O'zbekiston Respublikasi xalq ta'limi tizimida maxsus muassasalar tizimi - Pedagogika - Referatlar

O'zbekiston Respublikasi xalq ta'limi tizimida maxsus muassasalar tizimi

Yuklangan vaqt:

22.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston Respublikasi xalq ta`limi tizimida maxsus muassasalar tizimi REJA: 1 Xalq ta`limi sistemasida logopedik yordam. 2 Nutq nuqsoniga ega bo`lgan bolalarga mo`ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari. 3 Tayanch-xarakat apparatida kamchiligi bor bolalarga mo`ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari. 4 Aqliy zaif bolalarga mo`ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari. 5 Og`ir nutq nuqsoniga ega bo`lgan bolalarga mo`ljallangan maktablar. 6 Turli muassasalarda logopedik yordamni tishkil etish.

Tayanch iboralar: (ENN, gung, oligofren, RRS, klonik, tonik, FFN) Bizning mamlakatimizda turli xil nutq kamchiligiga eng bo`lgan shaxslarga ko`rsatiladigan xar tomonlama sistematii yordam rivojlanib bormoqda. Rossiyada qadimdan aloxida mexr-muruvvat muassasalari mavjud bo`lib, ularda maxsus ta`lim yaqqol namoyon bo`lgan nuqsonlarni (karlik, ko`rlik, aqli zaiflik) ajratish va farqlash zaminida amalga oshirilar edi. Nutq nuqsoniga ega bo`lgan kishilarga logopedik yordam tashkil qilinmagan edi. Pedagogika va tibbiyot jamoatchiligining atoqli namoyandalari nutq patologiyasining ruxiyatning va shaxsning shakllanishiga salbiy ta`sir etishini bir necha bor ko`rsatib o`tganlar. 30- yillarning boshlarida institut anomal bolalarga majburiy sur`atda umumiy ta`lim berish xaqidagi qonunni qabul qilishda qatnashdi. Turli xil anomaliyalarni kliniko-psixologik diagnostika qilishga tayanib, bolalarni kompleks o`rganish, mamlakatda maxsus maktabgacha tarbiya va maktab muassasalarining ko`p tarmoqli sistemasini rivojlantirish uchun asosiy ilmiy zaminni yaratish imkonini berdi. Nutq nuqsonining murakkab strukturasini to`g`ri tushunish faqat to`g`ri diagnoz qo`yishni, maxsus muassasa turini xamda bola bilan olib boradigan tuzatish-tarbiyalash ish metodlariii belgilay bilishnigina emas, balki ikkilamchi nuqsonlarning kelib chiqish extimollarini oldindan aytib berish imkonini beradi. Xalq ta`limi va sog`liqni saqlash organlari tomonidan maxsus ta`lim va tuzatish ishlariga muxtoj yasli, maktabgacha tarbiya va maktab yoshidagi bolalarni aniqlash xamda xisobga olishga yo`naltirilgan tashkilin pedagogik ish o`tkazildi. Nazariya va amaliyotning o`zaro yaqin xamkorligi nutq nuqsoniga ega bo`lgan o`smir va bolalarga beriladigan ta`lim tarbiyani ilmiy asoslash, maxsus muassasalar tarmog`ini rivojlantirishga bo`lgan extiyojni aniqlash imkonini berdi. Nomenklaturaga u yoki bu tipdagi maxsus muassasaning kiritilishidan oldin bolalar keng miqyosda kompleks kliniko-neyrofiziologik va ruxiy-pedagogik jixatdan o`rganiladi, eksperimental ta`lim sistemasi tashkil qilinadi. Xozirgi vaqtda turli tipdagi muassasalarning tuzilishi va tuzatish-tarbiyaviy ta`sir etish mazmuni

aniq belgilangan. Bolani uning umumiy va nutqiy rivojlanishi saviyasiga mos keladigan muassasaga o`tkazish zarurati tug`ilganda bu imkoniyatni ta`minlovchi vorislik ko`zda tutiladi. Yil sayin maktabgacha tarbiya yoshidagi anomal bolalarga ko`rsatilayotgan yordam kengayib bormoqda. Xalq ta`limi davlat komitetining «Jismoniy va aqliy rivojlanishida kamchiligi bor bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalari nomenklaturasi xaqida»gi qarori qabul qilingandan so`ng maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari tarmog`i sezilarli darajada rivoj topdi. Maktab isloxotiga muvofiq nutqiy nuqsonga ega bo`lgan bolalar uchun mo`ljallangan maktab va maktabgacha ta`lim tizimini takomillashtirish davom ettirilmoqda. Nutq nuqsoniga ega bo`lgan katta yoshdagi kishilar, o`smirlar va bolalarga poliklinikalarda, shifoxonalarda, dispanser, sanatoriylarda kompleks tibbiy logopedik yordam ko`rsatiladi. Rivojlanishida kamchiligi bor bolalarga davlatimizning ko`rsatayotgan g`amxo`rligi faqat maxsus muassasalarning differensiallashgan tarmog`ini tashkil etishda namoyon bo`lmay, balki rivojlanishida nuqsoni bor bolalarga beriladigan ta`lim darajasini tizimli ravishda oshirib borishda aks etayotir. Ko`pchilik maxsus maktablar internat shaklida bo`lib, ularda bolalarni ta`lim-tarbiya olishi davlat xisobidan ta`minlanadi. Bizning mamlakatimizda axoliga ko`rsatiladigan differensiyalashgan logopedik yordam keng rivojlangandir. Bu yordam xalq ta`limi va sog`liqni saqlash soxalari orqali amalga oshirilmoqda. Defektologiya soxasidagi ilmiy tadqiqotlar orqali nuqsonni erta aniqlash va uni oldinroq tuzatish katta axamiyatga ega ekanligi isbotlab berilgan. Bir qator xollarda maxsus maktabgacha ta`lim va tarbiya rivojlanishdagi kamchiliklarni tuzatadi va bu bilan bolalarning maktabda o`qishida vujudga keladigan qiyinchiliklarning oldini oladi (G.A.Vlasova, 1972). Yaqqol namoyon bo`lgan nutq nuqsonlari mavjud bo`lganda bolalar bilan olib boriladigan tuzatish-tarbiyalash ishlarini zrta boshlash nuqsonni sezilarli darajada kompensatsiya qilinishini ta`minlaydi. Dastlab bu ommaviy bog`chalar qoshida tashkil qilingan aloxida eksperimental gurux»lar edi. Keyinchalik esa nutq nuqsoniga ega bo`lgan

