Илмий тадқиқот жараёнини моделлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.7080078125 KB

Ko'chirib olish

Илмий тадқиқот жараёнини моделлаш Режа : 1. Илмий моделлаш таснифи 2. Илмий тадқиқот объекти ва унинг моделини танлаш 3. Ўхшашлик мезони 4. Моделлаш ёрдамида баҳолаш 5. Илмий тадқиқот ишлари самарадорлигини баҳолаш

ИЛМИЙ МОДЕЛЛАШ ТАСНИФИ Таянч иборалар ва атамалар: модель, илм - фан, аксиомалар тизими, тилшунослик, морфологик, грамматик, мунажжимлик, жараён ва ҳодиса кечиищ, таълим, моҳият, моделлаш, физик моделлаш, математик моделлаш, электр моделлаш, кибернетик моделлаш, аналог моделлаш, кимё реакторларини моделлаш, стохастик моделлаш, ахборотли моделлаш. Моделлар куриш, инсон тафаккурининг ўзига хос ижодий тараккиетига мое равишда борганлиги сабабли ҳам уларнинг йўналишлари ҳам кўпайиб боради. Қуйида биз уларнинг баъзилари тўғрисида тўхталамиз: 1. Машинасозликда ишлаб чиқариш учун эталон сифатида ишлатиладиган намуна: автомобиллар, трактор, механизм ва ҳ.к. 2. Санъатда бирор буюм: ҳайкал, буюеет, монумент ва ҳ.к. 3. Қурилишда бирор бино, иншоот ва шу кабиларнинг макети. 4. Илм-фанда муайян аксиомалар тизимининг моделда ифодаланган объектлари бўлиб, у оркали объект хоссалари ва улар ўртасидаги муносабатлари муайян аксиомалари тизимини қаноатлантиради. Бу ҳакда мазкур параграфнинг охирида батафеил маълумот берамиз. 5. Тилшуносликда бирор морфологик, грамматик ва шу каби тизим эталонини билдирувчи мавҳум тушунча. Шунингдек, бирор тил тизими ёки унинг бирор тармоғи таърифининг умумий тузилмаси. 6. Мунажжимлиқда бирор муайян жисм (Ернинг, куёш тизимидаги бошқа жисмлар) образи ёки намунаси. Масалан, Ернинг модели куёш, осмон ва ундаги юлдузлар модели планетарий ва ҳ.к. 7. Жараён ва ҳодиса кечишини ифодалашда ташкилий тузилмавий моделдан фойдаланади ва у жараён ва ҳодисалар кечишидаги кўрсаткичлар омиллар, параметрлар, ўзгарувчилар орасидаги ўзаро таъсир ва боғликликларни акс этдиради. 8. Таълимда бирор ўқув жараёнини ёки мавзуни ўзида акс этдирувчи тизим бўлиб, унинг ёрдамида ўша жараённи ўзлаштиришнинг дидактик

асоси яратилади. Моделлар йўналишлари ҳамиша кенгайтириб борилган табиат объектив конунларининг содда нусхалари ва тавсифларидан то бевосита кузатилмайдиган жараёнларнинг абстрак тасвирларигачалиги туфайли бизни ўраб турган оламнинг тобора мураккаб ҳодисалари жараёнларини очишга йўналтирилган ижодий имкониятларимиз ҳам тобора ривожланмоқда. Моделлар ёрдамида биз фақатгина янгиликни билибгина қолмасдан, балки билимларни ривожлантириш имконига ҳам эга бўламиз ва айниқса билимларни ўқитиш ва таркатишда ҳам ишончли дидактика ҳамдир. Моделнинг амалий аҳамиятини инсониятнинг барча жабҳаларида кўриш мумкин. Айниқса, болалиқда ўйинчоклар- реал олам нусхаси - боланинг ривожланиши ҳамда тарбиясида муҳим аҳамият касб этади. Улар болаларни келажакдаги турли ҳаётий ҳолатларга руҳий нуктаи назардан тайёрлайдиган муҳим восита ролини ўйнайди. Ҳар кандай моделнинг моҳияти муайян объектларнинг қўйилган масалани ечиш учун зарур ва етарли бўлган хоссаларини ажратиб олиш, тасвирлашдан иборат. Кўпинча, масалани тўғри кўйиш - масала ечимининг ярми, қолгани эса, моделни тўғри танлашга боғлиқ, деган фикр кайд этилади. Агар модел қўйилган масала шартини тўлиқ акс этдирса, у ҳолда бу тегишли натижани тўғри, тез ва осонлик билан кўлга киритиш имконини беради. II . Моделлаш - бу ҳодиса ва жараёнлар кечишини ифодаловчи моделларни яратиш. Моделлашда объектлар жонли ёки жонсиз тизим ёки тизимлар бўлиши мумкин. Улар: физик, кимёвий, биологик, географик, астрономик, мухандислик конструкциялари, таълимий ва бошка ижтимоий жараёнлар ҳамда лойиҳаланадиган манбалар ва ҳ.к. Моделлаш, уларнинг мақсад, вазифа мазмун-моҳиятига қараб куйидагича турларга бўлинади: 1. Физик моделлаш; 2. Математик моделлаш; 3. Электр моделлаш;

