канали бўйича олинган ахборотларни қайта ишлаш ва уларнинг натижалари асосида жараёнга таъсир этувчи омилларни (кўрсаткичларни) лозим топилганда ростлаш; • ростлаш ишларини амалга ошириш қаралаётган жараён фаолият ҳаракатини махсус мослаштирувчи алгоритмлар ёрдамида амалга оширилмоғи лозим, чунки таълим жараёни ҳам қўйилган максадга хилма-хил ва турли- тумандир; • юқоридагиларни эътиборга олган ҳолда жараённи бошкариш ва улар натижаларини кўйилган мақсад нуктаи назаридан таҳлил қилищ; • бошкариш натижалари асосида каралаётган педагогик жараён тўғрисида хулосалар килиш ва уларга мое услубий тавсиялар тизимини тайёрлаш. Бу ерда «бошкариладиган жараённинг ҳолати тўғрисидаги кўрсаткичларнинг муайян тизими бўйича ахборот олишни таъминлаш» -деганда ҳам баҳо, яъни билимни ўзлаштириш даражасини тавсифловчи микдорий ва сифатий кўрсаткичи назарда тутилганлигига эътибор бериш лозим. Таълим жараёнини бошқаришдаги якуний муҳим натижалардан бири таълим олувчиларнинг ўзлаштириш савияси даражаси-баҳолаш нуктаи назаридандир. Бу эса каралаётган жараён тўғрисидаги эгалланган билим билан ифодаланади. Энди билимларга қўйилган талабларни кўриб чиқайлик:

1. Билимнинг тушунарлилиги бу - сифат, таълим олувчилар томонидан билимлар ўртасидаги алокасини тушунишларида, муҳим ва асосий бўлмаган алокаларини ажрата билишда, билим олиш усуллари ва тамойилларини билишда акс этади. 2. Билимни тушунишлик бу - ўзлаштириш ва бошка кўрсаткичларни синтез қилувчи якуний натижаларни ифодаловчи бир мунча умумлашган сифатдир. У билимнинг чуқурлилиги, мукаммаллиги ва тизимланганлигига қараб бир билимнинг ўзи турлича тушунилиши, ифодаланиши ва ундан фойдаланилиши мумкин. 3. Билимнинг мукаммаллиги - буни аниқлаш учун тушунчанинг барча белгилари ва уларнинг бир-бири билан алоқасини ажратиш керак. 4. Билимнинг чуқурлиги - бунинг учун у ёки бу тушунчалар ва улар ўртасидаги ўзаро алоқаларини ҳамда улардаги муҳим белгилар сонини аниқлаш лозим. 5. Билимнинг оперативлиги (тезкорлиги) - бу ўрганилган билимлар ўзгариши мумкин бўлган кўп вариантли вазиятларни тақдим этиш ва улардаги карорлар кабул килишни ўз вақтида бажаришлиги билан аникланади. 6. Билимнинг ихчамлилиги - буни текшириш топширикни ҳал қилишда бир неча усулларни уюштириш ёки ўхшаш масалаларни ҳал қилишда бир шаклда бўлмаган ёндашувлар ичидан масалага кулай ва мосини танлаш орқали амалга оширилади. 7. Билимнинг аниқлиги ва умумийлиги - умумлаштирилган билимнинг аник намоён бўлишини очиб бериш маҳорати, аник билимларни умумлаштириш остида якунлаш, хусусийликдан умумийликка (индукция) ўтказиш кобилиятини аникдаш билан текглирилади. 8. Билимнинг тизимийлиги - буни топшириқларни тушунчанинг иерархиясини аниқлашдаги уларнинг изчиллиги, ўзаро богликлиги тизими билан текширилади. Энди булар асосида билимни текшириш ва назорат қилиш масаласи баёнига ўтадиган бўлсак, унинг кўп кирралиги ва кўп вариантлилигига эътибор

