O’zlashtirishning ijodiy darajasiga oid pedagogik texnologiya - Pedagogika - Referatlar

O’zlashtirishning ijodiy darajasiga oid pedagogik texnologiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

O’zlashtirishning ijodiy darajasiga oid pedagogik texnologiya Reja : 1. N.F.Talizina nazariyasi. 2. To’la o’zlashtirishga erishish g’oyasining vujudga kelishi va rivojlanishi. 3. O’qitish natijalarini aniqlash va test topshiriqlarini tuzish. 4. Bilim va ko’nikmalarning to’la o’zlashtirilishi.

K i r i sh O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan davrda mamlakatimiz xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari qatorida ta’lim tizimi, uni tarkibiy qismi bo’lgan Oliy va o’rta maxsus ta’limi ham tub islohotlarni boshdan kechirib, takomillashib bormoqda. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va «Ta’lim to’g’risida» gi qonunning qabul qilinishi (1997 yil, 29 avgust) va ularda mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asoslari, tamoyillari va bosqichlarini belgilab berganligini alohida ta’kidlash lozim. Milliy mustaqillik g’oyalari singdirilgan bu tarixiy hujjatlar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Buning natijasida rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimini o’rganishga ham keng yo’l ochildi, iqtidorli yosh olimlarimiz va talabalar «Ustoz» va «Umid» jamg’armalari orqali rivojlangan xorijiy mamlakatlarning nufuzli oliy o’quv yurtlarida ta’lim olishdek baxtga muyassar bo’lmoqdalar. O’z navbatida xorijiy mutaxassislar ham mamlakatimiz ta’lim tizimida ro’y berayotgan islohotlarni o’rganib, ularga ijobiy baho bermoqdalar. Bu kabi o’zaro aloqalar o’z navbatida mamlakatimiz ta’lim tizimiga rivojlangan mamlakatlardagi ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’z milliy qadriyatlarimiz nuqtai nazaridan tahlil qilib, o’quv jarayoniga joriy etishni ham taqozo qilmoqda. Zero, bu kabi amaliy ishlar mamlakatimiz ta’lim tizimini jahon ta’lim standartlari bilan integrasiyalashuvining asosiy belgilaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ham, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ikkinchi bosqichida «o’quv-tarbiyaviy jarayonini ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» alohida ko’rsatib o’tilgan. Kasbiy ta’lim yo’nalishlari talabalarini ilg’or pedagogik texnologiya va uni o’quv jarayoniga joriy etish bo’yicha tizimli axborotlar bilan qurollantirish maqsadida yaratilgan. U uch bo’limdan iborat: I bo’lim - Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari, II bo’lim - Testshunoslik asoslari, III bo’lim -To’la o’zlashtirish texnologiyasi. Bo’limlar mazmunini yoritishda AQSHda yaratilgan va YUNESKO tomonidan ma’qullanib

30 ga yaqin rivojlangan mamlakatlar (Angliya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malaziya va h.k.) ta’lim tizimida muvaffaqiyatli qo’llanilayotgan pedagogik texnologiyaning mohiyati, uning odatdagi o’qitish usullaridan farq qiluvchi jihatlari, O’zbekiston ta’lim tizimiga uni joriy etishning ahamiyati, test topshiriqlari shakllari, ularni tuzish hamda pedagogik texnologiyaning tamoyillari va qoidalari, o’quv materialini to’la o’zlashtirish g’oyasini vujudga kelishi va uning amalga oshirish usullari bayon etilgan. Har bir mavzuga oid mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar va turli shakldagi nazorat testlari berilgan. Tuzilgan test topshiriqlari faqatgina o’zlashtirishni nazorat qilibgina qolmay, balki o’rgatuvchi (o’qituvchi) funksiyani ham bajaradi. Chunki, bu test topshiriqlarini yechish jarayonida mavzularni mustaqil ravishda o’zlashtirishga ham erishiladi. 1. N.F.Talizina nazariyasi. Agar o’quv maqsadlarini mayda qismlarga ajratish yaxlit o’quv jarayonini tashkil etishda jiddiy qiyinchilik-lar tug’dirsa, texnologik yondashuvdan voz kechmagan holda, unga teng kuchli (alternativ) yondashuvni topish mumkinmi? Ma’lumki, o’quv jarayonini tashkil etish qoidasini o’qitish nazariyasidan izlash kerak. Demak, o’quv faoliyatini boshqacha tashkil etish uchun boshqa o’qitish nazariyasiga murojaat qilish zarur. Masalan: - bizningcha, akliy harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish (P. D. Galperin, N. F. Talizina) nazariyasi ana shunday imkoniyatlardan biri bo’lishi mumkin. Bu nazariya bixeviorizmdan farqi o’laroq, bevosita kuzatiluvchi harakatlarga emas, balki identifikasiyalanuvchi ichki, aqliy (affektiv) harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirishni etirof etadi. Shuningdek, D. Kratvolning affektiv soha bo’yicha maqsadlar taksonomiyasi ham aqliy harakatlarning bosqichma-bosqich shakllanishini ta’minlaydi. - mavjud psixologik-pedagogik konsepsiyaning texnologik-amaliy tomonlarini ajratish. - o’qituvchilar ish tajribalarining takrorlanuvchan tomonlarini psixologik- pedagogik nuqtai nazaridan tahlil qilib ommalashtirib borish. Chet el olimlari pedagogik texnologiyaning ba’zi «qat’iy» tomonlarini bartaraf qilishni ikki yo’nalishda olib bormoqdalar: o’quv faoliyatining alternativ