4. Кибернетик моделлаш; 5. Аналог моделлаш; 6. Кимё реакторларини моделлаш; 7. Стохастик моделлаш; 8. Ахборотли моделлаш ва шу кабилар. Физик моделлашда ўрганилаётган жараён ёки ҳодисанинг физик табати ва геометрик тузилишлари асл нусхасидек, аммо унинг микдор жиҳатидан фарк қиладиган, тадқиқ учун қулай ҳолдаги моделдан фойдаланилади. Математик моделлашдан ўрганилаётган объектнинг математик ифодаланиши асосий роль ўйнайди ва у ўша объектни масала шартига мое математик формулалар билан ифодалайди. Электр моделлашда актив индуктив ва сиғим қаршиликларидан фойдаланилади. Кибернетик моделлашда ҳодисалардан жараён кечишини бошкаришнинг оптимал вариантларини топиш асосий мақсад кдлиб олинади. Аналог моделлашда физик табиати ҳар хил бўлган, аммо бир хил математик аппарат тенглама, функция, функционал алгоритм ва ҳ.к.лар билан ифодаланган ҳодисаларнинг ўхшашлигига асосланган тадкнкот ўтказилади. Киме реакторларини моделлашда тадқикот объекти ва уни ўрганишга қўйилган талабларга мувофиқ, уларнинг тажриба учун оптимал ўлчамлардаги аппаратлардан (макетларида) ўтадиган кимёвий технологик жараёнларининг натижаларини олдиндан билиш эътиборга олинади. Стохастик моделлашда баъзи мураккаб ҳодисалар турбулентлик, ҳаво ёки суюклик оқимининг узилиш соҳасидаги пульеланишлари, киши организмидаги кон айланиш тизимидаги ҳолатлар ва шу кабиларнинг юз бериш эҳтимоллиги асосидаги тадқикотлар эътиборга олинади. Буларда жараёнларни ёки ҳодисаларни айрим жараёнларини тўла акс этдирмайди. Бундай ҳолларда у ерда кандайдир ўртача ёки умумий йиғинди ҳакидаги маълумотлардан фойдаланиб, умумийрок бўлган моделга ўтилади. Ахборотли моделлашда объектнинг хоссалари ва тавсифномалари