бериш керак. Уларнинг кўпчилиги билимни, бу муаммонинг умумий ва хусусий масалаларини баҳолаш ва назорат килишни, уларни ташкил этишнинг функциялари, методлари ва тамойилларига тегишлидир. «Назорат килишни ташкил этувчи функция, унинг бутун ўқув- тарбиявий жараённи ташкил этишга таъсир қилишида намоён бўлади. Ўкитувчиларнинг талабалар билимини ўзлаштиришдаги қизиқиши, фаоллиги, ижодий мустақиллигини оширишга, уларни амалий фаолиятга тадбиқ этиш, маҳорат ва кўникмаларни шакллантиришда ёрдам берувчи ўқиш - ўқитишнинг мазмуни, шакллари, усул ва воситаларини ишлаб чиқиш ва фойдаланишга йўналтирилган бир мақсадга каратилган фаолияти тушуниладиган фаоллик, педагогик жараённинг ташкил этувчи марказий жиҳати ҳисобланади. Мақсадли ташкил этилган педагогик назорат катта тарбиявий самара беради. Бу соҳадаги илмий изланишлар натижалари шуни кўрсатадики, ўкитиш натижаларини текшириш билимни такомиллаш-тиришга катта ёрдам беради, уларни аниқлаштиради ва муайян тизим бўйича шакллантиради, хотира ҳамда фикрнинг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади. Назоратнинг таълим, ўқиш-ўқитиш ва тарбия билан алоқаси тамойили, назоратнинг олий ўкув юрти умумпедагогик назоратининг ажралмас қисми сифатида зарурлигини тасдиқлайди. Бунда назорат ролини меъёрида сақлаш муҳим аҳамиятга эга, чунки таълим-тарбия ишининг муваффақияти умумпедагогик жараёнда назоратнинг қўйилиш даражаси билан аниқланади. Бу борада педагогик назоратнинг холислик тамойилига турли йўллар билан эришилади. Бундаги биринчи йўл - жамоавий баҳолашни шакллантириш. Бунда олинган баҳолар бир канча субъектив фикрлар доим ҳам объектив бўлавермасада, кўпинча у ни холис деб кабул киладилар. Педагогик назоратнинг адолатлилиги ва ошкоралилиги тамойиллари мазмун жиҳатидан холислик тамойилига яқин ҳисобланади. Ошкоралик педагогик назоратни ташкил этишнинг ажратиб бўлмайдиган элементи сифатида қаралиши лозим. Назорат ошкоралигини таъминлашни талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг тизимининг турли

вариантлари орқали амалга оширилиши мумкин. Ошкоралик педагогик назорат натижалари билан танишипгаинг оммавийлиги ва барча боскичларнинг очиқлиги, бир хил шароитдаги беистисно барча талабаларга назорат асосида ётувчи ҳамма қоидаларнинг аниқлиги ва уларни қўллаш, шунингдек, назорат натижаларини текшириш имконияти берилиш ифодасидир. Баҳонинг холислиги ва адолатлилиги таълим сифатини таъминлашнинг асоси бўлиб ҳисобланади, у кўпинча ишнинг ўзигагина эмас, балки унинг кўрсаткичларида ҳам муҳим аҳамият касб этади. Шунинг билан бирга назоратнинг илмийлиги ва самарадорлиги тамойили педагогик назоратнинг ташкил топишида муҳим роль ўйнайди. Назорат жараёнида тизимийлик таълим- тарбия жараёнининг мунтазамлилиги ва тўлалигини таъминлайди. Бундан ташкари тизимийлик назоратни тартибга солиш, уни режали ва динамик равишда олиб бориш ҳамда жорий этишни таъминлайди. Бу борада талабаларни фаол ўкув фаолиятига рағбатлантирувчи ва муҳим асосли кучга эга бўлган талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг тизими (РТ) бу максадга яхши мое келади. РТ педагогик назоратнинг диагностик, ўргатувчи, ташкил этувчи ва тарбияловчи функцияларининг яхшироқ амалга ошишига ёрдам беради. Кейинги пайтларда кундалик ҳаётда ва вақтли матбуотда ҳамда даврий илмий- услубий журналларда кўплаб рейтинг тўғрисида жумлалар учрамоқда. Улар: • ўкув фани рейтинги; • талабанинг ўкув фани бўйича рейтинги; • талабанинг семестр бўйича рейтинги; • талабанинг курс бўйича рейтинги; • талабанинг бутун олий ўкув юрти давридаги рейтинги; • талабанинг интегратив рейтинги; • талабанинг гуруҳ аъзолари орасидаги рейтинги (бу ерда тала банинг ўз ўртокдари ўртасидаги нуфузи: билимдонлиги, ташкилот- чилиги, ташаббускорлиги ва ҳ.к);

• факультетнинг олий ўкув юрти бошқа факультетлари орасидаги рейтинги; • олий ўкув юртларининг аттестациядан ўтишдаги рейтинги (лойик, шартли лойик, нолойиқ ва уларга мое рейтинг баллари мезонлари); • дареликлар, ўкув кўлланмаларнинг танловдаги рейтинги; • талабанинг нисбий рейтинги; • талабанинг назорат турларига мое рейтинги ва ҳоказо. «Рейтинг» сўзи инглизча бўлиб, унинг маъноси «индивидуал коэффициент» ёки баҳо демакдир. Бу тушунчаларни тегишли рейтингларнинг сон жиҳатидан моҳиятини ҳисоблаш учун қўллаш, ҳар бир талабанинг ўқиш кўрсаткичини ифодаловчи мажмуани олишга имкон беради. РТ бўйича талабалар билимини баҳолаш ғояси талабаларнинг кўринишлари баҳоланадиган рейтинг балларини кўллашга асосланган. РТ нафақат ўкув ишларига тегишли, балки ундан таълим-тарбия жараёнини барча жабҳаларини баҳолаш, назорат қилиш ва бошқаришда фойдаланиш мумкин, шунда талабанинг семестр, ўкув курси давомида (фанни, мавзуни ўзлаштириш ёки бутун олий ўкув юртини тугатиш давомида) тўплаган баллар йиғиндиси орқали, уларнинг таққослаш имкони туғилади, яъни, талабанинг гуруҳдаги ўрни аниқланади, ДТС даги эгаллаган билим, кўникма ва малакаларни згаллаганлиги холати, бутун олий ўкув юртини битиришдаги эгаллаши лозим бўлган рейтинг балларининг қанча қисмини эгаллаганлиги аникланади. Бу эса талабанинг тайёргарлик даражасини ҳис этиш, мусабоқалашиш кўникмаларини таълим-тарбия жараёнига киритиш, билимни ўзлаш- тиришдаги ўз тезлик даражасини танлаш, касбий фаолиятни эгаллашда қандай ўринда бораётганлигини аниклаш, ўқишдаги ижобий туйғусини (изланувчанлиги, ташаббускорлиги, янгиликка интилувчанлиги, касбий фазилатларини такомиллаштиришига интилишлари, ЯПТ ва ЯАТларни таълим- тарбия жараёнига кўллашга қизиқиш ва шу кабилар) синаб кўриш имкониятини беради. Олий ўкув юртларида ўқиш вақтига караб талабалар ўкув ишларини назорат килишнинг жорий, оралик, якуний ва сўнгги кўринишлари мавжуд.