bolalarga mo`ljallangan aloxida bolalar bog`chalari va yasli-bog`chalari tashkil topdi. Dastlabki bosqichda bolalar bog`chalarida yengil nutq kamchiligiga ega bo`lgan (nutqning fonetik tomoni rivojlanmagan) bolalar uchun guruxlar ochildi. Keyin birmuncha murakkab nuqsonli bolalar (duduqlanadigan, nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar) guruxlari tashkil qilindi. — Nutq nuqsoniga ega bo`lgan bolalarga mo`ljallangan bog`chalar, yasli- bog`chalar va umumiy tipdagi bog`cha, yasli-bog`chalar qoshidagi tegishli maktabgacha tarbiya guruxlari yuqorida nomlari ko`rsatib o`tilgan muassasa qaraydigan xalq ta`limi bo`limlari tomonidan komplektlashtiriladi. Normal nutqni o`zlashtirgan, ta`limni muvaffaqiyatli tamomlagan va 7 yoshga to`lmagan bolalar umumiy tipdagi bog`chaga o`tkaziladilar. Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari sharoitida turli xil nutq nuqsonlariga ega bo`lgan bolalarga beriladigan logopedik ta`limning asosiy vazifalari yetakchi nutq nuqsonini tuzatish bilan birga xat-savodni egallashga tayyorlash ishini xam o`z ichiga oladi. Nutq nuqsoniga ega bolalarga mo`ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalarida barcha tuzatish jarayonlarini aniq tashkil qilish ko`zda tutiladi. Tuzatish ishlari quydagilar, ya`ni: — bolalarni o`z vaqtida tekshirish; — mashg`ulotlar jadvalini oqilona tuzish; — xar bir bola bilan olib boriladigan individual ishni rejalashtirish; — frontal mashg`ulotlarni rejalashtirish; — mashg`ulotlarni kerakli jixozlar va ko`rgazmali qurollar bilan ta`minlash; — logopedning tarbiyachi va ota-onalar bilan o`zaro xamkorlik qilishi orqali ta`minlanadi. Nutqida kamchiligi bor shaxslarning barcha yosh guruxlarida nutq, bilish faoliyati, emotsional-irodaviy soxalaridagi nuqsonlarni bartaraf etish imkoniyatlari tibbiy va pedagogik ta`sirlar kompleksining o`z vaqtida va aynan bir xil qo`llanishiga bog`liqdir. Tuzatuvchi ta`lim ishlarining barcha komplekslarini o`tkazish umumprogramma talablarini bajarish bilan birga nutq nuqsonlarini

tuzatish bo`yicha maxsus mashg`ulotlarni qo`shib olib borishni talab qiladi. Nutq nuqsoniga ega bo`lgan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar guruxlari uchun oddiy kun tartibidan farq qiladigan, maxsus kun tartibi ishlab chiqilgan. Jumladan unda logoped tomonidan o`tkaziladigan umumiy, guruxlardagi va yakka tartibdagi mashg`ulotlar ko`zda tutilgan. Shu bilan birga kechki vaqtda tarbiyachining logoped topshirig`i bo`yicha guruxlarda va aloxida bolalar bilan nutqni tuzatish yuzasidan maxsus soatlar ajratilgan. Tarbiyachi o`z ishini dastur talablari va bolalarning nutqiy imkoniyatlarini xisobga olgan xolda rejalashtirady. Tarbiyachi bola nutqining shakllanishidagi individual kamchiliklarni bilishi, nutqining talaffuz va leksiko-grammatik tomonidan nuqsonlarni bilishi, ta`lim va ta`limdan tashqari faoliyat jarayoni davomida xar bir bolaning nutqiy imkoniyatlarini xisobga olishi shart. Logoped bilan xamkorlikda nutqning to`liq rivojlanmaganligi (FNN guruxlarida) nutqni o`stirish, tevarak-atrof bilan tanishtirish, savol o`rganishga tayyorlash bo`yicha mashg`ulotlar rejalashtiriladi. Logoped bilan tarbiyachining ishidagi izchillik maxsus daftarda qayd qilinadi. Logopedning ota-onalar bilan xamkorlikdagi ishi butun pedagogik jarayonning ajralmas qismi bo`lib, bolalar bog`chasi sharoitida quyidagi shakllarda amalga oshiriladi. Ota-onalar majlislari. Birinchi ota-onalar majlisi avgustning oxirida yoki sentabrning boshida o`tkaziladi. Ota-onalar muassasa tuzilishi, ish mazmuni va vazifalari bilan, bolalar bog`chasidagi kun tartibi va qoidalar bilan tanishtiriladi. Odatda, bu majlisni bog`cha mudirasi barcha maxsus guruxlar bolalarining ota-onalari bilan birgalikda o`tkazadi. Ikkinchi majlisni xar bir logoped o`z guruxida oktabr oyida o`tkazadi. Ushbu majlisning maqsadi ota- onalarni bolalarni tekshirish natijasida olingan ma`lumotlar bilan tanishtirishdir. Bunda logoped xar bir bolaning nutqiy va umumiy rivojlanishini atroflicha ta`riflaydi. Ota-onalarga bolalarning nutqiy rivojlanishlaridagi asosiy kamchiliklarni tushunarli qilib yoritib berish, ularning normadan orqada qolish darajasini va ushbu nuqsonni bartaraf etishda xamkorlik qilish zarurligini ko`rsatib berishi kerak.

Uchinchi ota-onalar majlisi yanvar oyida o`tkaziladi. Unda yarim yillik ish natijalari aytilib, keyingi tuzatish ishlari yo`nalishi yoritib beriladi. Xar bir bolaning nutqiy va umumiy rivojlanishi, bolalardagi ijobiy dinamika, shuningdek mashg`ulot davomida uchragan qiyinchiliklar ta`riflanadi. Oxirgi ota-onalar majlisi may oyida o`tkaziladi. Unda yil davomida bajarilgan ishlar yakunlanadi. Utilgan materialni mustaxkamlash bo`yicha tavsiyalar beriladi. Logoped ota-onalarni bolani ommaviy maktabda, nutq maktabida ta`lim olishi yoki zarurat bo`lsa, bog`chaning maxsus guruxida qayta bo`lishi xaqida komissiyani qarori bilan tanishtiradi. Komissiyaning qarori to`liq asoslanadi. Shanba yoki chorshanba kunlari (kunning ikkinchi yarmida) xar xafta ota- onalar uchun qisqa muddatli majlislar (pyatiminutka) o`tkaziladi. Ba`zi bir ota- onalar bolalari bilan taklif qilinadilar. Logoped ota-onalarni tovushlarni mustaxkamlashning asosiy usullari bilan tanishtiradi. Uyda qanday mashqlar bajarish kerakligini ko`rsatib beradi. Ota-onalarning ochiq logopedik mashg`ulotlarda ishtirok etishi butun o`quv yili davomida rejalashtiriladi (3 oyda 1 marta). Bunday mashg`ulotlarda logoped ota-onalarni ta`limning asosiy usullari, materialni tanlash, shuningdek mashg`ulot davomida bolalarga qo`yiladigan asosiy talablar bilan tanishtiradi. Ota-onalarga mo`ljallangan stendlarni logoped va tarbiyachi butun yil davomida chiqarib turadilar. Stendda normadagi bola nutqining rivojlanishi, nutq anomaliyalarining xilma-xil turlari, ommabop adabiyotlar ro`yxati kabi masalalar yoritilib boriladi. Tovushlarni talaffuz qilish, bog`lanishli nutqning shakllantirishga doir nutqiy material vaqt-vaqti bilan yangilanib turiladi. Ota-onalar burchagida axborot bo`limi mavjud bo`lib, unda ota-onalar majlislarining sanalari, logoped bilan suxbatlashish uchun takliflar, mutaxassislarning konsultatsiya berish vaqti ko`rsatilgan bo`ladi. Nutq kamchiligiga ega bo`lgan bolalarga mo`ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari anomal bolalarga ta`lim va tarbiya berish umumiy sistemasida perspektiv bo`g`in bo`lib xisoblanadi, qaysiki u nuqsonning keyingi rivojlanishini oldini oladi. Bir qator patologik shakllarda (oligofreniya, ko`rish nuqsonlari,