тикланмайди, балки бирор бир алгоритмик тилда уларнинг тавсифи берилади. Умуман олганда, моделлаш илмий билиш методи сифатида ЭҲМларнинг пайдо бўлишидан анча аввал ҳам мавжуд эди. Моделлашда ўрганилаётган объектнинг муҳим хоссаларини аниқлашни осонлаштиришда бошланғич тавсифларни ўзгартириш ҳамда аниклаштириш имкони борлиги алоҳида аҳамият касб этади. Бунда электрон ҳисоблаш машинаси кўриб чиқилаётган параметрлар сонини орттиришга имкон берибгина колмасдан, объект ҳақида билимларимиз кенгайиб бориши билан тавсифни аста-секин мураккаблаштиришга, аниқлаштиришга ҳам кенг йўл очади. Бу ҳолда моделлашнинг аниқлиги ва муваффакияти объектни унинг ўзига хос хусусиятларини ҳамда улар орасидаги боғланишни тавсифлаш аниқлиги билангина белгиланади. Моделлаш доимо объектни аниқ таърифлашни кўзда тутиб келган. Бирор ҳодиса ёки жараён ҳакидаги эмпирик ҳамда интеллектуал тасаввуримизни аниқ таърифлашгина ҳодиса ёки жараёнларнинг кечишини олдиндан айтиб беришга ва бу билан мазкур моделларнинг қўлланилиш чегарасини текшириш ва аниқлаш имконини беради. Календарнинг пайдо бўлиши, табиат жараёнлари, кун ва туннинг тенглашиши, сувнинг кўтарилиши ҳамда пасайишининг ва бошқа жараёнларнинг алмашиниб туришини акс этдирадиган ахборотли моделнинг натижасидир. III . Математик моделлаш Математик модель ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнлар кечиши математик муносабатлар ва белгилар орқали ифодаланиши. Масала берилишиннг математик муносабатлари ва белгилашлар орқали қатьий ифодаланишига масаланинг математик модели дейилади. Математик моделни яратиш куйидаги кетма-кетликда олиб борилса, объектни имкони борича тўлиқроқ акс этгириш (ифодалаш) имкони яратилади: • тадкикот объектини ифодаловчи модель яратишда, унинг асосий кўрсаткичлари орасидаги алоқадорлик конунларини шакллантириш (ўрнатиш);

• математик моделни яратишга олиб келадиган математик масалаларни ечиш муҳокамасини ҳал этиш; • математик моделнинг объектни тадқиқ қилишнинг илмий-назарий асосларига мувофиклигини асослаш; • яратилган математик моделнинг назарий ва амалий жиҳатларини таҳлил қилиш ҳамда унинг амалиётга яроқлилигини баҳолаш, шу- нингдек, унинг бошка муаммолари ечимларини топишдаги аҳамиятини асослаш ва такомиллаштиришга тавсиялар тизимини яратиш. Математик моделлаштириш физика, астрономия, кимё, биология, тиббиёт, иктисодиёт, мухандислик ва ҳ.к. шу каби соҳаларни ўзлаштиришда илмий билишнинг универсал методологияси бўлиб ҳисобланади. Бугунги кундаги математик моделлаш кишилик жамиятининг барча жабҳаларида фойдаланишлар орқали муайян йўналиш ва соҳаларда катта-катта ютуқларни қўлга киришда имконият яратилмоқда. Айниқса, замонавий компьютерларнинг пайдо бўлиши билан математик моделлаштириш тадқиқот усулининг кўлами янада кенгайди. Илмий тадқиқот объекти ва унинг моделини танлаш Моделни танлаш ҳам тадқиқот объектига мое ҳолда олиб борилади. Бунда оғзаки, яъни сўзлар (фикрлар) орқали ифодаланган моделларга асосланган фанлар мавжуд бўлсада, тадқикот объектини, табиий тилларнинг сўзлари орқали ифодаловчи бу модель турли илмий-техник тадкикотларда факат бошланғич боскичларида ёрдамчи восита сифатида фойдаланилади. Ижтимоий-гуманитар фанларда эса бу модель турининг аҳамияти анча юқорироқ бўлади, чунки буларда соний маълумотлардан ташқарий сифатий маълумотлар ўрни кўпрок аҳамият касб этади. Шунга ўхшаш чегарали шартлар график моделлаш жараёнига ҳам тегишли. Булар айниқса, маълум кўринишдаги ва ўлчамдаги расмлар, схемалар, шакллар, графиклар ва уларнинг турли масштаблардаги кўринишларини тайёрлашда якқол