Жорий назорат. Бу аудитория машғулоти давомида мустақил бажарилган топширикларни текшириш, тестлаш, коллоквиумлар, семинарлар, суров ва бошқалар оркали амалга оширилади. Назоратнинг даврийлигини ўқитувчи белгилайди. Жорий назоратга кўйилган бу вазифа, уни билимни назорат қилиш босқичлари ичида шакллантирувчи эканлигини кўрсатади. У ўқитишнинг асосланишини, фаол ўқишга рағбатлантиришни таъминлайди, шу билан бир пайтда якуний назорат асосини қайд этиб, баҳолаш характерига эга бўлади. Оралиқ назорат. Бу дастурнинг муайян қисмини ўрганишни назорат қилиш ва баҳолашни ўзига мақсад килиб кўяди. Шу билан бирга дастурнинг муайян қисмини босқичма-боскич назорат қилишни амалга оширади, курс ишлари, малакавий битирув ишларининг тайёргарлик даражасини ҳам текширишга ёрдам беради. Одатда оралиқ назорат ва унинг даврийлигини ДТС, ўкув режаси ва дастурини эътиборга олган ҳолда кафедра йиғилишида, услубий уюшманинг таклифини инобатга олиб белгилаб чиқади. Булар олий ўкув юрти ўкув жараёни жадвали ва назорат тадбирлари жадвалига киритилади. Бунда ҳам назоратнинг холислиги ва ҳаққонийлигини таъминлашнинг турли мезонларини танлаш ўқитувчидан ўқитишнинг фаол усуллари ва уни ўқитишда қўллашдаги аҳамиятини баҳолай билишни талаб этади. Якуний назорат. Бу умумий натижалар баҳоларини аниклаш мақсадида ўтказилади. Бу босқичдаги назорат натижалари талабанинг фанни ўзлаштиришни, ўқитувчининг касбий фаолиятлар бўйича ишини баҳолаш имконини беради. Бу орқали қаралаётган таълим-тарбия жараёнига хулоса ясашга ҳам имконият яратилади ва улар асосида талабага таълимнинг кейинги босқичига ўтишга даража берилади, ўқитувчига эса таълим-тарбия олиб боришда кайси ҳолатларга кўпроқ эътибор бериш лозимлиги ҳақидаги хулосаларни чиқаришга асос бўлади. Сўнгги назорат. Бу якуний назоратлар натижалари тўғрисидаги қарорни жамоавий бўлиб қабул қилиш керак бўлган комиссия таркибида анъанавий тарзда ўтказилади. Талабаларга нафақа белгилаш ва уларни куредан курега ўтказиш ҳамда якуний давлат аттестацияси сўнгги назоратга тегишли.

Республикамизда олий маълумотли мутахассисларни икки босқичда (бакалавр, магистр) тайёрлаганликларидан сўнгги назорат таълим олувчиларнинг ҳар бир курени (таълим-тарбия босқичини) тамомлаганликлари бўйича амалга оширилади. Демак, бугунги кунда талабалар билими сифат даражасини ўлчаш ва баҳолаш, билимни ўзлаштириш жараёнини бошкариш, талабаларнинг билиш фаолиятини фаоллаштириш, ўкув жараёни самарадорлигини ошириш масалаларини ҳал қилишда муҳим рол ўйнайди. Билим сифати даражасини микдорий ўлчаш ва баҳолашнинг назарий асослари, методлари, услубларини ишлаб чиқишнинг ниҳоятда муҳимлигини ўлчаш манбаининг ниҳоятда мураккаблиги (уни ифодаловчи кўрсаткичлар) ва омиллар хилма - хиллиги, кўп кўрсаткичли динамик жараёнли, кўрсаткичлар орасидаги кўп босқичли, кўп қиррали, кўп вариантли боғланишлар мавжудлиги) сабабли, бу муаммо педагогика фанида эришиш қийин бўлган ва етарли тадбиқ қилинмаган соҳа бўлди. Бу муаммони таълимни технологиялаштириш оркали амалга ошириш мумкинлигини, бу борада олиб борган илмий-тадқикот- ларимиз натижалари таъкидлади. Тадқиқотларимизда назорат функциялари караб чиқилди. уларда диагностик, ўргатувчи, ташкил этувчи, тарбияловчи функциялар асосий функциялар қилиб олинди. Буларда назоратни белгиловчи, тузатувчи, шакллантирувчи, ривожлантирувчи, илмий баҳоловчи, йўналтирувчи, такрорий машқ қилувчи, тескари алокани машк килувчи, тескари алоқани таъминловчи функциялар ҳакида маълумотлар берилган. Мазкур илмий-услубий ишимизнинг ушбу қисмига хулоса сифатида куйидагиларни қайд этиш мумкин: • педагогикадан ўкиш-ўқитиш жараёни жамият тараққиёти ва давлат тузимига мое равишда ҳамда бугунги кундаги фан-техника ютукларини эътиборга олган ҳолда мунтазам равишда ривожланиб, такомиллашиб бормоғи лозим; • бугунги кундаги ўкиш-ўкитиш ишлари «Кадрлар тайёрлаш миллий