tayanch-xarakat apparatidagi nuqsonlar) nutq kamchiligiga ega bo`lgan bolalarga maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari sharoitida logopedik yordam ko`rsatiladi. Tayanch-xarakat apparatida kamchiligi bor bolalarga mo`ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari. Tayanch-xarakat soxasida kamchiligi bor bolalar-uchun maktabgacha tarbiya muassasalarining guruxlari yoshni xisobga olib quyidagicha komplektlashtiriladi: yasli guruxi 2-3 yoshdagi bolalar, kichik gurux 3-4 yoshdagi bolalar, o`rta gurux 4-5 yoshdagi bolalar, katta gurux 5-6 yoshdagi bolalar, tayyorlov guruxi - 6-7 yoshli bolalar. Guruxdagi bolalar soni 10-12 ta bo`lishi kerak. Bolalar xar yili 1-avgustdan 1-sentabrga qadar qabul qilinadi. 7 yoshga to`lgan bolalar tibbiy-pedagogik komissiyankng xulosasiga ko`ra tegishli tipdagi maktablarga o`tkaziladilar. O`qituvchi-logoped bolalarni aqliy rivojlanishi, to`g`ri nutqqa, to`g`ri talaffuz qilishga o`rgatishga doir butun o`quv tuzatish ishini o`tkazadi. U vrach-psixonevrolog, gurux tarbiya-chilari bilan xamkorlikda ish olib boradi, bolalar bilan frontal, kichik guruxlar tuzib, yakka tartibda mashg`ulotlar o`tkazadi, tegishli xujjatlarni yozib boradi. Aqliy zaif bolalarga mo`ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari. Bolalar bog`chasi (bolalar uyi) aqliy zaif bolalarga mo`ljallangan maktabgacha tarbiya muassasasining asosiy tipi bo`lib xisoblanadi. Guruxlar yoshni xisobga olib, quyidagicha komplektlashtiriladi: kichik gurux 3-4 yoshdan 4- 5 yoshgacha, o`rta gurux 4-5 yoshdan 5-6 yoshgacha, katta gurux 5-6, tayyorlov guruxi 6-7 yosh. Guruxdagi bolalar soni intellektning buzilishi darajasidan qat`i nazar 10-12 boladan iborat bo`ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi aqliy zaif bolalarning ko`pchiligida yaqqol namoyon bo`lgan nutq kamchiliklari mavjud bo`lib, ular uchun korreksion ta`limning umumiy sistemasida sistematik logopedik ish ko`zda tutiladi. Logopedik ish mashg`ulotlar jadvaliga qat`iy rioya qilgan xolda xar bir yosh guruxida xaftasiga 2 marta frontal nutq o`stirish mashg`ulotlarida amalga oshiriladi (ta`limning 1-3 yillarida gurux kichik guruxlarga bo`linadi; 4

yilda gurux bilan frontal mashg`ulot o`tkaziladi). Xar bir bola bilan xaftasiga 3 marta individual logopedik mashg`ulotlar o`tkaziladi. Korreksion ta`lim mazmuniga ona tili tovushlarini nutqga kiritish (postanovka) va mustaxkamlash (avtomatizatsiya), nutqning ravonligi, nafas olish, urg`u qo`yish ustida ishlash, so`z boyligini aniqlashtirish va kengaytirish, grammatik tuzilishlarni amalda qo`llash, bog`langan nutqni shakllantirish kiradi. Nutqni o`stirish yuzasidan olib boriladigan xar kungi ishlar maxsus maktabgacha tarbiya muassasasining butun kollektivi tomonidan amalga oshiriladi. Ko`rish nuqsoniga ega bolalarga mo`ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalari (guruxlari) Bu masalalarga ko`rishida kamchiligi bo`lgan, ko`rish qobiliyati keskin pasaygan va intensiv davolanishga- muxtoj 2 yoshdan 7 yoshgacha bo`lgan bolalar qabul qilinadi (yasli-bog`chaga 2 yoshdan, bog`chaga 3 yoshdan). Ko`r bolalar guruxlari 10, zaif ko`ruvchi bolalar guruxi 12-15 kishidan iborat bo`lishi kerak. Bu toifadagi bolalar bilan muntazam logopedik ishlar olib borish zarurligi bolalarda yaqqol namoyon bo`lgan og`zaki nutqdagi kamchiliklarning mavjudligidan kelib chiqadi. Bolalar bilan dastlabki tanishuv atroflicha tekshirish o`tkazish va nutqiy xamda nutqsiz jarayonlarni baxolashdan boshlanadi (bog`lanishli nutqning axvoli, so`zning grammatik tuzilishi, lug`at boyligi, fonetika, idrokni baxolash, umumiy va nutq metodikasi xam shu o`rinda tekshiriladi). Tuzatish ishlari tekshirish natijalarini xisobga olgan xolda rejalashtiriladya. Ta`limning differensiyalashgan sistemasi nutqiy rivojlanish darajasi (ular 4 ta) xar xil bo`lgan bolalarni o`qitishni ko`zda tutadi. Nutq rivojlanishining 1-darajasi guruxlarida asosiy e`tibor tovushlar talaffuzini shakllantirishga qaratiladi. Nutq rivojlanishining 2-3-darajasiga mo`ljallangan bolalar guruxlarida logopedik ish nutqning fonetik-fonematik va leksik-grammatik tomonidagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratiladi. Bolalar bilan bog`langan nutqni shakllantirish, nutq sistemasining barcha komponentlarini rivojlanganligini tuzatish bo`yicha logopedik mashg`ulotlar o`tkaziladi. Logopedik mashg`ulotlar shakli bo`yicha yakka tartibda va kichik guruxlar bilan o`tkazilishi mumkin. Ko`r va zaif ko`ruvchi

bolalarning nutqiy rivojlanishini tuzatishga doir ishlar ushbu muassasada ishlovchi barcha mutaxassislarning o`zaro xamkorligi orqali amalga oshiriladi. Og`ir nutq nuqsoniga ega bo`lgan bolalarga mo`ljallangan maktablar. Og`ir nutq nuqsoniga ega bo`lgan bolalarga mo`ljallangan maktab normal eshitish va saqlangan intellektda vujudga kelgan alaliya, afaziya, rinolaliya, dizartriya, duduqlanish kabi nutq kamchiliklariga ega bo`lgan bolalarga mo`ljallangan maxsus maktab muassasasi tipidir. Mazkur toifadagi bolalarda dasturni o`zlashtirish, nutq shakllanishining muvaffaqiyatli bo`lishi tuzatuvchi ta`sir ko`rsatishning o`ziga xos sistemasi qo`llanadigan maxsus maktab sharoitidagina mumkin bo`ladi. Defektologiya ilmiy tekshirish instituti logopediya sektorini bevosita ishtirokida 1954 yilda Leningradda birinchi maktab tashkil qilingan edi. Moskvada, 1956 yil zaif eshituvchilar maktabi qoshida og`ir formada nutqi rivojlanmagan bolalar uchun aloxida sinflar tashkil qilindi. Maktab bazasida 1958 yil og`ir nutq kamchiliklariga ega bo`lgan bolalar uchun o`ziga xos rejimli maxsus maktab-internat ochildi. 1958 yildan keyin bunday maktablar boshqa shaxarlarda vujudga keldi (Moskva (ikkinchi maktab), Leningrad, Sverdlovsk). Dastlab bu maktablar ommaviy maktabning 4-sinfi xajmidagi ta`limni ta`minlar edi. 1961 yildan e`tiboran og`ir nutq nuqsoniga ega bolalar uchun maxsus maktab-internatlar tarmog`i keng rivojlana boshladi. Xozirgi vaqtda og`ir nutq nuqsoniga ega bo`lgan bolalar uchun aloxida maktab-internatlar mavjud. Bu muassasada umumta`lim maktabi vazifalari bilan birga maxsus vazifalar xam xal qilinadi: a) og`zaki va yozma nutqdagi turli xil kamchiliklarni bartaraf etish; b) ular bilan bog`liq psixik rivojlanishdagi o`ziga xos kamchiliklarni o`qish va o`qishdan tashqi tuzatish-tarbiyaviy ishlar jarayonida yo`qotish; v) professional-mexnat tayyorgarligini amalga oshirish.