сезилади. Аммо, баъзи бир тадқикот соҳаларида аналитик моделларга яқинлаштирлган график моделларни яратиш мумкин. Масалан, геометрия фандаги турли қонуний эгри чизиқлар ва сиртлар ёки мунтазам кўпёқлар ёки графлар назарияси ва ҳ.к. Математик модель. Бунинг таърифи мазкур қўлланманинг 6.1- кисмида берилади. Бу турдаги модель илмий-техник тадқиқотлар ечимларини топишда муҳим роль ўйнайди. Физикавий модель-ушбу кўринишдаги моделлар ашёвий кўринишда бўлади ва улар маълум қонуният (мезон, қоида ва шу кабилар) асосидаги воситалар мажмуасидан иборат бўлади, яъни у маълум даражада муаммо максади ва ечимини каноатлантирадиган даражадаги курилма ёки курилмалар мажмуасидан иборат бўлади. Улар асосан куйидаги ҳолатларда бўлади: • объект билан табиатан бир бўлган кичрайтирилган (кичик ўлчамли) ёки ихчамлаштирилган масштабдаги модель; • бошка табиатга эга бўлган модель (дастгоҳнинг лаборатория макети, ўлчов занжирили механик курилма билан алмаштириш макети; машина ёки механизмнинг ҳаракатдаги кичик ўлчамли (лаборатория учун) макети; • жараён ва ҳодисалар фаолияти кечишини ифодаловчи компьютерли макетлар ва шу кабилар. Деярли ҳар қандай математик (аналитик) ёки физикавий моделни компьютерлар ёрдамида ракамли шаклда (дастурлар асосида) амалга ошириш мумкин. Бунда математик модель ёки компьютерда моделлаштириш ҳосил бўлади. Ўхшашлик мезони Ҳодисалардаги ўхшашлик, турдош ҳодисалар орасидаги мувофиқ- ликни, яъни бир ҳодисанинг барча микдорий харак-теристикалари бошқасининг шундай характеристикаларини пропорционал равишда акс эттириши натижасида ҳосил бўлишини ифодалайди.

Ўхшашлик термини турли фанларни ўрганишда кенг фойдала- нилади. Ўхшашлик, математика фанида, айниқса, унинг геометрия ва тригонометрия бўлимларида кўп ўрганилади. Ўхшашлик фазовий муаммолар ечимларини излашда ҳам қўл келадиган тадқиқот усулидир. Ўхшашликдан фойдаланиб алмаштиришлар қилиш натижасида барча масофалар бир меъёрда белгиланиб борилади. Фигурани силжитиш, уни нуқта атрофида айлантириш, геометрия ва бошкалар ўхшашликнинг хусусий ҳолларидир. Ўхшашликда бир-бирига мое келган фигуралар ўхшаш фигуралар, деб айтилади. Ўхшашликнинг муҳим хоссаларига куйидагилар киради: • мое фигуруларга тегишли тўғри чизиқлар орасидаги бурчаклар ўзаро тенг; • ўхшашликдаги алмаштиришлар тўплами гуруҳи ташкил қилади; • ё'пиқ ўхшаш фигуралар юзларининг нисбати уларнинг ўхшашлик коэффициентларининг квадратига, ҳажмларининг нисбати эса унинг кубига тенг. Конструктив масалаларни ечишда, бинолар билан иншоатларнинг моделлари ва чизмаларни тайёрлашда (ўхшаш нусхалар олишда, макетлар тайёрлашда) ўхшашликдан кенг фойдаланилади. Ўхшашликдан фойдаланишдан мақсад бир-бири билан ўхшаш ҳодисаларнинг турли характеристикалари орасидаги муносабатларнинг шу ўхшашлик мавжуд бўлганда ўрганишдан иборат, яъни турли ҳодисаларнинг ўхшашлик мезонини аниклаш ва улар асосида ҳодисаларнинг ўзини ўрганишидир. Физикавий ўхшашликни геометрияда биз яккол ва содда равишда кўрадиган геометрик ўхшашликнинг умумийлашган кўриниши деб айтиш мумкин. Умуман олганда, ўхшашликда ўхшаш фигуралар ёки жисмларнинг ўхшаш элементлари орасида пропорционаллик бўлади. Энди ўхшашликларнинг баъзи турлари ҳақида қисқача маълумотларни келтирамиз. 1. Кинематик ўхшашлик бу каралаётган икки ҳаракат учун