modeliga murojaat qilish (bu ko’pincha bixevioristik modelga juda yaqin), talaba faoliyatini asta-sekin reproduktiv o’zlashtirishdan yuqori darajasiga ko’tarish. AQSH psixolog didaktlari R. Ganye va L. Briggslar tomonidan ishlab chiqilgan dars tarkibiy tuzilishini ko’rib chiqaylik. U axborotlarni qayta ishlash nazariyasiga asoslangan bo’lib, aniq maqsadlarga erishish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 1) talabalar diqqatini jalb qilish, 2) didaktik maqsadni tushuntirish, 3) faollashtirilgan bilim va ko’nikmalarni rag’batlantirish, 4) aniq reaksiya paydo qiluvchi o’quv materialini tushuntirish, 5) talabalar reaksiyasini rag’batlantirish 6) qaytuvchan aloqani o’rnatish, 7) talabalar egallagan bilim va ko’nikmalarni rag’batlantirish, 8) talabalar harakatlarini baholash. Biroq bunda reproduktiv o’qitishdan keyingi asosiy 4, 5, 6, 7, 8 qadamlar o’zining texnologik kaytuvchinlik xususiyatini yo’qotib qo’ymoqda. Reproduktiv ko’nikmalardan izlanuvchan (ijodiy) ko’nikmalarni shakllantirishga qanday o’tish mumkin? Ingliz didakti A.Romishovski quyidagi variantni taklif etadi: 1) kerakli bilimlarni yetkazish, 2) reproduktiv darajadagi ko’nikmalarni shakllantirish; a) faoliyatni yaxlitligicha va qismlarga bo’lib ko’rsatish (ko’rsatishqtushuntirish), b) ko’nikmalarni soddalashtirilgan sharoitda o’zlashtirish (masala shartini sun’iy soddalashtirish, uni ayrim qismlarga ajratish), v) uzluksiz qaytuvchan aloqa va ijobiy mustahkamlashga asoslangan mustaqil ishni tashkil etish. 3) izlanuvchan yaratuvchanlik fazasiga o’tish: a) turli xil muammoli vaziyatlarni - nostandart misollarni yechish, anglatuvchi (imitision) modellash, b) talabalarning o’z faoliyatlarini o’zlari albatta tahlil qilishlari, uni o’qituvchi bilan mulohaza qilish. Misol tariqasida geometriyadan teoremani isbot qilishni keltirish mumkin. O’qituvchi mulohazaning asosiy usullarini tushuntiradi (1-qadam), ularni bir necha misollarda ko’rsatadi (2a-qadam), berilgan kattaliklardan foydalanib osonroq yo’l bilan isbotlashga (2b-qadam), so’ngra qiyinroq yo’l bilan isbotlashga oid mashqlar yechadi (2v-qadam). So’ngra talabalarga isbotlash uchun nostandart masalalar beriladi va ular kichik guruxlarga bo’linib , yoki yozuv taxtasida ishlaydilar (3a- qadam).