Maktab ikki bo`limdan iborat. Maktabning birinchi bo`limiga ommaviy maktabda ta`lim olishga xalaqit beradigan alaliya, afaziya, dizertriya, rinolaliya, duduqlanish kabi nutq nuqsoniga ega bo`lgan nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar qabul qilinadi. Sinflarni komplektlashtirishda birinchi navbatda nutqiy rivojlanish darajasi va birlamchi nuqson xarakteri xisobga olinadi. II bo`limga. nutqning normal rivojlanishida duduqlanish-ning og`ir shaklidan aziyat chekuvchi bolalar qabul qilinadi. I bo`limda nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar uchun ta`lim olish muddati 12 yil (tayyorlov sinfi va I-XI sinflar), II bo`limda duduqlanishning og`ir shakli bilan xastalangan bolalar uchun - 9 yil (I-IX sinflar). Sinflar 12 kishidan iborat bo`ladi. Maxsus maktabni bitiruvchilariga to`liqsiz o`rta ma`lumot xaqida guvoxnoma beriladi. O`quvchilarning nutqlari va yozuvdagi kamchiliklarini tuzatish ishlari muntazam ravishda butun o`quv-tarbiyaviy jarayon davomida olib boriladi. Ayniqsa, ona tili darslarida bu vazifa xar tomonlama xal qilinadi. Turli xil nutq defektlarini oldini olish frontal va individual mashg`ulotlarni birligi tufayli mumkin bo`ladi. Individual logopedik mashg`ulotlar o`qituvchi logoped tomonidan darsdan tashqari vaqtda o`tkaziladi. Xarakatida kamchiligi bor bolalar uchun davolash gimnastikasi bo`yicha mashg`ulotlar o`tkaziladi. Maxsus maktabning II bo`limida bolalar to`liq bo`lmagan o`rta maktab xajmida bilim oladilar. Duduqlanishning og`ir shakliga ega bolalarni o`qitishda ommaviy maktab darsliklari, maxsus logopedik jixozlar, ta`limning texnik vositalaridan foydalaniladi. Maxsus maktabni bitiruvchilar om-maviy maktabda yoki xunar- texnika bilim yurtlarida ta`lim olishni davom ettirishlari mumkin. Nutq kamchiliklarini bartaraf etishda logopeddan tashqari o`qituvchi va tarbiyachilar xam qatnashadilar. Maktab o`qituvchilari, tarbiyachilari, logopedi ta`lim va mexnat faoliyati davomida o`quvchilarning umumiy va nutqiy rivojlanishlarini tuzatib boradilar. Yordamchi maktabdagi logopedik ishlar. Aqliy zaif o`quvchilarda nutq kamchiliklarini tuzatish maxsus logopedik ishlarning tashkil qilinishini talab qiladi. Yordamchi maktablarning o`quv rejasida

o`qituvchi - logoped tomonidan o`tkaziladigan logopedik mashg`ulotlar soati ko`zda tutilgan. O`qituvchi logoped tibbiy-pedagogik komissiyaning a`zosi xisoblanadi. Maxsus tekshirish yo`li bilan u bolaning nutqida kamchiligi bor- yo`qligini va uning xarakterini aniqlay bilishi kerak. O`quv yilining boshida logoped maktabga qabul qilingan barcha o`quvchilarni tekshiradi. O`quvchilar og`zaki nutqining dastlabki tekshirilishi darslar vaqtida o`tkaziladi. Yozuv malakalari diktant orqali tekshiriladi. Dastlabki tekshirish davomida nutqida kamchiligi aniqlangan bolalarning xammasini logoped maxsus jurnalga belgilab qo`yadi. Shundan so`ng nutqning va yozuvning xolati individual tekshiriladi va bolaga nutq kartasi to`ldiriladi. Logopedik yordamga juda muxtoj, nutq nuqsoni og`ir bolalar logopedik mashg`ulotlarda qatnashish uchun tanlanadi. qolganlar kandidat sifatida qabul qilinib, maktabga dastlab qabul qilingan o`quvchilarda nutq buzilishlari bartaraf etilgandan so`ng logoped tomonidan mashg`ulotlarga chaqiriladi. Nutq nuqsonining xarakteri va bolaning o`zlashtirishda uning axamiyati mashg`ulotlarga qabul qilishda asosiy mezon bo`lib xisoblanadi. Logopedik mashg`ulotga qatnashadigan bolaning nutq kartasiga u bilan olib boriladigan mashg`ulotlarning individual rejasi ilova qilinadi. Reja tekshirishdan olingan barcha ma`lumotlarni umumlashtiruvchn logopedik xulosa asosida tuziladi. Logoped o`quvchidagi nutq nuqsonining xarakteri va etologiyasini aniqlash, unga nisbatan eng to`g`ri va samarali yondashuv yo`lini topish maqsadida tibbiy tekshirish ma`lumotlari bilan tanishadi. Nutq nuqsoniga ega bo`lgan bolalar bilan mashg`ulotlar tashkil qilish va ularni o`tkazish. Nutq kamchiliklarini to`g`rilash yuzasidan olib boriladigan ishlar bolalarning yosh xususiyatlarini, nutq defekti xususiyatlarini, ona tilidan maktab dasturini xisobga olgan xolda tashkil qilinadi. Logopedik mashg`ulotlarga dars mashg`ulotlaridan bo`sh va sinfdan tashqari vaqtda 5-6 dars ajratiladi. Maktab ma`muriyati va sinf o`qituvchilari bilan kelishgan xolda logoped o`quvchilarni

o`qish darslaridan chaqirib olishi mumkin. I-IV sinf o`quvchilari bilan individual va gurux tarzidagi mashg`ulotlar xaftasiga 4 marta va V-VI sinflarda xaftasiga 3 marta o`tkaziladi. Xar bir o`quvchi bilan olib boriladigan individual mashg`ulotga, odatda 15 min ajratiladi. Gurux mashg`ulotlarining davomiyligi - 45 min. Kichik guruxchalar bilan 20-25 min mashg`ulotlar o`tkazishga yo`l qo`yiladi. Odatda individual mashg`ulotlar tovushlarni postanovka yoki korreksiya qilishga muxtoj bolalar bilan o`tkaziladi. Logoped bitta nutqiy nuqson bo`yicha 4-6 kishidan iborat guruxni komplektlashtiradi. 2-9 o`quvchidan iborat kichik guruxlar bir xil o`quvchilar bilan, o`ziga xos reja bo`yicha ishlash talab qilingandagina komplektlashtiriladi. O`qituvchi va logoped, sinf raxbari, tarbiyachi o`quvchilarni logopedik mashg`ulotlarda qatnashishlarini nazorat qilib turishlari kerak. Logoped: — mashg`ulotga qatnashish jurnalini tutib, unda mashg`ulotda o`tilgan materialning mazmunini qisqacha aks ettiradi (xar kuni); — ishni o`qituvchilar va tarbiyachilar bilan yaqin xamkor likda tashkil qiladi, ular dars vaqtida, uy vazifasini tayyorlash davomida, turmushda o`quvchilarning logopedik mashg`ulatlar jarayonida egallangan nutqiy malakalarining mustaxkamlanishiga yordam berishlari kerak; — - dars vaqtida va darsdan tashqari vaqtda bolalar nutqiga to`g`ri talablar qo`yilishi uchun o`qituvchi va tarbiyachilarga o`quvchilarning yutuq va kamchiliklari xaqida muntazam axborot berib boradi; — bola bilan olib borilgan logopedik mashg`ulotlar yakunlangandan so`ng o`qituvchi va tarbiyachiga qo`lga kiritilgan malakalarni sinf sharoitida va darsdan tashqari vaqtda to`liq avtomatlashtirish usullari xaqida tavsiyalar beradi; nutqiy nuqsoni bor bo`lgan o`quvchilarning nutq imkoniyatlarini tekshirish uchun ona tili, nutq o`stirish, o`qish va boshqa darslarni kuzatadi (logopedik mashg`ulotlardan bo`shvaqtda). O`z navbatida o`qituvchi va tarbiyachilar xam