дастури» даги Миллий моделда таъкидланганидек, баркамол авлод тарбиясига хизмат килмоғи лозим; • таълим-тарбия замон билан ҳамнафас бўлмоги учун таълимни технологиялаштиришга эришиш лозим; • таълим-тарбия жараёнини оптимал бошкаришнинг фаол услубларини ишлаб чиқариш лозим; • таълим-тарбия жараёнининг кечишини мунтазам равишда назорат килишда ҳал килувчи илмий - тадкикотларни ривожлантириш керак ва бунда тескари алоқа воситаларидан самарали фойдаланиш услубларини ишлаб чикариш лозим; • таълим-тарбия жараёни натижаларини баҳолашда холислик ва одилликка катьий эътибор бериш ҳамда улардан таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришга ҳамда рақобатбардош замонавий мутахассисларни тайёрлашда самарали, яъни кзралаётган жараённи максадли бошқаришда ростлагич сифатида фойдаланиш лозим. Педагогик илмий ходимлар тайёрлаш жараёнининг узлуксизлиги Узлуксиз таълим тизимида ахборот муҳитини яратиш ва замонавий ахборот технологиялари негизида таълим жараёнининг ахборотли таъминотини ривожлантириш, бугунги таълим тизимининг мазмун- моҳиятини белгилайди- Бу борада таълим муассасаларида янги ахборот ва педагогик технологиялар жорий этилишининг ташкилий- педагогик негизларини яратиш ва буларга мое педагогик, илмий- педагогик кадрларни тайёрлаш замонавий педагогикада муҳим муаммолардан биридир. «Ўзбекистон Республикасида «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг «Кадрлар тайёрлаш тизимида фан» ва «Педагог ва илмий- педагог кадрлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш» кисмларида узлуксиз таълим тизимида ижодкор илмий-педагогик кадрларни тайёрлашга катта эътибор берилган бўлиб, унда таълим муассасаларига янги педагогик технологияларни ишлаб чикиш ва жорий этишга мўлжалланган илмий- тадкиқот ишларини кенгайтириш ҳам қайд этиб ўтилган».

Демак, бу таълим муассасаларидаги илмий - тадкикот ва илмий- педагогик ишларга замонавий услубларни тадбик этишни талаб этмоқда. Бу соҳа бўйича кўп йиллик илмий изланишларимиз, илмий- педагогик фаолиятимизда олиб борган илмий таҳлилларимиз шуни кўрсатмокдаки, Республикамизда юкори малакали илмий-педагогик мутахассислар тайёрлаш иши бугунги кунда давлат аҳамиятига молик масалага айланди. Бу борада олиб борган илмий - тадкикот ишларимиз натижалари педагогик тадкикотларни олиб боришда куйидагича узлуксизликка эътибор беришлиги лозимлигини кўрсатди. Шаклдан кўриниб турибдики, олий ўкув юртига муайян мутахассислик бўйича кирган талаба, то ДТС бўйича касбий фаолиятга йўналтирилгунга кадар мураккаб динамик жараённинг иштирокчиси бўлади. Бундай жараёнда ўқитувчи- таълимни бошкаруви тадқикотчи ижодкор ўкитувчидан самарали илмий изланишлар қилишни талаб этади. Бундай муҳим педагогик тадкикотларни қаралаётган жараённи ташкил этувчилар ва унга таъсир этувчиларни эътиборга олмасдан амалга ошириб бўлмайди. Бунда дастлаб тадкикот предмета таълим- тарбия жараёнининг қайси бўғинига тегишли эканлиги аникланади ва шу асосда мутахассислик йўналишларига мое тадкикот мақсади аникланади. Бундан кейин ўкув режасидаги фанлар блоклари, улар ўртасидаги алокадорлик ва бу алокадорликнинг бўлажак мутахассислар касбий сифатларии (фазилатлари) даги ўрни таҳлил килинади. Йўналиш ва режалаштирилган мутахассисликни тадқикот манбаи сифатида аниклаб бўлгандан кейин, қуйидагича мутахассисни тайёрлаш жараёнини такомиллаштириш омиллари ўрганилади: бўлажак мутахассислар тайёрлашга ўрта умумтаълим мактабларида ва ўрта махсус касб - ҳунар таълимида ҳосил бўлган таянч тушунчалар; талаба яшаб турган атроф - муҳитдаги мутахассислик йўналишига таъсир этувчи кўрсаткичлар; мутахассислик йўналишига тегишли фан - техника ютуклари; ўқув воситалари; ўкув усуллари, ўкув шакллари ва педагогик инновациялар. Бу жараён талаба ўқишга кирган пайтдан бошлаб,