O’quvchilarni bir vaqtni o’zida berilganlarni isbotlash bo’yicha dastlabki fikrlarini, tanlagan yechim usulini, isbotlashning borishini ovoz chiqarib gapiradilar, o’z usulining samaradorligini o’zlari baholaydilar , uni qayta ko’rib chiqadilar, teng kuchli ijodiy yondashishlarni izlaydilar (3-qadam). Avtomobil haydash ko’nikmalarini shakllantirishni yana bir misol tariqasida keltirish mumkin: kerakli ma’lumotlarni izlab borish (1-qadam), ko’rsatish (2- qadam), soddalashtirilgan sharoitda (trenajerda) mashq qilish (2b-qadam), so’ngra instruktor yordamida murakkab sharoitda mashq qilish (2v-qadam). An’anaviy usulda o’qish shu yerda to’xtaladi. Lekin, ba’zan haydash kursi shaharlarning turli transport zonalarida bir necha soat davomida olib boriladi (3a- qadam). Bunda haydovchi-stajyor yo’lda o’zgarib turadigan vaziyatlarni, o’zining mulohazasini ovoz chiqarib tahlil qiladi, ularni orqa o’rindiqda o’tirgan instruktor bilan muhokama qilib boradi (3b-qadam). Biz yuqorida bir necha olimlarning pedagogik texnologiya qoidalarini qo’llanilish chegaralari to’g’risidagi qarashlarni bayon qildik. Bular albatta subyektiv fikrlardir. Bu tanqidiy fikrlarga qisman qo’shilgan holda, shuni ta’kidlash lozimki, pedagogik texnologiya o’qitishning faqat reproduktiv darajasi uchungina yaroqli, degan nuqtai nazarga to’la-to’kis qo’shilib bo’lmaydi. To’g’ri, pedagogik texnologiya dastlab o’qitishning ana shu darajasi uchun ishlab chiqilgan, zero har qanday o’zlashtirish jarayonining negizida xotira kuchi yotadi. Lekin B.Blum taksonomiyasining yuqori bosqichlari (tahlil, sintez, baholash) talabalarning affektiv (ichki) rivojlanishini aks ettiradi va bu toifadagi o’quv maqsadlari D. Kratvol tomonidan to’la-to’kis bayon etilgan. U o’qitishga muammoli izlanuvchanlik bo’yicha yondashishda o’z aksini topgan. D. Kratvol bo’yicha o’quv maqsadlarining toifalari, P. D. Galperin va N. F. Talizina taklif etgan aqliy harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish bilan uyg’unlashib ketadi. Demak, pedagogik texnologiya qoidalarini o’quv jarayoniga to’la-to’kis tadbiq etilishini ta’minlash - bu qoidalarning mohiyati, imkoniyatlari va ularning

umumdidaktika qoidalari bilan uyg’anlashish imkoniyatlarini to’laroq tahlil qilish bilan chambarchas bog’liqdir. 2. To’la o’zlashtirishga erishish goyasining vujudga kelishi va rivojlanishi . Hammaga hamma narsani o’rgatish - pedagogikaning asosiy vazifasi bo’lib, u o’z davrida Ya. A. Komenskiy tomonidan olg’a surilgan edi. Hozirgi til bilan aytganda, o’quv yurti bitiruvchilari qanday bilimga ega bo’lishi zarurligini aniqlash - shu kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Chunki, O’zbekiston Respublikasi ta’lim standartlarida uzluksiz ta’limning har bir bo’g’ini bitiruvchilariga aniq talablar qo’yilgan. Bu muammoning murakkabligi shundaki, u o’quv rejasiga qancha va qaysi fanlar kiritilishi va bu fanlarni barcha talabalarga o’qitilishi bilan bog’liq emas. Ma’lumki, barchaga bir xil tushuntirilgan o’quv materialini turli talabalar turlicha darajada o’zlashtiradilar. Natijada o’zlashtirish yoyilmasi paydo bo’ladi, uning eng ko’p qismi noaniq tasavvur sohasida yoki undan ham pastda bo’ladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, qanday qilib o’zlashtirish yoyilmasini ihchamlash, o’zlashtirmaslik sabablarini qanday bartaraf etish kerak? Kabi savollarga jahon pedagoglari javob izlay boshladilar. Dastlab, o’rta maktabda ikkinchi yilga qoldirib, o’quv siklini to’la qaytarish lozim degan fikr paydo bo’ldi. So’ngra esa aqliy rivojlanishi bir xil talabalarni alohida (gomogen)sinflarga ajratish zarur, deb topildi. Lekin bular maktabning hamma talabalarini o’qitishda yuqori natijalarga erishish vazifalarini hal etishning shoshilinch choralari edi, xolos. Bu vazifa aynan to’la o’zlashtirish uslubi nomi bilan yuritilgan o’qitish sitemasida to’la-to’kis hal etildi. To’la o’zlashtirish uslubi o’tgan asrning 60- yillarda Amerika psixologlari J. Kerroll va B. Blumlar taklif etgan g’oyaga asoslangan. Ular quyidagi fikrlardan kelib chiqdilar: o’zlashtirish yoyilmasi paydo bo’lishining asosiy sababi - talabalar o’qish qobiliyatining turlicha ekanligidir. Shu bilan birga J. Kerroll mavjud o’qish jarayonining barcha shartlari (o’qish vaqtining bir xilligi, axborotni uzatish usullari va fanlarning bir xilligi va h.k.) to’la aniqlanganligi va faqat o’qitish natijasigina aniq belgilanmaganligiga jiddiy e’tibor berdi. J. Kerroll o’qitish natijalarini aniq va o’zgarmas bo’lishini