тезликлар майдонининг ўхшашлигида мавжуд бўлади. 2. Динамик ўхшашлик - бунда турли табиатли кучлар (оғирлик кучлари, босим кучлари, ёпишкоклик кучлари ва ҳ.к.) ёки кучлар майдонининг ўхшашлиги амалда бўлади. 3. Механикавий ўхшашлик- бунда икки суюқлик ёки газ оқимининг ва икки эластик системанинг ўхшашлиги амалда бўлиши учун геометрик, кинематик, динамик ўхшашликлар амалда бўлиши керак. 4. Электродинамик ўхшашлик-бунда ток, кучланиш, кувват майдонларининг, электромагнит кучлар майдонларининг ўхшашлиги бўлиши керак. Энг умумий ўхшашлик, бу геометрик ўхшашлик бўлиб (у мазкур параграфнинг дастлабки қисмида ўз ифодасини топган), у жараён ва ҳодисаларни тадқик килишнинг мураккаблашиб бориши билан ҳам такомиллашиб боради ва натижада ўхшашлик назарияси ҳамда унинг методлари ҳам шакллана боради. Ўхшаш ҳодисаларни характерловчи барча омиллар кўрсаткичлар, параметрларнинг пропоционаллиги шундай натижани кўлга киритиш имкониятини берадики, қаралаётган омиллардан тузиш мумкин бўлган барча ўлчовсиз комбинациялар ўхшаш ҳодисалар учун бундай сон кийматга эга бўлади. Ўрганилаётган ҳодиса ёки ҳодисаларни аникловчи омиллардан иборат ўлчовсиз комбинациялар ўхшашлик мезони дейилади. Ўхшашлик мезонларидан табиат ва жамият ҳодисаларидаги конуниятларни очишда, уларнинг микдорий табиатларини яратишда кенг фойдаланилади. Баъзи манбаларни бевосита инсон иштироки билан тадкик кила олмаган шароитларда ҳам ўхшашлик мезонларидан фойдаланиб, ҳал қилса бўлади. Биз мактаб математика курсида ҳам бунга бир неча бор дуч келганмиз. Масалан, учбурчакларнинг ўхшашлигидан фойдаланиб, бориб бўлмайдиган жойгача бўлган масофани топиш ёки чиқиб бўлмайдиган тог қояси учигача бўлган масофа ёки дарахтнинг учигача бўлган масофани дарахтга чиқмасдан

топиш муаммолари ҳал этилган. Моделлаш ёрдамида баҳолаш Математик модел факат объектнинг ўзини эмас, балки улар амал киладиган коидаларининг маълум мажмуини тавсифлайдиган аксиомалар тизимини ҳам камраб олади. Қоидалар мажмуи берилган объект устидан амалга ошириш мумкин бўлган амалларни белгилайди. Далиллар йиғилиши билан модель аста- секин математик назарияга айланади, бу назариянинг ўзи ахборотнинг янги манбаи бўлиб хизмат кила бошлайди, янги финоменларнинг мавжудлигини айтиб беради, у ёки бу жараёнларни чукурроқ ўрганишни талаб этади, янги техникани яратиш ва ривожлантириш имкониятларини аниклайди. Худди шу формалаштирилган моделлар техника таракқиётининг бирига айланади. Ҳаётда учрайдиган барча масалаларнинг математик моделини тасвирлаш анча мураккаб иш ҳисобланади. Чунки, улар турли-туман бўлиб, ишлаб чиқаришни бошкариш, табиат ҳодисаларининг ўрганиш, маиший хизмат кўрсатиш, иншоатларни лойиҳалаштириш, матнларни таржима қилиш, маҳсулот етиштиришни режалаштириш ҳамда кўпроқ фойда олиш, даре жадвалини тузиш учун уларга мое математик моделлар куриш керак. Демак, математик моделлаштириш масаласини фақат ҳисоблаш техникаси бўйича мутахассислар ҳамда математиклар ҳал этмасдан, унда турли соҳа мутахассислари ҳамда дастурчилар биргаликда фаолият кўрсатишлари керак. Математик модель ўрганилаётган жараёнга айнан мое келишини тест, тажриба ёки бошқа усуллар ёрдамида амалиётда текширилиб кўрилади. Бу эса мослик даражасини белгилайди ва зарур бўлса моделни янада аниқлаштириш имконини беради. Илмий тадқиқот ишлари самарадорлигини баҳолаш