олий ўқув юртини тугатгунга кадар мунтазам равишда эътиборга олинади. Бу жараёндаги ҳар бир қадам натижаси талабага билим бериш давомида назорат килиниб, баҳолаб борилади. Мазкур жараёнда бўлажак илмий - педагогик мутахассисларни тайёрлашга каратилган ҳаракатлар асосан биринчи курсданоқ бошланади. Жумладан, биринчи курсда реферат, аник мавзу бўйича маъруза матни ёзишга ўргатиш максадга мувофиқ бўлса, иккинчи курсда хисобот ва курс иши ҳамда илмий анжуманларга қатнашишга маъруза тезисини ёзишни билмоғи лозим. Учинчи курсда эса реферат, илмий маъруза, курс иши, илмий - услубий мақола ва шу кабиларни тайёрлаш кўникмаларига эга бўлиши керак, шунингдек, таълимнинг фаол усулларини ҳам ( модулли таълим, дастурли таълим, моделли таълим, тренинг дарслари, кўргазмали даре, аукцион даре ва ҳ.к.) ўзлаштириб олган бўлиши керак. Ва ниҳоят, тўртинчи курсда талаба илмий ходим сифатида шакллана бошлаши керак, у турли илмий анжуманларга ўз илмий изланишлар натижалари билан катнашиши мумкин ва булар асосида малакавий битирув ишларини тайёрлаш керак, айниқса, ўқитувчилар илмий - амалий анжуманларида ўз фикр-мулоҳозалари билан қатнашиш лозим, чунки ДТСдаги бакалавр академик даражанинг тайёргарлигига куйидагича талаблар кўйилган: • «дунёкараш билан боғлик тизимли билимларга эга бўлиши, гуманитар ва ижтимоий-иктисодий фанлар асосларини, жорий давлат сиёсатининг долзарб масалаларини билиши, ижтимоий муаммолар ва жараёнларни мустақил тахлил қила олиши; • Ватан тарихини билиши, маънавий миллий ва умуминсоний кадриятлар масалалари юзасидан ўз фикрини баён кила олиши ва илмий асослай билиши, миллий истиклол гоясига асосланган фаол ҳаётий нуқтаи назарга эга бўлиши; • табиат ва жамиятда кечаёттан жараён ва ҳодисалар ҳақида яхлит тасаввурга эга бўлиши, табиат ва жамият ривожланиши ҳакидаги билимларни эгаллаш ҳамда улардан замонавий илмий асосларда ҳаётда ва ўз

касб фаолиятида фойдалана билиши; •инсоннинг бошқа инсонга, жамиятга, атроф-муҳитга муносабатини белгиловчи ҳукукий ва маънавий мезонларни билиши, касб фаолиятида уларни ҳисобга ола билиши; • ахборот йиғиш, саклаш, қайта ишлаш ва ундан фойдаланиш усулларини эгаллаган бўлиши, ўз касб фаолиятида мустакил асосланган қарорларни кабул қила олиши; • тегишли бакалавриат йўналиши бўйича рақоботбардош умумкасбий тайёргарликка эга бўлиши; • янги билимларни мустакил эгаллай билиши, ўз устида ишлаши ва меҳнат фаолиятини илмий асосда ташкил кила билиши; • соғлом турмуш тарзи ва унга амал килиш зарурияти тўгрисида илмий тасаввур ҳамда эътиқодга, ўзини жисмоний чиниқтириш ўкув ва кўникмаларга эга бўлиши лозим. Талабага таъсир этилган (бутун олий ўкув юртида ўқиш давомида) таълим- тарбия воситалари, шакллари ва айниқса, таълимга инновацион ёндашувлар бўлажак илмий - педагогик ходимларни шакллантиришда муҳим асослар бўлиб, улар талабада (битирувчида) мустаҳкам касбий билим, кўникма ва малакаларни пайдо қилади. Ҳосил бўладиган касбий билим, кўникма ва алакалар ДТСдаги талабларни ҳисобга олган ҳолда назорат қилинади ва баҳоланади. Бу жараён талабада шаклланган билим, кўникма ва малакаларни ДТС талаблари билан такқослаш оркали амалга оширилади ва шунинг билан бир каторда талабада (битирувчида) шаклланган касбий фазилатлар ҳам аникланади, ҳамда булар асосида касбий фаолиятга тавсиялар, яъни меҳнат бозорига йўлланма берилади. Демак, илмий- педагогик ходимларнинг касбий фаолиятида имлий- тадкиқот ишлари билан шуғулланиш уларнинг мустакил ишларининг асосий ҳаракатланувчи омили ҳисобланар ва улар илмий-тадқиқот ишларини касбий фаолиятга тайёргарлик боскичиданоқ, яъни олий ўкув юртларида ўқиб юрган даврларининг дастлабки пайтлариданоқ бошлар экан ва кейин таълим-тарбия жараёнининг кейинги босқичларида давом эттиради, кенгайтиради,