taklif etdi. Uning fikricha, o’quv jarayonining barcha shartlarini oldindan belgilangan natijaga muvofiq holda o’zgartirish mumkin bo’ladi. Bunday yondashish B.Blum tomonidan ham ma’qullandi. U talaba qobiliyatini o’rtacha sharoitda emas, balki har bir talaba uchun eng maqbul tanlangan sharoitdagi o’zlashtirish sur’ati bilan aniqlashni taklif etdi. B.Blum talabalar qobiliyatini turli fanlarni o’qitilishida, materialni o’rganish uchun cheklanmagan vaqtdan foydalanishni taklif etadi. Va u talabalarni quyidagi toifalarga ajratadi [1]. 1. Kam qobiliyatlilar (5 foiz atrofida) juda ko’p vaqt sarflanganda ham belgilangan bilim va ko’nikmalar darajasini egallay olmaydilar. 2. Iqtidorli bolalar (5 foiz atrofida), ular boshqalarni kuchi yetmagan topshiriqlarni uddalaydilar va yuqori sur’atda o’zlashtiradilar. 3. Oddiy qobiliyatli talabalar - ular ko’pchilikni tashkil etadilar (90 foiz atrofida) va o’zlashtirish qobiliyatlari ajratilgan vaqtga bog’liq bo’ladi. Bu ma’lumotlar asosida, o’quv jarayoni to’g’ri tashkil etilsa va unga ajratilgan vaqt qat’iy cheklanmasa, 95 foiz talabalar materialni to’la o’zlashtirish ga erishishlari mumkin, qolganlari esa to’la o’zlashtira olmaydilar degan fikrga kelindi. Agar o’qish shartlari (uslublar, usullar, o’quv materiali, ajratilgan vaqt) barcha uchun bir xil bo’lsa, talabalarning ko’pchiligi bilim va ko’nikmalarni egallashda «o’rtacha» natijaga erishadilar. Talabalarning qobiliyati bo’yicha taqsimlanishi va ular erishgan o’quv natijalari yoyilmasi orasidagi bunday bog’liqlik B. Blum tajribasida ham tasdiqlandi. U talabalar qobiliyatlarini o’qitishdan oldin aniqladi va o’quv natijalariga ko’ra yuqori qobiliyatli talabalar yuqori ko’rsatkichga, o’rtacha qobiliyatlar esa o’rtacha va past qobiliyatlilar - past ko’rsatkichlarga erishganliklarini qayd kildi. Lekin, odatdagi o’qitishdan farqli holda, o’quv jarayonini eng maqbul holda tashkil etilsa (eng avvalo o’qitish sur’ati bo’yicha), o’quv materialini deyarli barcha talabalar tomonidan o’zlashtirishga erishilgan. Bu holda talabalar qobiliyatlari va o’zlashtirish natijalari o’rtasidagi bog’liqlik sezilarli darajada pasayadi, ya’ni faqat yuqori qobiliyatli talabalargina