Бундай ўхшашликлар амалий фаолиятда кўп учрайди ва тадкиқот пайтида улар бўйича керакли жорий хулоса чиқарилади ҳамда тадқикот давомидаги жорий назорат амалга оширилади. Одатда бундай ҳоллардаги жорий назорат таққослашлар ва умумлаштиришлар оркали амалга оширилади. Масалан, педагогик тадқиқотларда тадкиқот мақсади ва вазифалари ҳамда ишчи гипотеза билан ТСИдаги жорий ва оралик натижалар солиштирилиб борилади. Тенглиги сақланмайдиган ўхшашлик мезонларининг ўрганилаётган жараёнга кўрсатадиган таъсири бўлмасада ёки иккинчи даражали бўлсада, улар ёрдамида тадкикот стратегиясини белгилаб олиш имконини беради. Ўхшашлик мезонини ифодаловчи ўлчамли кўрсаткичлар (параметрлар) ўхшаш жараёнлар (тизимлар, фигуралар, ҳодисалар ва ҳ.к.) учун бир-биридан катта фарқ килувчи қийматларни кабул қилиши мумкин. Бундай ҳолларда жараёнларни ўрганишда ўхшашлик коэффициентини аник билиш ва шу асосда хулоса чикариш мақсадга мувофиқ бўлади. Ўхшашликнинг ушбу методи моделлаш методига асос қилиб олинган. Бу борада «Илмий моделлаш» (8.1.) ва «Моделлаш ёрдамида баҳолаш» (8.4.) номли мавзуларда етарлича маълумот берилди. Ушбу ишимизнинг мазкур қисмида уларга мисол келтириш билан кифояланамиз. 1. Ўқитишни ҳаракатчан модель ёрдамида бошқариш [2]. Ўқитувчида шаклланган билим, кўникма ва малака (БКМ), ўкитиш воситалари ҳамда куроллари, илғор педагогик технологиялар (ИПТ) ва бошқа мавжуд имкониятларини мақсадга мувофиқ йўналтира олиш кобилиятлари ҳамда Давлат таълим стандартлари (ДТС) талаблари асосида таълим олувчига нисбатан таълимнинг аниқ максадини белгилаб олиш мумкин. Бу ўз навбатида ИПТни кўллаш жараёни режасини ишлаб чиқишга, яъни тадкиқот вазифаларини белгилаб олишга олиб келади. Белгиланган мақсад ва вазифаларни эътиборга олган ҳолда ўқитишнинг ҳаракатчан модели (ЎҲМ) яратилади. ЎҲМни яратиш таълим технологиясининг асосий талабларидан биридир. ЎҲМ ўқитишни бошқариш тизимининг асосий ростлагичи ҳисобланади, яъни ўқитиш тизимини бошқаришнинг сифат кўрсаткичи, ҳаракатчан модель кўриниши,

йўналиши ва функциясига қараб ўзгариб, ростланиб боради. ЎҲМ кўрсаткичлари (параметрлари) куйидаги тамойиллар асосида ўз вазифаларини бажаради: fi (э) - эгалик, f 2 (к) - кузатиш, f 3 (қ) - қўллаш, Ғўҳм ( X ) қ £, (с) - сезиш, f 5 (т) - танлаш, £з (я) - яратиш, fr (р) - ростлаш, V - is (Ў) - ўзлаштириш. Бу ерда Ғўҳм(Х) - ўкитишни бошкаришдаги ЎҲМ кўрсаткичларининг асосий вазифалари (функциялари). fi (•) - ЎҲМнинг кўрсаткичлари (=Ц!). ЎҲМнинг умумий кўриниши эса қуйидагича бўлади: f fi (Э) - бошқарувчининг (ўкитувчининг) муайян фан [юзасидан маълум тизимга солинган маълумотлар мажмуига эгалик ва ИПТларни ўқитишга қўллай олиш функцияси; f 2 (К) - Ўкитувчининг ўқитишнинг ҳар бир кадамида (босқичида) жараён кечишини мунтазам равишда кузата билиш функцияси; f 3 (Қ) - Ўкитувчининг таьлим олувчини ҳар бир мавзуни мунтазам равишда тўлиқ ўзлаштиришга етаклай олиш функцияси; (С) - Ўкитувчининг таълим йўналиши бўйича ДТС ) талаблари даражасидаги ўзлаштиришига эриша олиш ва ДТС Ғўҳм талабидан паст ўзлаштирган таълим олувчини ажратиб ола Л билиш функцияси; f 5 (Т) - Ўкитувчининг ҳар бир гуруҳга мое келадиган иш услубини зудлик билан танлай олиш функцияси; £з (Я) - Ўкитувчининг таълим олувчининг қобилияти, эҳтиёжи ва кизикишларига мое келадиган воситалар тизи-мини, керакли мое муаммолар тизимини яратиш функцияси; f 7 (Р) - Ўкитувчининг сует ўзлаштирувчи таълим олувчи билан қўшимча машғулот, кўшимча топшириқларни бажариш учун шарт-шароитларни яратиш бўйича ташкилотчилик [функцияси; V _ f 8 (Ў) - Ўкитувчининг таълим беришга ўзгартиришлар, қўшимчалар ва тузатишлар кирита олиш функцияси. ЎҲМнинг ҳар бир функцияси таълим жараёнининг қўйилган максадларига караб ўзгариб туриш имкониятига ва узгартирилиган вариантда ҳам улар ўз вазифаларини бажаришда аҳамиятини йўқотмайдиган хусусиятга эга бўлади. ЎҲМдаги fi (3) - кўрсаткич асосий