mazkur sinf o`quvchilari bilan olib borilayotgan ishlardan xabardor bo`lishlari uchun vaqt-vaqti bilan logopedik mashg`ulotlarda qatnashishlari kerak; dastur talablarini, ona tilini o`qitish metodi va usullarini yaxshi bilishi, ularni o`z ishida xnsobga olishi, darsda o`rganilayotgan mavzuga mos didaktik materialdan foydalanishi kerak; o`quvchilar bilan olib boriladigan nutq o`stirish ishlarini tashkil qilishda tarbiyachilarga yordam beradi; o`quv yilining oxirida tantanali ertalik o`tkazadi. Unda logopedik mashg`ulotlarga qatnashgan bolalar o`z yutuqlarini namoyish qiladilar. Logopedning tarbiyachilar va o`qituvchilar bilan olib boradigan ishi turli shaklda bo`lishi mumkin: individual suxbat, ochiq mashg`ulotlar, metod birlashmalarda ma`lumot berish va boshqalar.Yilning oxirida logoped o`quv yili davomida qilingan ishlar xaqida matnli va raqamli xisobot topshiradi. O`rta umumiy ta`lim maktablari qoshidagi logopedik – punktlar. Logopedik punktlar maktab yoshidagi bolalarda mavjud bo`lgan nutq kamchiliklarini bartaraf etish uchun mo`ljallangan maxsus ta`limiy-tarbiya muassasalaridir. Ular tumandagi umumiy ta`lim maktablarining birida tashkil qilinadi. Xar bir logopedik punktga muayyan miqdordagi maktablar soni biriktiriladi. Uning asosiy vazifalari: O`quvchilardagi nutq kamchiliklarini to`g`rilash; o`qituvchilar va axoli o`rtasida logopedik bilimlarni targ`ib qilish; birinchi sinfga kelayotgan bolalardagi nutq kamchiliklarini o`z vaqtida aniqlash, oldini olishdan iboratdir. Tovushlar talaffuzida kamchiligi bo`lgan, duduqlanuvchi, dizgrafik, dizleksik, yaqqol namoyon bo`lmagan nutqi rivojlanmagan bolalar logopedik punktlarning asosiy kontingenti bo`lib xisoblanadi.Bolalarni saralashda logoped ularni sinfda (tayyorlov

guruxida) tekshiruvdan o`tkazadi. Logopedik punktga bolalar psixnevrolog, o`qituvchilar, ota-onalar tashabbusi bilan yuboriladilar.Logopedik mashg`ulotlar natijalari nutq kartasiga belgilanib, sinf raxbari va ota-onalar e`tiboriga xavola qilinadi. Logopedik ishning samaradorligi tuzatish tadbirlarining to`g`riligiga, o`qituvchi va logopedning o`zaro yaqin xamkorligi xamda bolalar nutqiga yagona talablar qo`yishiga bog`liq. Bolalar nutqini to`g`rilashda ota-onalarning faol ishtirok etishi xam katta axamiyatga ega. Sog`liqni saqlash sistemasida logopedik yordam Axoliga logopedik yordam berishni takomillashtirish, nutqida kamchiligi bo`lgan shaxslarni davolash samaradorligini va sifatini oshirish masalalari O`zbekiston Sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan muvaffaqiyatli xal qilinmoqda. Nutqida kamchiligi bo`lgan bemorlarga ko`rsatiladigan logopedik yordamni yanada takomillashtirish tadbirlari xaqida degan qarori asosida ixtisoslashtirilgan yordamni rivojlantirish logopedik kabinetlar tarmog`ini, bolalar poliklinikalarida, psixonevrologik dispanserlarda davolash-tiklash bo`limlarini kengaytirishga doir ishlar yo`nalishi belgilangan. Bu joylarda funksional va organik nutq kamchiliklariga ega bo`lgan turli yoshdagi shaxslarga logopedik yordam ko`rsatiladi. Sog`liqni saqlash vazirligining chiqarilgan maxsus qarorida logopedlarning xizmat normalari ko`rsatildi: og`ir nutq kamchiligiga ega bo`lgan (afaziya, diazartriya, duduqlanish va boshqalar) shaxslar bilan individual ishlashda bir soatda 1-5 kishini qabul etish, guruxli logopedik mashg`ulotlarda bir soatda 8-10 kishi bilan ishlash ko`zda tutiladi; dislalik bolalar bilan yakka tartibda bir soatda 4 kishi bilan ishlash, guruxli logopedik mashg`ulotlarda bir soatda 10-12 kishi bilan ishlashni ko`zda tutadi; - katta yoshdagi 100 ming axoliga bir stavka logopedii xizmat, bolalar va o`smirlar yoshidagi 20 ming axoliga bir stavka logopedik xizmat ko`rsatiladi. Nutq kamchiliklari bo`yicha Respublika ilmiy-metodika markazi muvaffaqiyatli ishlab

kelyapti. Uning asosiy vazifasi sog`liqni saqlash muassasalarida tashkil etilgan logopedik kabinetlarda psixonevrologik dispanserlar, kasalxonalarning ixtisoslashtirilgan bo`limlarida ishni tashkil etish bo`yicha tashkiliy va metodik yordam berishdir. Ilmiy-metodik markazning xizmatchilari axoli o`rtasida keng yoyilgan nutq kamchiliklarini, logopedik yordamga extiyojni o`rganadilar; bolalar va kattalarga ko`rsatiladigan logopedik yordamini tashkil etish, yaxshilash va rivojlantirish bo`yicha takliflarni, tavsiyanomalarni ishlab chiqadilar; logopedik kabinetlarni, statsionarlarni jixozlashga doir tak-liflarni o`rganadilar; instruktiv- metodik materiallarini ishlab chiqadilar, logopedik kabinet va kasalxonalarning logopediya bo`limlari ish tajribalarini ommalashtiradilar.Bolalar poliklinikasining logopedik kabineti Sog`liqni saqlash sistemasida bolalar poliklinikasi qoshida tashkil etilgan logopediya kabineti logopedik yordamning asosiy bo`limi xisoblanadi. Poliklinikada logopedning ishi «Bolalar poliklinikasining logopediya kabineti xaqida Nizom» ga asoslangan xolda tashkil etiladi. Nizomda uning ishi yo`nalishlari belgilangan: 1. Nutqdagi kamchiliklarni bartaraf etish bo`yicha olib bornladigan pedagogik ishlar doimiy va konsultatsion mashg`ulotlardan iborat bo`ladi. 2. Uyushgan va uyushmagan bolalar guruxini dispanserizatsiya qilish. 3. Sog`liqni saqlash va xalq maorifi sistemasidagi logopedik muassasalarni komplektlashtirishda ishtirok etish. Xar bir bolaga logopedik xarakteristika tuzish. 4. Logopedik tadbirlarni o`tkazish: ota-onalar bilan suxbat, bolalar vrachi va bolalar bog`chasining tarbiyachilari bilan olib boriladigan ishlar, logopedik byulletenlar chiqarish, didaktik ko`rsatma materiallarini tayyorlash. Нутқ kamchiligiga ega bo`lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan yaslilar sog`liqni saqlash muassasalarining mustaqil bir bo`limi bo`lib xisoblanadi va bolalarni tarbiyalash, tadbirlar o`tkazish, bolalar nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etish, bolalar nutqini o`stirish kabi maqsadlarni o`z oldiga qo`yadi.Yaslilar sog`liqni saqlash maxalliy organlarining qaramog`ida bo`lib, bu organlar ular