emas, balki o’rtacha va past qobiliyatlilari ham yuqori darajalarga erishishlari mumkin. Shunday qilib, to’la o’zlashtirish modeli ga asoslangan o’qitishning asosiy belgilaridan biri, deyarli barcha talabalar erisha oladigan yuqori darajadagi o’quv natija larining belgilanishidir. J. Kerroll va B. Blumlarning bunday nazariy yondashishlarini amalga oshira borib, J. Blok va L. Andersenlar to’la o’zlashtirish asosida o’qitish uslubini ishlab chiqdilar. Bu tizimda ishlaydigan o’qituvchi: barcha talabalar o’quv materialini to’la o’zlashtira oladilar, mening vazifam o’quv jarayonini to’g’ri tashkil etib, ularga ana shuning uchun imkoniyat yaratishim zarur, deb o’z oldiga maqsad qo’yishi - to’la o’zlashtirish uslubining dastlabki qoidasi bo’lib hisoblanadi. So’ngra o’qituvchi to’la o’zlashtirish mohiyati va barcha talabalar qanday natijalarga erishishlari zarurligini aniqlashi lozim. Fan (kurs) bo’yicha o’quv materialini to’la o’zlashtirish etaloni ni aniq ifodalash, bu tizimda ishlashning muhim jihatlaridan biridir. Yuqorida bayon etilganidek, (2,3 mavzular) o’quv maqsadlarini aniqlashtirish bo’yicha harakat tartibi va o’quv maqsadlari taksonomiyasidan foydalangan holda, o’qituvchi o’z fani bo’yicha o’quv maqsadlarini mumkin bo’lgan darajagacha mayda bo’laklargacha aniqlashtiradi. Erishish lozim bo’lgan aniq yakuniy natijalar ro’yxati tuziladi. Bular asosida belgilangan maqsadlarga erishilganlikni aniqlash uchun test topshiriqlari tuziladi. Demak, yakuniy test topshiriqlari soni, qo’yilgan o’quv maqsadlari soniga teng bo’lishi zarur . So’ngra o’qituvchi o’quv materialini batafsil tahlil qilib, uni alohida qismlarga - fragmentlar (o’quv birliklari) ga ajratadi. Har bir o’quv birligi mantiqan yakunlangan yahlit qism bo’lib, ularni aniqlashda o’quv soatlarining haftalik taqsimoti ham e’tiborga olinishi lozim. 3. O’qitish natijalarini aniqlash va test topshiriqlarini tuzish. O’quv birliklari aniqlangandan so’ng, ularning har biri bo’yicha o’qitish natijalari aniqlanadi va ular asosida joriy baholash test topshiriqlari tuziladi. Bu topshiriqlar har bir o’quv birligini o’zlashtirilganlan so’ng, talaba erishishi zarur bo’lgan natijalarga mos va ularni aniq ifodalashi zarur. Joriy baholash test topshiriqlari tashhis xarakteriga ega bo’lib, ular o’z vaqtida tegishli o’quv

jarayoniga tuzatishlar kiritilishini, qo’shimcha o’quv harakatlar tartibi kiritilishini aniqlashga yordam beradi. Navbatdagi bosqich - har bir test savollari bo’yicha, unga teng kuchli (alternativ) qo’shimcha o’quv materialini tayyorlashdir. Bular, ayrim talabalar o’zlashtira olmagan materiallarni qo’shimcha o’rganishlariga mo’ljallangan va dastlabki (asosiy) o’quv materialidan farqli bo’lib, o’zlashtirish usullarini tanlashda talabalarga yordam beradilar. Bu uslub amalda quyidagi qadamlar ketma-ketligidan iborat bo’ladi:  Kirish qismi - talabalarni to’la o’zlash-tirish uslubi bo’yicha ishlashga yo’naltirish.  Har bir o’quv birligini to’la o’zlashtirilishini ta’minlash.  O’quv materialini har bir talaba tomonidan o’zlashtirishi to’laqonligini aniqlash (test).  Har bir talaba olgan bahosini tezlik bilan izohlash. qo’shimcha material tuzish talabalarni to’la o’zlashtirish uslubi bo’yicha ishlashga yo’naltirishning eng muhim vazifalardan biri bo’lib, u quyidagilardan iborat. Eng avvalo o’qituvchi - o’zlashtirish to’la bo’lishi uchun har bir o’quv birligi bo’yicha nimalarni o’zlashtirish zarurligiga batafsil to’xtaladi. Bunda u fan bo’yicha o’zi tuzgan, aniqlashtirilgan maqsadlar jadvalini talabalarga ko’rsatishi mumkin. Yanada batafsilroq tushuntirish maqsadida oldindan tuzilgan test topshiriqlardan foydalanib, talabalarga yakuniy baholash topshiriqlarini ko’rsatadi. Lekin, yakuniy baholashni aynan shu test bilan o’tkazilmaydi, balki u savollar yoki javoblar tartibi, savollarning ma’nosi saqlangan holda boshqacha shaklda tuzilgan topshiriqlardan foydalaniladi. So’ngra, o’qituvchi talabalarga materialni to’la o’zlashtirish uchun qanday o’qish kerakligini tushuntiradi. Bunda quyidagilarga alohida e’tibor beriladi: 1. Sinf (guruh) talabalarning hammasi yaxshi natijalarga erishadigan yangi uslub bilan o’qiydi. 2. Har bir talaba fan bo’yicha bahoni faqat yakuniy nazoratdan keyingini oladi.