ривожлантиради. Бу борада илмий - педагогик ходимдан талаб қилинадиган қуйидаги жиҳатлар ҳам бор. Улар: методик жиҳатдан билимдонлик, касбий жиҳатдан билимдонлик ва ижтимоий билимдонлик. Методик жиҳатдан билимдонлик - бу илмий-педагогик ходимнинг таълим-тарбия жараёнида шахсга ва гуруҳга ўзининг ижобий таъсирини ўтказа олиш, таълимнинг илғор технологиялари, шакллари, воситалари ва усулларидан ижобий сифат ўзгаришлари килиб, юқори самародорликни кўлга киритган ҳолда фойдалана олиш қобилиятлари мажмуаси. Касбий билимдонлик - бу ўкув дастури йўналишида илмий асосланган билимга эгалиги, услубий асосланган амалий фаолият кўрсата олиш қобилиятига, мавжуд фаолият даврида учраган муаммолар ечимини мустакил топишнинг оптимал усулларини эгаллай олганлик қобилиятлари мажмуидир. Ижтимоий билимдонлик - бу энг аввало, обрў-эътибор яъни илмий- педагогик ходимнинг ижтимоий жиҳатдан етуклиги, маълум ахлоқий тамойилларга эгалиги, шахсий тажриба ва кузатишлар асосида ўз мустакил фикрларини шакллантира олиш, бошқа шахсларга таъсир кўрсата олишлиги, шахслараро ва якка шахе билан гуруҳ орасидаги муҳитларни яхшилай олиш каби қобилиятлар мажмуасидир. Бу билимдонликларга зга бўлиш учун илмий-педагогик ходим илмий изланишларнинг куйидаги кўринишлари ва турлари ҳакидаги чукур билимга эга бўлиши керак: • касбий тайёргарлик даврида олий ўкув юртларидаги таълим- тарбия жараёнида иштирок этишда бажарган реферат ёзиш иши, курс шли (лойиҳаси) ва малакавий битирув ишлари узлуксиз тадқиқот иши эканлиги ҳақидаги; • услубий, илмий-услубий, илмий - оммабоп журналларга ўз илмий изланишлари натижалари бўйича чикиб туришни чукур ҳис кила билиши ҳакидаги; • илмий-дидактик, ижтимоий-сиёсий, илмий- методик, умумдавлат микёсидаги тажриба-синов ишларини уюштириш ва ташкиллаш- тиришда фаол иштирокчи бўлиш ҳамда улар тўғрисида таҳлилий ҳисоботлар ёзиши ҳакидаги;

• ўкув адабиётлари турлари ва шакллари тўғрисида чукур билимга эга бўлиш ҳамда дарслик, ўкув, услубий кўлланмалар, дидактик мажмуалар ва шу кабиларни тайёрлашда фаол иштирок этиш лозимлигини ҳис қилиш; • турли педагогик-психологик тадкикотларда иштирок этиш ва буни изланувчанлик фаолиятининг ажралмас кисми эканлигини чукур ҳис килиш; • ўтказилган тадқикотлар натижалари бўйича илмий маъруза, маъруза тезиси, реферат, илмий-таҳлилий ҳисобот, услубий кўлланма ва тавсиянома, монография ва диссертация тайёрлашларни ўзининг илмий салоҳияти белгиси деб билиш; • Фан ва ахборот технологиялари мувофикдаштириш маркази томонидан эълон қилинган йўналишлар танловида қатнашишга эришиш; • ўзида тўпланган интеллектуал салоҳиятдан бошқалар яъни унинг орқасидан эргашиб келааётган ёшлар (шогирдлар)ни баҳраманд қилиш ва шу асосда илмий - педагогик ходимлар сонини кўпайтириш ҳамда педагогик тадкиқотларни янада ривожлантириш ва такомиллаштириш ўз олимлик бурчи эканлигини бутун вужуди билан ҳис килиш. Бўлажак мутахассисларни тайёрлашда миллий маънавий қадриятлар тизимини ишлаб чиқиш Жамиятнинг ривожланиб, такомиллашиб боришида, ижтимоий муҳит муҳим рол ўйнайди. Инсонлар фаолияти тўлакон амалга ошиши учун, уларга шарт-шароитлар яратилиб берилиши муҳим масала ҳисобланади. Бугунги кунда Республикамизда олиб борилаётган туб ислоҳотлар жамият равнакига каратилган бўлиб, ҳар бир фуқаронинг жамиятда ўз ўрни, қадри бўлишига алоҳида эътибор берилмокда. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ўзининг ҳар чики- шида инсон омилига тўхталиб, алоҳида унта урғу бермоқца. Айникса, ёшлар тарбиясига ҳар биримизнинг масъул эканлигимиз қайта-кайта ўз маърузаларида айтиб ўтмокда. Шундан келиб чиққан ҳолда, бошланғич синф ўқитувчиларини таълим-тарбия жараёнларига таайёрлашда ўзгача бир ёндашувни амалга ошириш лозимлиги юзага келмоқда.