$тадкикот манбаии бўлиб ҳисобланади. ЎҲМнинг колган кўрсаткичлари зволюцион тарзда fi ( a ) кўрсаткичга таянган ҳолда фаолият кўрсатади. Fj ( a ) кўрсаткич турли кўринишларда учраши мумкин. Айникеа, кейинги пайтларда замонавий компьютерларнинг ҳаётга кенг жорий этилиши билан, унинг вазифаси компьютерларга юкланмоқда. Бундай вазифалар компьютер учун тайёрланган мулокотли ишчи дастур (МИД)лар, мулокотли таълим берувчи дастурлар, электрон дарелик ва шунга ўхшаш кўринишларда юзага келмоқда. Самарадорликни аниқлаш ҳамма соҳа учун хам муҳимлигини кўрсатиш маҳсадида куйида бир мисолни келтиришни лозим топдик. Самарадорликни аниклашда ўхшашлик назариясининг кенг қамровли эканлигини кўрсатиш учун хам тиббиётдан мисол келтирмокдамиз. 2. Офтальмологияда кўрсаткичлар динамикасини аниқлаш. Офтальмологияда глаукома касалликларини даволашда шифокор учун кўз ички босими ( Pi ( t )) ва кўриш майдони ҳолати (8)(0) ларининг сон кийматларини билиш ниҳоятда муҳим, чунки беморга ташхис қўйишда улар асосий кўрсаткичлар ҳисобланади. Маълумки, динамик жараёнлар кўпинча дифференциал тенгламалар тизими (ДТТ) ёрдамида ўрганилади. Биз ҳам куйида ифодаланганидек ДТТдан фойдаландик, яъни уни Л (0), о = Ло еа s (')\,- o = s o бошланғич шартларга эга бўлган fdP ,( t ) ydtKa „ P , ( t ) Ka t 2 S ( t ) | dS ( t )/ dtKa 21 P ,( t ) Ka 22 S ( t ) Кўринишдаги ДТТдек, ифодаладик. Бу ерда: t - вақт; Pi - кўзнинг ички босими; S - кўриш майдонининг бурун томондаги меридианлари; ay ( i , j қТД) - номаълум коэффициенлар. Бу ДТТнинг ечимини топиш «Дифференциал тенгламалар» фанидан маълум. Ушбу ДТТнинг айнан кўриш тизими кўрсаткичлари динамикасини акс эттира$ $олишлигини кўрсатиш мақсадида аниқ бемордан юқорида ифодаланган кўрсаткичлар бўйича дастлабки маълумотларни ҳар ярим соатда, яъни teO 1 ; tK 30'; tK 60; tK 90* (минут)ларда ўлчаб оламиз. Ўлчаш жараёни ҳар ярим соатда бемор кўзига, унинг умумий оғирлигига пропорционал миқдорда дори томизилади ва кўрсаткичлар ўлчанади. Бунда мое равишда Р,(0')к31; Р 2 (30')қ26; Р 3 (60')к23; Р4(90')к22; ва S ,(0') K 90°; S 2 (30') K 100°; S 3 (60') K 1 10°; ва S 4 (90 I ) K 1 10° ларга эга бўламиз. (Булар шифокорнинг бевосита бемордан аниклаб олган дастлабки маълумотлари). Дастлабки маълумотларни қайта ишлаш натижасида Pi ( t )| «зқЗ 1 ва S ( t ) I W ) K 90 бошланғич шартларга эга бўлган Га P ,( t ) ^ t қ - 4,28059 P ^ t ) Қ 0,714285 S ( t ) \а S ( t ) ^ t қ 6,25 P ,( t ) - 0,6249 S ( t ) кўринишдаги ДТТни ҳосил қиламиз. Ушбу ДТТни ечиб, Г P ,( t ) қ 16, 8043 t °- 344 Қ14,1480 r 5 - 25 ' j S ( t ) қ 109,119 * 0>34 t - 19,119 t " s ' 25 t ни ҳосил қиламиз. Энди математик модел ва шифохонадаги бемордан олинган маълумотларни солиштирамиз (8.2-шаклга каранг). по 100 90 8.2-шакл. Тажриба ва модель натижаларини солиштириш. Математик модель (1.1) ва шифохонада бемордан олинган маълумотлар (2.2.) ни тақкослаш графиклари. 8.2-шаклдан шундай хулосани чиқариш мумкин, яъни ишлаб чикилган математик модель тадкикот манбаини адекват акс эттиради. ИТИнинг самарадорлигини аниклашда ўхшашлик назарияси методларидан бири моделлашнинг натижаларини солиштириш ҳам оптимал вариантларни танлаш имконини беради. Ана шу имкониятни кўрсатиш максадида биз юқоридаги жараённи бир неча беморлар учун такрорлаймиз ва модель натижаси$