3. Har bir talabaning bilimi boshqalarga nisbatan emas, balki faqat oldin tuzilgan etalon-maqsadga solishtirib baholanadi (etalonning eng yuqori ko’rsatkichini aytish kerak). 4. Ushbu etalonga erishgan har bir talabaga yuqori ballar qo’yiladi. 5. A’lo baholar (yuqori ballar) soni chegaralanmaydi. Shunga muvofiq - o’zaro yordam har bir talabaning a’lo baho olishiga imkoniyat beradi. Agar barcha talabalar bir-biriga yordam bersalar, sinfdagi barcha talabalar ham a’lo baho olishlari mumkin. 6. Har bir talabaga zarur bo’lgan har qanday yordam ko’rsatiladi. Agar bir usulda o’zlashtira olmasa, unga boshqa usuldan foydalanish taklif etiladi. 7. Fanni o’qitish jarayonida har bir talaba tashhisli tekshiruv ishlar to’plami bilan ta’minlanadi. Ular talabani o’zlashtirishdagi asta-sekin siljishini ta’minlaydi. Bunday tekshirishlar natijasi baholanmaydi - ular faqat talabalarga o’z xato va kamchiliklarini aniqlashga, ularni o’z vaqtida tuzatishga yordam beradi. 8. Joriy tekshiruv topshiriqlarini bajara olmagan talabaga darhol alternativ (teng kuchli) o’quv topshiriqlarini tanlash taklif etiladi. Ularga yo’l qo’yilgan xato va tushunmovchiliklarini bartaraf qilishga yordam beriladi. 9. Bunday imkoniyatlardan o’z vaqtida zudlik bilan foydalanish kerak, aks holda xato va tushunmovchiliklar yig’ilib, kelgusi o’quv materialini o’rganishda jiddiy qiyinchiliklar tug’diradi. Bundan - o’qitishning dastlabki bosqichidayoq bu tizimning asosiy texnologik belgisi - o’quv jarayonini oldindan belgilangan aniq maqsadga yo’nalganligi sezilib turibdi. O’quv jarayoni oldindan tuzilgan o’quv birliklariga muvofiq holda bloklarga ajratiladi. O’quv birliklarining ketma-ketligi o’qituvchi tomonidan tanlangan qo’llanma (darslik) asosida tuziladi. Yangi materialni tushuntirish va uni qayta ishlash odatdagidek olib boriladi. Lekin, har bir talabaning faoliyati aniqlashtirib belgilangan o’quv maqsadlariga mos holda tashkil etiladi. Barcha talabalar har bir o’quv birligini to’la o’zlashtirganlaridan so’ng, tashhis testi o’tkaziladi va uning natijasi darhol e’lon qilinadi.

4. Bilim va ko’nikmalarni to’la o’zlashtirilishi. Bilim va ko’nikmalarning to’la o’zlashtirilishi, baholashning asosiy mezoni bo’lib hisoblanadi. Tekshiruv ishi baholanib bo’lgandan so’ng, talabalar ikki guruxga: bilim va ko’nikmalarini to’la o’zlashtirganlar va to’la o’zlashtirmaganlarga ajratiladi. To’la o’zlashtirganlar qo’shimcha materiallar o’qishi, boshqalarga yordam berishi yoki navbatdagi o’quv birligini o’qish boshlanguncha bo’sh bo’lishi mumkin. O’qituvchi asosiy e’tiborni to’la o’zlashtira olmagan talabalarga qaratadi,ular bilan yordamchi (korreksiya) o’quv ishlarini olib boradi. Buning uchun avval, talabalarning bilimi va ko’nikmalaridagi kamchiliklar, materialning eng ko’p talabalar o’zlashtira olmagan qismi aniqlanib, mashg’ulotlar sinfning barcha talabalariga o’tiladi. Bayon etish yana qaytariladi, lekin u boshqa usulda, oldin qo’llanilmagan ko’rgazmalar va texnik vositalardan foydalangan holda olib boriladi. Yakka tartibdagi kamchilik va xatolarni tuzatish uchun har bir talaba bilan alohida ish olib boriladi. Bunda 2-3 kishidan iborat kichik guruxlar bilan ishlash, ularni bir-biriga yordam berishi yoki mazkur o’quv birligini to’la o’zlashtirgan talabalarni ularga biriktirish, kabilar ishni tashkil etishning asosiy shakllari bo’lishi mumkin. Yordamchi mashg’ulot tashhis testi o’tkazish bilan yakunlanadi, undan so’ng materialni to’la o’zlashtira olmaganlar bilan yana qo’shimcha mashg’ulot o’tkaziladi. Sinfdagi (guruhdagi) barcha talabalar belgilangan darajadagi bilim va ko’nikmalarni to’la o’zlashtirganlaridan so’ng, navbatdagi o’quv birligini o’rganish boshlanadi. Joriy o’zlashtirishdagi baholar asosan og’zaki shaklda bo’lib, talabalar ruhini ko’tarish uchun xizmat qiladi. Ularning umumiy ma’nosi: «Sen shuncha savolga to’g’ri javob beribsan, bu yaxshi natija, agar boshqa bo’limlar bo’yicha ham mana shunaka natijalarga erishsang, yakuniy nazoratda a’lo baho olishing mumkin», yoki «Agar mana bu savollarga ham javob berganingda, u seni yaxshi o’zlashtirayotganingni bildirar edi, hozircha qaysi savollarga e’tibor berish kerakligini ko’rib chiqaylik» (Ijobiy mustahkamlovchi reaksiyalar qoidasi). Bu uslubning muhim tomoni to’la o’zlashtirish etalonini aniq belgilash va ifodalashdan iborat. Uning asosi esa, o’quv maqsadlarini aniqlashtirish bo’lib