Бўлажак ўкитувчиларининг маънавий савиясини ва бу соҳадаги билим, кўникма ва малакасини шакллантириш ҳозирги куннинг энг долзарб масалаларидан бири эканлиги аниқ. Бу борада талабаларнинг маънавий савиясини аниклаш ҳам ўзига хос бўлган муаммо ечимини топишни талаб этади. Бу муаммонинг ечимини ҳал килишда талабалар маънавий савиясини аниклаш ҳам мақсад килиб олган ва бу жараённи амалга оширишда ахборотли таъминотни таминлаш ҳам кўзда тутилади. Бундан мўлжжалланган максад миллий кадриятлар тизимини талабалар онгига сингдириб, уларнинг тафаккурини кенгайтиришдан иборатдир. Бу борада олиб борилган илмий изланишларимиз натижаларининг кўрсатишича таълим - тарбия жараёнини мунтазам равишда кадриятлар ҳақидаги билимлар билан ҳар качонгидан ҳам бойитиб, улардан бўлажак мутахассисларни тайёрлашда фойдаланишнинг оптимал вариантларни яратиш мумкинлигини кўрсатмокда. Бунинг учун: 1. Талабаларнинг маънавий билим доирасини бойитишга эришиш; 2. Талабаларнинг миллий кадриятлар тўғрисидаги билимларини юксалтириш; 3. Талабалар томонидан миллий-маънавий кадриятлар бўйича назарий билимларни ўзлаштирилганлик даражасини аниклаш ва уларни бойитиш; 4. Миллий-маънавий кадриятлар бўйича шаклланган билимларини ёшлар онги ва қалбига етказиб беришнинг оптимал вариантларини яратишга эришиш лозим бўлади ва шу кабилар. Шунинг билан бирга бўлажак ўкитувчиларни таълим - тарбия жараёнларига тайёрлашда кадриятлар тизимидан фойдаланиш мақсадга муофик бўлади. Бундай таълим-тарбия тизимини амалга оширишда талабаларнинг касбий билим, кўникма, малакалари билан бир қаторда миллий кадриятлар бўйича билимларни ўз навбатида босқичма-босқич шакллантирилади: Бунда: • улуғ аждодларимиз колдирган маънавий бойликлар; • халк оғзаки ижоди - тарбия ўчоғи уйғунлигига мое маълумотлар; • урф - одатлар, анъаналарнинг тарбиявий аҳамияти; • касбий маҳорат кўникмалари;

• шахеий ҳаётга тайёрлашнинг мазмун - моҳиятларига алоҳида эътибор қаратмоғи лозим. Бундай босқичларни амалга оширишда албатта унинг маънавий- маърифий асослари муҳим рол ўйнайди. Баркамол авлод тарбияси ҳар қандай жамиятда ҳам онгли табақага тегишли инсонларнинг эзгу-орзуси бўлиб келган. Айниқса, бизнинг ўтмишимизга тегишли бўлган бой миллий меросимиз намояндалари Ал- Хоразмий, Абу Райхон Беруний, ат-Термизий, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Аҳмад Фарғоний, Мирзо Улуғбек, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Абулқосим Фирдавсий, Бобур, Абдулла Қодирий, Нодира, Увайсий, Чўлпон, Фитрат, Зебунсо, Ал-Бухорий, Юсуф Ҳамодоний, Аҳмад Яссавий, Бурхониддин Ал-Марғилоний, Ғуждуво-ний, Замахшарий, Нажмиддин Кубро, Амир Темур, Ҳусайин Бойқаро, Мирзо Ҳумоюн Акбаршох каби буюк инсонлар яшаб ўтган даврда дунёвий ва диний билимлар бир-бирини бойитиб борган шароитда тараққиёт юксак босқичга кўтарилди. Шубҳасиз комил инсон тарбияси ҳам уларнинг диққат эътиборининг марказида турган муаммолардан бири бўлган. Демак, мамалакатимиз халқлари миллий қадриятлари- мизни улуғловчи урф-одатлаидаги, мафкурасидаги маърифат тушунчаси, илм ва билимга интилиш хислати хуллас комил инсон бўлишга ҳаракат килиш жараёни бир неча минг йиллик тарихга эга. Юкорида номлари тилга олинган улуғ боболаримизнинг юрт тинчлиги, Ватан тараққиёти йўналишидаги, халк фаровонлиги ҳақидаги, шунингдек Комил инсон тўғрисидаги таълимотлари, уларнинг юксак маънавиятли кишилар эканлиги бутун дунё эътироф этаётган бир пайтда, биз баркамол авлод тарбиясига жавобгар эканлигимизни хис этамиз. Аждодларимиз орзусини эътиборга олган юртбошимиз томонидан ислоҳ килишнинг илмий асосланган беш тамойили ёки бевосита баркамол авлод тарбиясига тегишли бўлган "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" ҳам Таълим тўғрисидаги қонунни амалга жорий этишда ота- боболаримизнинг эзгу- ниятларини амалга ошириш йўлидаги буюк қадам дея оламиз. Шу сабабли ҳам бугунги кунда баркамол авлод тарбияси тўла маънода