ishiga raxbarlik va bolalargz to`g`ri xizmat ko`rsatish ishini nazorat qiladi. Nutq kamchiligiga ega bo`lgan bolalarni yasliga saralash maxsus tuzilgan komissiya tomonidan o`tkaziladi. Bu komissiya tarkibida: pediatr, psixiatr (nevropatolog, psixonevrolog) va logoped bo`ladi. Bolalar saralash komissiyasiga quyidagi xujjatlar bilan yuboriladi: kasallik tarixidan ko`chirma, poliklinika psixo-nevrologi va logopedining xulosasi, yashash joyidan ma`lumotnoma, ota-onasining ish joyidan olingan oyligi xaqidagi ma`lumotnoma. Ixtisoslashtirilgan yaslilarga qabul qilish quyidagicha amalga oshiriladi: a) nutqiy rivojlanishida to`xtalish bo`lgan bolalar yil davomida bo`shagan joylarga qabul qilinadilar; b) duduqlanuvchi bolalar 6 oyda bir marta qabul qilinadilar. Ixtisoslashtirilgan yaslilarga organik xarakterga ega bo`lgan duduqlanuvchi va nutqiy rivojlanishida to`xtalish bo`lgan bolalar qabul qilinadi. Yaqqol ifodalangan aqliy zaif bolalar (oligofreniya, aqli zaiflik), tutqanoq va xarakatida qo`pol buzilishlar bo`lgan bolalar ushbu yasliga qabul qilinmaydilar. Ixtisoslashgan yaslilar kecha-kunduz ishlashga mo`ljallangan bo`lib, ularga 3 yoshgacha bo`lgan bolalar qabul qilinadi. Bolalar yaslida 4 yoshgacha bo`ladilar. Guruxlar nutq kamchiliklari bo`yicha (duduqlanish, nutqiy rivojlanishida to`xtalish bo`lish) komplektlashtiriladi. Yaslidan so`ng bolalar maxsus nutq bog`chalariga yoki umumiy bog`chalarga boradilar. Ixtisoslashtirilgan bolalar uyi. Bolalar uyida ishlaydigan logopedning asosiy vazifasi nutq kamchiliklarini oldini olish (nutqsiz davrdan boshlab - 3 oylikdan-1 yoshgacha), o`z vaqtida diagnoz qo`yish va xamma yosh guruxlarida bolalar nutqini to`g`rilashdir. Logoped tibbiy-pedagogik ko`rikda aktiv ishtirok etadi, xamma bolalarning nutq va nutqsiz faoliyatini tekshiradi, xar bir bolaning rivojlanganlik darajasini tasvirlaydi, o`tkaziladigan tadbirlar rejasini tuzadi xamda xar bir guruxdagi bolalar nutqini rivojlantirish va ular nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etish bo`yicha ish

olib boradi. Logoped xar kuni yosh guruxlaridagi xamma bolalar bilan shug`ullanadi (3 oyliklan boshlab). Bolalar psixonevrologik sanatoriyalari - sanatoriya tipidagi davolash- sog`lomlashtirish muassasalari. - Bolalar psixonevrologik sanatoriyalari tuman, shaxar, respublika qaramog`ida bo`lishi mumkin. Boshqaruv ishlari O`zbekiston Sog`liqni saqlash vazirligi, viloyat va shaxar sog`liqni saqlash bo`limi tomonidan amalga oshiriladi. 4-7 yoshgacha bo`lgan bolalar maktabgacha psixonevrologik sanatoriylarga; 7-13 yoshgacha bo`lgan bolalar - maktab psixo-nevrologik sanatoriylariga qabul qilinadilar. Bolalar psixonevrologik sanatoriylariga bolalarni saralash «Maxalliy sanatoriy va kurortlarda bolalarni davolash uchun mumkin va mumkin bo`lmagan» jarayonlariga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Psixonevrologik sanatoriylarga bolalarni yuborish uchun mumkin bo`lgan ko`rsatmalar: - - nevrozlar, serebrosteniya, markaziy nerv sistemasining erta organik jaroxatlanishi natijasidagi nevratik xolatlar, miya shikastlanishlari, neyroinfeksiya, samotik kasalliklar; - psixik kasalliklarning nevrozga o`xshash shakllari; - nutqning umumiy rivojlanmaganligini xamma darajalari bilan birga keladigan o`qish va yozish jarayonidagi kamchiliklar; disleksiya, disgrafiya, dizartriya, dislaliya, rinolaliya, nutq rivojlanishining to`xtab qolishi, duduqlanish (o`qish va yozuv jarayonlarining buzilishi bilan birga namoyon bo`lishi), mutizm. Sanatoriyda bo`lish vaqti - 3 oydir. 6 oydan so`ng qayta davolanish mumkin. Guruxlarni komplektlashtirish ishlari yosh xususiyatlarini xisobga olgan xolda amalga oshiriladi. Sanatoriyning vazifasi - bolalarning nutq buzilishlarini tuzatish va psixik rivojlanishidagi chetga chiqishlarni bartaraf etish maqsadida davolash, sog`lomlashtirish va logopedik tadbirlarni tashkil etishdan iborat. Maktab yoshidagi bolalar bilan umumta`lim fanlari bo`yicha sinflarga mos xolda o`qitish ishlari olib boriladi.

- Davolash-sog`lomlashtirish ishlarining asosiy bo`limlari: - bolalarning yoshi va axvolini xisobga olgan xolda davolash-saqlash va davolash-mashq qilish rejimi; - psixoterapiya; - fizioterapiya va davolash fizkulturasi; - dori-darmonli terapiya; - logopedik tuzatish mashg`ulotlari; - ritmika; - mexnat terapiyasi; - ratsional ovqatlantirish. Ishlar xar bir bo`lim uchun mas`ul kishi (pedagog, vrach, logoped) tomonidan rejalashtiriladi va bosh vrach ularni bir-biriga muvofiqlashtiradi va boshqaradi. Zamonaviy davolov va logopedik metodlar (ratsional psixoterapiya, gipnoterapiya va boshqalar) qo`llaniladi. Sanatoriy o`ziga yaqin rayonda joylashgan maktablar bilan, shaxar, viloyat, respublikadagi yetakchi tibbiyot muassasalari bilan uzviy aloqada bo`ladi. Bolalar psixonevrologik sanatoriysini bevosita bosh vrach (psixonevrolog yoki pediatr) boshqaradi. Katta yoshdagi axoliga logopedik yordam. Keyingi yillarda sog`liqni saqlash sistemasida turli nutq kamchiliklariga ega bo`lgan katta yoshdagi kishilarga logopedik yordamni yaxshilash ustida jadal ish olib borilyapti. Asosiy e`tibor og`ir insult kasalligini boshidan kechirgan, bosh miyasi operatsiya qilingan bemorlarning nutqini qayta tiklash muammosiga qaratilgandir. Katta yoshdagi axoliga logopedik yordam ko`rsatish sistemasi turli tipdagi muassasalarni o`z ichiga oladi, ya`ni: 1. Statsionar (kasalxonalardagi nevrologik bo`limlar). 2. Yarimstatsionar (mexnat terapiyasi kabinetlari). 3. Ambulator (shaxar, noxiya poliklinikalaridagi metodika kabinetlar). Poliklinikada bemorlarni qabul qilish ish kunida 4- 6 kishi xisobidan rejalashtiriladi. Poliklinika logopedi xaftada bir marta bemorlarni uyiga borib