билан шифохона натижасини солиштирамиз. Бу ҳакда маълумотлар 8.5.1.- жадвалда келтирилган. Юкоридаги жадвалга эътибор берилса, шифохонадаги беморлардан олинган маълумот билан моделлаш натижаси оралиғида деярли фарк йўқ ҳисоб. Бундан шундай хулосаларни келтириб чикариш мумкин: - бемордан олинадиган дастлабки ўлчашларни бир мартага келтириш мумкин, чунки бошланғич шарт маълум бўлса, унга мое ДТТини яратиб қолган 3 та кийматларини ҳисоблаш мумкин. Бунда бу ҳисоблаш орасидаги дастлабки ва охирги ҳисоблаш оралиғи(фаркни)ни ҳисоблаш даволаш услубини ҳам танлаш мумкин. Улар: дори-дармон билан даволаш; жарроҳлик йўли билан даволаш ва бошқа мутахассислар билан маслаҳатлашиш (улар учун алоҳида тажрибадан ўтказилган мезон бор); - беморларга 3 марта қўядиган дори-дармонга ҳожат колмайди; - беморни энди 4 марта безовта қилмасдан, фақатгина бир марта шифохонага тушганда безовта килинади; - бемор ёки даволовчи шифокор агар даволаш жараёнини қандай кетаётганлиги билан қизиқса, у хоҳлаган пайтда ДТТ ечимларидан фойдаланиш мумкин; - агарда шу жараён бўйича компьютерли тизим яратилса, мунтазам равишда бемор ҳолати назорат қилиб турилишига имконият яратилади ва демак, даволашдаги хатоликларга йўл қўйипшинг олди олинади; - энг асосийси даволаш сифати кафолатланади ва беморнинг даволаниш муддати кисқаради ва шу кабилар.

Адабиётлар рўйхати: 1.Ўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007 . 2.Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: Фан, 2006. 3.Абдураҳмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: Мовароуннаҳр, 2002. 4.Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. Т.: Фан, 2007. 5.Фалсафа: Қомусий луғат. Т.: Шарқ, 2004 6.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 4 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2002. 7.Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8 ж. Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриёти, 2004.

O'xshashlar

Касб психологиясининг илмий тадқиқот методлари

Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари

Талабаларнинг илмий-тадқиқот ишларда иштирок этиши

Педагогик психологиянинг принциплари ва илмий тадқиқот методлари

Илмий тадқиқот ишлари ва унинг мазмун моҳияти