hisoblanadi. Ularni quyidagicha ifodalash mumkin: a) talabaning aniq ifodalangan o’quv harakatlari bilan, b) ko’rsatilgan to’g’ri javoblar soni bilan. Ikkinchi holda mezon 80-90% darajasida belgilanadi. Ilmiy tekshirishlar ko’rsatganidek, bunday darajani belgilash mustahkam ijobiy natija beradi va ko’pchilik talabalarni fanga qiziqishi, umuman o’qishga bo’lgan ijobiy munosabatlari saqlanib qoladi. Mezonni 75 foizga tushurish esa natijani yomonlashtiradi. Har bir o’quv birligi doirasidagi o’qituvchi faoliyati quyidagi ketma-ketlikni tashkil etadi: 1. Talabalarni o’quv maqsadlari bilan tanishtirish. 2. Mazkur bo’lim (o’quv birligi)ni o’qitish rejasi bilan barcha talabalarni tanishtirish. 3. O’qishni tashkil qilish (iloji boricha o’qituvchi tomonidan materialni bayon qilish shaklida). 4. Joriy tekshiruvni o’tkazish (tashhis test). 5. Tekshiruv natijalarini baholash va material mazmunini to’la o’zlashtirgan talabalarni aniqlash. 6. To’la o’zlashtirmagan talabalar bilan qo’shimcha mashg’ulot o’tkazish. 7. Tashhis testi yordamida o’quv birligini to’la o’zlashtirgan talabalarni qayta aniqlash. O’quv fani bo’yicha yakuniy tekshirish o’qituvchi tomonidan o’qishning boshlanishida tuzilgan bir yoki bir necha nazorat ishlari asosida o’tkaziladi. Uni o’tkazish vaqti oldindan talabalarga ma’lum bo’lishi kerak. Talabalar ishni bajara borib, javoblarni o’qituvchi oldindan tayyorlab qo’ygan blankalarga belgilaydi. Ishni to’g’ri bajarilganligini talabalarning o’zlari tekshiradilar. Javoblarni test kaliti bilan taqqoslab, noto’g’ri javob berilgan topshiriqlarni chizib, to’g’ri javoblarni esa doira bilan belgilab, blankalarni o’z egalariga qaytariladi. O’qituvchi javob blankalariga qaramasdan yozuv taxtalariga fan bo’yicha to’la o’zlashtirish etalonini osib qo’yadi. Talabalar etalon bo’yicha o’zining yakuniy baholarini aniqlaydilar. Yakuniy bahoga bunday ochiq va oshkora yondashish, o’zlashtirilgan