ko`radi. Poliklinika sharoitida bir kurs nutqni tiklash mashg`ulotlariga 10-17 kishi qabul qilinadi. Xar bir bemor bilan olib boriladigan mashg`ulotlar soni, bemorning umumiy xolatini xisobga olgan xolda xaftasiga 1-5 marta rejalashtiriladi. Nutqni tiklash kursi o`rtacha 3 oygacha cho`zilishi mumkin. Tegishli ko`rsatishlar bo`lganda kasalga ta`lim kursini takrorlash mumkin. Bemorlar doimo vrach- nevropatolog nazorati ostida bo`ladilar, ular bilan muntazam ravishda frontal va individual logopedik mashg`ulotlar o`tkaziladi. Bir vaqtning o`zida davolash fizkulturasi, massaj va fizioterapiya buyuriladi. Nevrologik bo`lim sharoitida og`ir nutq kamchiligiga (afaziya, dizartriya, duduqlanish va boshqalar) ega bo`lgan bemorlarga logopedik yordam ko`rsatish davrma-davr olib boriladi. Erta boshlangan tuzatish ishlari ishning samaradorligini oshiradi va katta profilaktik axamiyatga ega bo`ladi. Nevrologik bo`limda bemorlar 1-3 oy muddatgacha bo`ladilar. Kasallikning og`ir shakllarida tuzatish ishlari 6-12 oydan so`ng yana qaytariladi. Logopedik ishlarning umumiy xajmi 1-2 yil va undan ko`p muddatni o`z ichiga olishi mumkin. Xar tomonlama tekshirish (logoped, neyropsixolog va boshqalar) va uning natijalarining analizi jaroxatlangan joylarning qay darajada ekanligini, ularning xarakterini aniqlashga yordam beradi. Afazik bemorlar bilan guruxli va yakka tartibda mashg`ulotlar o`tkaziladi. Mashg`ulot mazmuni bemorning individual imkoniyatlariga va nutq buzilishlarining darajalariga bog`liq. Birinchi xaftada logopedik mashg`ulotlar 10-15 minut davom etadi (kuniga 1-2 marta). Keyinchalik logopedik mashg`ulotlarning davomiyligi kuniga 45 minutgacha oshib boradi, guruxli mashg`ulotlar bir soatgacha bo`lishi mumkin. Bemorning nutq kartasiga bir oyda ikki marta logopedik ishlarning dinamikasi belgilab boriladi. Logrpedning vrach va bemorning qarindoshlari bilan doimiy aloqada bo`lishi logopedik ishning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Logopedik kabinetni jixozlash. Logopedik muassasalar ishida zamonaviy texnik vositalardan va ko`rgazmali qurollardan foydalanish katta axamiyat kasb etadi. Maxsus

maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarida, maktablarda turli predmetlarning modellari, maketlari, mulyajlar, illyustrativ jadvallar, sxemalardan foydalaniladi. Bolalarning mustaqil ishlashlariga mo`ljallangan qo`llanmalar (tarqatma materiallar, turli xil konstruktorlar, yig`ma modellar) aloxida axamiyat kasb etadi. Rivojlanishida xech qanday kamchiligi bo`lmagan bolalar uchun logoped turli xil didaktik qo`llanmalardan foydalanishi mumkin. Logopedik mashg`ulotlarni o`tkazishda foydalaniladigan jixozlarning taxminiy ro`yxatiga quyidagi texnikaviy jixozlar va asboblar kiradi: sekundomer, magnitofon (kassetalari bilan), metronom, ekran, slaydlar uchun diaproyektor, videomagnitofon, AIR-1, AIR-2, elektrofon, plastinkalar to`plami, zondlar, shpatel, soatlar. Didaktik materiallar. Turli yosh guruxidagi bolalar uchun o`yinchoqlar to`plami; stol ustida o`ynaladigan o`yinlar (loto, domino va boshqalar); nutqni tekshirish va nutqdagi kamchiliklarni bartaraf etishda qo`llaniladigan albomlar, predmetli va syujetli rasmlar; qirqma xarflar; sanoq materiallari; mozaika; turli rangli predmetlar to`plami; shakllar. Ovozli o`yinchoqlar to`plami: baraban, nay, ksilofon, garmoshka, royal, doira. Nutq o`stirishda olib boriladigan frontal mashg`ulotlar uchun o`yinchoqlar to`plami: mebel, kiyimlar, idish-tovoqlar, transport, uy va yovvoyi xayvonlar. Logopediya kabinetini jixozlashga qo`yiladigan umumiy talablar. Yakka tartibdagi va frontal o`tkaziladigan mashg`ulotlar maxsus jixozlangan, kengligi maxsus muassasalarda ko`rsatilgan ko`rsatmalarga mos bo`lgan kabinetlarda o`tkaziladi. Logopediya kabinetlarga mablag`ni logoped xizmat qilayotgan viloyat, rayon va shaxar xalq ta`limi bo`limi ajratadi. Logopediya kabinetida ko`rgazma materiallar va adabiyotlar uchun shkaf, mashg`ulot o`tkazish uchun stol va stullar bo`lishi lozim. Xonada logopedning stolidan tashqari yana 4 ta stol, 8-10 ta stul bo`lishi kerak. Logopediya kabinetida osma doska, yana turli ko`rgazma materiallari, texnik vositalar va boshqa predmetlar bo`lishi lozim. Logopedning xonasida,

albatta 70X100 sm xajmdagi devor oynasi va yakka tartibda ishlash uchun 9-12 sm xajmdagi oynalar bo`lishi kerak. Logoped didaktik materiallardan foydalanishi uchun o`ziga qulay bo`lishi maqsadida maxsus kartoteka qiladi. Maktablar qoshidagi logopedik punktlarda yana quyidagi qo`shimchalar bo`lishi mumkin: Fonematik malakani rivojlantirish uchun maxsus materiallar. 1. Gap tuzish uchun rasmlar va turli so`zlar to`plami; xikoya tuzish uchun tayanch jumlalar to`plami; so`zlari tushib qolgan jumlalar. 2. Turli logik-grammatik qurilishga mos keladigan gaplar to`plami. 3. Ayrim xarflari tushirib qoldirilgan so`zlar to`plami; ayrim so`zlari tushirib qoldirilgan matn va xikoyalar; diktant matnlari. 4. Antonim, sinonim, omonim so`zlar to`plami. 5. Katta-kichik xarf va sonlar to`plami. 6. SHe`rlar, masallar va masallar yuzasidan tuzilgan savollar, tez aytishlar, xajviy xikoyalar. 7. Boshi, o`rtasi yoki oxirgi so`zlari tushirib qoldirilgan matnlar. 8. Predmet va xarakatni ifodalovchi rasmlar, turli murakkablikdagi syujetli rasmlar. 9. 9.O`qish kitobi, diktantlar to`plami, alifbe, geografik xarita, plastinkalar to`plami. Logoped xujjatlari. Nutqi buzilgan bolalar bog`chasining logopedi quyidagi xujjatlarnn yuritadi: Nutq kartasi. Bolalar bog`chasiga kelgach, logoped bolalarni atroflicha tekshiradi. Tekshirish natijalari individual nutq kartasiga qayd etib boriladi. Nutq kartasiga bola nutqining rivojlanish darajalari, uning xotirasi, diqqati, aqliy rivojlanish