миллий тусда олиб бормокда. Ёш авлодни ҳар томонлама етук, баркамол шахе килиб тарбиялашда баркамол авлод тарбиясининг маърифий босқичлари муҳим аҳамият касб этади. Булар: • баркамол авлодни тарбиялаб вояга етказиш орзуси; • орзуга эришиш мақсад ва вазифаларини ишлаб чиқиш; • орзуга эришмок йўлининг оптимал вариантини танлаш; • узлуксиз таълим тизимини тўлиқ амалга ошириш; • узлуксиз таълим таркибини такомиллаштириб бориш; • Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини рўёбга чиқариш; • Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини тўлиқ ҳаётга тадбиқ этиш; • миллий моделни амалда жорий этиш йўлларини бойитиб бориш; • рақобатбардош мутахассис тайёрлашга эришиш. Албатта бу кайд этилган кетма-кетлик ўзининг мустаҳкам иқтисодий, ташкилий, маънавий-маърифий асосларига эга. Республикамизнинг мустакиллигани мустаҳкамлаш йўлидаги муҳим вазифалардан бири ҳам жаҳон таълими талаблари даражасидаги ракобатбардош мутахассислар тайёрлашдан иборатдир. Бундай мутахассислар тайёрлашнинг асосий омилларидан бири ота-боболари- миздан қолган бой маънавий меросимиздан фойдаланиш, миллий мафкурани шакллантириш ва унинг ривожлантиришдан иборатдир. Бой маънавий меросимиз ҳакидаги маълумотларни ёш авлодга етказишда олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан бўлажак бошланғич синф ўқигувчиларини тайёрлаш учун тасдиқланган ўкув режаси муҳим омил ҳисобланади ва уларнинг блокларга мое қадриятлар тизимини яратиш бўлажак мутахассисларни касбий - маънавий етук килиб тайёрлашда мустаҳкам асос бўлмоқда. Шаклда акс эттирган тизимнинг мазмун-моҳияти шундан иборатки, бўлажак ўкитувчиларга миллий кадриятлар тизими сингдирилишини ифодалашдан иборат. Бунда ўкув режадаги ҳар бир блокдаги фанларнинг хусусиятидан келиб чиккан ҳолда миллий қадриятлар сингдирилиб борилади. Мисол учун

биринчи блокдаги барча фанларни ўкитиш жараёнида (ижтимоий-гуманитар) миллий кадриятларнинг маънавий асоси сингдирилишини айнан, ўша фанлардаги мазмуни очиб берилишига ёрдам беради ва талабаларнинг миллий - маънавий кадриятлар борасидаги тушунчалар бойитилади. Ўкув режасидаги фанларнинг хусусиятлари айнан қадриятларнинг кайсидир бир йўналишини ёритишга ёки бўлмаса миллий кадриятларнинг кайсидир қирраси бирор-бир фаннинг муҳим моҳиятини очишга хизмат қилади. Мисол учун табий қадриятларни сингдиришда табиатшуносликка оид фанлар муҳим аҳамият касб этади. Аниқ фанларни ўрганишда эса илмий кадриятларимиз бекиёсдир. Бугунги кунда таълим-тарбия мазмунини тубдан ислоҳ килиш жараёнлари амалга оширилаётган бир пайтда комил инсон таълимоти тўғрисидаги билимларини ҳаётга жорий килиш, уни ривожлантириш, такомиллаштиришда бўлажак мутахассисларни тайёрлашда "кадриятлар тизими"дан кенг фойдаланиш максадга мувофик бўлади. Улуғ аждодларимиздан бизга меърос бўлиб келаётган бундай маънавий маърифий тарбия тизими, бўлажак мутахассисларни ҳар томонлама етук инсон, баркамол авлод, ракобатбардош мутахассис килиб тарбиялашда қўл келади. Бўлажак ўкитувчиларга "Қадриятлар тизими"ни сингдириш жараёнида ўкув режасидаги кетма-кетлик асосида олиб борилган таълим-тарбия қадриятларни ўрганиш йўналишида инновацион технологияни жорий этиш имкониятини кафолатлайди ва энг асосийси касбий - маънавий жиҳатдан етук мутахассис тайёрлашга эришилади.

Адабиётлар рўйхати: 1.Ўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007 . 2.Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: Фан, 2006. 3.Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: Мовароуннаҳр, 2002. 4.Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007. 5.Фалсафа: Қомусий луғат. Т.: Шарқ, 2004 6.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002. 7.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2004.

O'xshashlar

Инновацион таълим технологиялари

Илмий тадқиқот ишлари ва унинг мазмун моҳияти

Педагогик психологиянинг принциплари ва илмий тадқиқот методлари

Илмий тадқиқот жараёнини моделлаш

Ахборот таълим технологиялари