bilim va ko’nikmalarni baholashning birdan-bir asosi ekanligini to’g’ridan-to’g’ri isbotlaydi. Odatda yakuniy baho ikki xil «to’la o’zlashtirdi» va «to’la o’zlashtira olmadi» ko’rinishida bo’lishi lozim. Lekin bu uslub bilan ishlash tajribasi, uni dastlabki qo’llashda talabalarning 30-50 foizigina materialni to’la o’zlashtira olishini ko’rsatdi. Shuning uchun ham, dastlabki hollarda o’qituvchi oldindan o’zlashtira olmagan talabalar uchun «yaxshi» va «qoniqarli» baholar etalonini ham tayyorlab qo’yishi zarur. O’qituvchi tekshiruv varaqlarini hamma talabalardan yig’ishtirib, har bir talaba uchun batafsil axborot tayyorlaydi va o’quv birligi bo’yicha yakuniy nazorat natijalariga aniqlik kiritadi. Buning uchun o’qituvchi tomonidan to’la kurs bo’yicha tuzilgan o’quv maqsadlari jadvalidan foydalaniladi (4-jadvalga qarang). O’quv maqsadlarini belgilashda ishlatilgan (q) belgilari - «t»-to’la o’zlashtirdi va «ch»-chala o’zlashtirdi (-) belgilari bilan almashtiriladi. Bu talabalarga o’z bilim darajasini aniqlash va undagi kamchiliklarni tezroq bartaraf qilish, agar lozim bo’lsa, qayta topshirish hamda navbatdagi materialni o’zlashtirishga tayyorgarlik ko’rishda uni e’tiborga olish imkoniyatini beradi. Xulosa O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va «Ta’lim to’g’risida»gi qonunda o’quv jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy etish mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asosiy ko’rsatkichlaridan biri sifatida e’tirof etilishi bejiz emas. Chunki, pedagogik texnologiya ta’lim jarayonini inqirozdan holi etish, uni bozor iqtisodi sharoitiga mos holda takomillashtirish va Davlat ta’lim standarti talablariga muvofiq kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri bo’lib hisoblanadi.

Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, «Yeng yangi zamonaviy o’quv vositalari bilan ta’minlangan kollejlarda eskidan qolgan o’qitish uslublarining davom etishiga mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi». Zero pedagogik texnologiyadan foydalanayotgan ko’pgina rivojlangan mamlakatlar o’quv jarayonini sifat jihatdan yangi bosqichga ko’tarishga erishayotganliklari hayotda o’z tasdig’ini topmoqda. Ushbu qo’llanmada bayon etilgan ma’lumotlar esa bu pedagogik texnologiyaning didaktik salohiyati to’g’risida fikr yuritishga asos bo’ladi. Ayniqsa, tashhizlanuvchan o’quv maqsadlarini belgilash, joriy va yakuniy mezoniy baholash, reproduktiv o’qtishni algoritm bo’yicha olib borish, talabalarni mustaqil bilim olishga undash, o’quv jarayonini doimo rivojlanib boruvchi dinamik tizim sifatida loyihalash kabi tashkiliy-uslubiy ishlarni amalga oshirishda pedagogik texnologiya katta imkoniyatlarga ega. Pedagogik texnologiyani joriy etish tajribasini o’rganish va unga ijodiy yondashish, o’quv jarayonini insonparvarlashtirish, bunda talabani sust obyektdan faol subyektga aylantirish, bilish faoliyatining aniq maqsadlarga yo’nalganligini hamda o’quv jarayonini ishlab chiqarish jarayoni kabi takrorlanuvchanligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Shuningdek, pedagoglarda turli shakldagi test topshiriqlari tuzish, ularni sinash malakalari shakllanadi va takomillashadi. Pedagogik texnologiya doirasida yaratilgan turli xil didaktik konstruksiyalarga murojaat qilish esa, o’quv jarayonini tashkil qilishga oqilona va ijodiy yondashishga, bunda o’qituvchi o’z erkinligiga ega bo’lishi, darsda qo’llanilgan turli shakl, uslub va vositalar samaradorligini o’zi baholashiga imkoniyat yaratadi. Shuni ta’kidlash lozimki, pedagogik texnologiya tamoyillari va qoidalariga amal qilish, o’quv jarayoni mazmunini talaba shaxsiga, uning qiziqishlari, intilishlari, yosh davrlari xususiyatlariga va individual o’zlashtirish sur’atlariga muvofiq holda olib borilishini ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Klarin M.V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom prosesse. M. : Znaniye. 1989. -80 s. 2. Nikandrov N.D. Programmirovannoye obucheniye i idei kibernetiki (Analiz zarubejnogo opita). M.: Nauka. 1970 -206 s. 3. Farberman B.L. Progressivn ы ye pedagogicheskiye texnologii. T. : IPVSSSh. 1999. -80 s. 4. www.ziyonet.uz 5. www.pedagog.uz 6. www.tdpu.uz

O'xshashlar

Pedagogik texnologiya tamoyillari ( prinsiplari )

Pedagogik texnologiya fanining nazariy mashg’ulotlar mazmuni

Zamonaviy pedagogik texnologiya nazariyasining umumiy asoslari

Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari

Ilg'or pedagogik texnologiya va uning tamoyillari