xususiyatlari yozib qo`yiladi. Leksik xatolar, agrammatizm, so`z va bo`g`inlarni o`zlashtirish qobiliyati, nutqning talaffuz tomonidagi kamchiliklar yozib boriladi. Xar bir grafada bola nutqidan kamida 3-4 ta misol bo`lishi kerak. Nutq kartasining oxirida logopedning xulosasi yoziladi. Logopedik mashg`ulotning rejasi. Xar bir frontal mashg`ulot uchun logoped batafsil reja-konspekt yozadi, unda mashg`ulot mavzusi, maqsadi va uning taxminiy mazmuni yoziladi. Reja-konspektning oxirida qaysi bola bilan yakka tartibda ishlash lozimligi belgilab qo`yiladi. Bunda qaysi bola bilan qanday ish (tovushning qo`yilishi, uni mustaxkamlash, avtomatizatsiya, differensiatsiya) olib borilishi aniq ko`rsatilishi lozim; qilingan ishlar xisobi (material o`zlashtirildimi, kimda qiyinchiliklar bo`ldi va xokazo) qisqacha qayd qilinadi. Bolalarning individual daftarlari. Xar bir bolaga logopedik mashg`ulotlar uchun individual daftar tutiladi. Daftarning birinchi betiga bola nutqining rivojlanishidagi kamchiliklar yozib qo`yiladi. quyidagi asosiy ish tartibi doimo qayd etib boriladi: artikulyatsion apparatni aktivlashtirish uchun mashqlar, tovushlar postanovkasi, to`g`ri tovush talaffuzini mustaxkamlash, diqqat va xotirani rivojlantirish, fonetik malakani rivojlantirish, tovushlar analizi va sintez malakalarini rivojlantirish. Logoped bola lug`at boyligini kengaytirish, nutqni grammatik jixatdan to`g`ri shakllantirishga oid materiallarni yozib boradi. Kechki mashg`ulotlarda tarbiyachi bu daftardan foydalanadi. Utilganlarni qaytarish va bola nutqining rivojlanishida o`zgarishlarni ko`rish uchun daftar yakshanba kunlari ota-onalarga berib yuboriladi. Logoped topshiriqlarni xaftasiga 2-3 marta yozib qo`yadi. Tarbiyachining kechki logopedik mashg`ulotlari uchun daftar Logoped xar kuni tarbiyachiga bolalar bilan logopedik ish olib borishi uchun topshiriqlar yozadi. Beriladigan topshiriqlarga quyidagilar kiradi: ayrim artikulyatsion mashqlarni bajarish, logoped tomonidan maxsus tanlangan so`zlar, gaplar, qisqa xikoyalar, she`rlarni bola nutqiga kiritilgan tovushlarni mustaxkamlash maqsadida qo`llash, bola diqqati, xotirasi va fonematik malakasini

rivojlantirishga doir topshiriqlarni bajarish; o`qish malakalarini shakllantirish mashqlarini bajarish; qirqma xarflar bilan ishlash. Xamma topshiriq turlari bolalarga tanish bo`lishi, olib borish metodikasi tarbiyachiga yaxshi tushuntirilgan bo`lishi kerak. Tarbiyachi olib borgan ishi xaqidagi qisqa ma`lumotni daftarning xisobga olish grafasiga belgilab qo`yadi. Logopedning xisoboti. 1. Logoped o`quv yilining oxirida qilgan ishlari yuzasidan xisobot yozadi. Xisobotda quyidagi ma`lumotlar ko`rsatiladi: 2. Guruxlarning komplektlashtirish vaqti (bolani guruxga kelgan vaqti). 3. Logopedik mashg`ulotlarga jalb qilingan bolalar soni. 4. Nutq guruxlaridan chiqarilgan bolalar soni va ular nutqiga qisqacha tavsif. 5. Bolalarning qanday muassasalarga borishi xaqida yo`llanma (umumta`lim maktabi, logopunkt, kasalxona, bolalar bog`chasi). 6. Guruxlarga qayta qoldirilgan bolalar soni (sababi ko`rsatiladi). 7. Yil davomida turli sabablar bilan nutq guruxlardan chiqib ketgan bolalar soni. Xisobotda yana qanday logopedik targ`ibot ishlari olib borilganligi, qanday nutq nuqsonli bolalar aniqlanganligi xam ko`rsatilishi kerak. Og`ir nutq kamchiligiga ega bo`lgan bolalar maktablarida quyidagi xujjatlar yuritiladi: Nutq kartasi maktabning xar bir o`quvchisi uchun to`ldiriladi. Nutq kartasiga o`kuv yili boshida o`tkazilgan tekshirish natijalari, yil davomida o`qituvchi nutqiy rivojlanishidagi nuqsonlarni bartaraf etish uchun bola bilan qanday ishlar olib borilganligi xaqida qisqa ma`lumot va logopedik mashg`ulotlarning natijalari belgilab qo`yiladi. Chorakka mo`ljallangan individual ish rejasi (boshlang`ich sinflarda). Chorak davomida olib boriladigan individual ish rejasida o`qituvchi ishlashi lozim bo`lgan bolalar tarkibini aniqlaydi va ular nutqidagi kamchiliklarga qisqacha tavsif beradi, qanday nutq nuqsoni ustida ishlash kerakligini aniqlaydi.

Chorakda olib boriladigan taxminiy ish sxemasi: 1.O`quvchilarning familiyasi, mashg`ulotga kelgan vaqti. 2.Nutq nuqsonlariga qisqacha tavsif. 3.Tuzatish ishlari (tuzatish ishlari olib borilayotgan nuqson ko`rsatiladi). 4.Tuzatish ishlarining muddati. 5.Mashg`ulotning tashkiliy shakillari. 6.Natijalar. 7.Izoxlar. Xar bir o`quvchi bilan olib boriladigan ishlar rejasi. Logoped nutq rivojlanishidagi kamchiliklarni to`g`rilash bo`yicha bola bilan olib boriladigan tuzatish ishlarining xar bir davrini va muddatini belgilab boradi. Chorak ish rejasida logoped xar kuni shug`ullanishi lozim bo`lgan o`quvchining familiyasini ko`rsatishi kerak. Xamma mashg`ulotlar mazkur sinf o`quv rejasi asosida tuzilgan qat`iy jadval bo`yicha o`tkaziladi. Yakka tartibdagi mashg`ulotlar jadvali direktorning o`quv ishlari bo`yicha o`rinbosari tomonidan tuziladi va umumiy jadvalga kiritiladi. Yakka tartibdagi mashg`ulotlar odatda darsdan so`ng o`tkaziladi. Yakka tartibdagi mashg`ulotlarni o`tkazuvchi o`qituvchi xar kungi mashg`ulot uchun reja tuzadi. Mashg`ulotda foydalanishi lozim bo`lgan o`quv va didaktik materiallarni tayyorlaydi. Sinf jurnalining ma`lum bir saxifasi yakka tartibdagi mashg`ulotlarni qayd qilish uchun ajratiladi. Jurnalnilg birinchi saxifasiga sinfdagi o`quvchilar ro`yxati va o`tkaziladigan mashg`ulotlarning sanasi, muddati belgilab qo`yiladi. Jurnalning ikkinchi saxifasida «Darsda nimalar o`tildi» deyilgan grafaga mashg`ulot sanasi va unda o`tilgan mavzular qayd qilinadi. Sog`liqni saqlash sistemasida xizmat qiladigan logoped quyidagi xujjatlarni yurgizadi: Birinchi qabul qilingan bemor uchun karta yoki jurnal, bunga bemorning familiyasi, ismi, otasining ismi, yoshi, kim tomonidan yuborilganligi, poliklinika yoki kasalxonaga murojaat qilgan vaqti,

diagnozi, o`tkazilgan mashg`ulotlar soni, o`qitish metodlari,. o`qitish ishlarining natijalari chiqarilgan vaqti. Xar kuni bemorni qabul qilish uchun yurgizilgan jurnal. Bemor bilan o`tkaziladigan xar bir mashg`ulotning qisqacha mazmunini yozish uchun kundalik daftar. Bemor uyiga borib kelish xaqidagi ma`lumotlarni belgilovchi jurnal. Yillik xisobot. Logopedlar o`z ma`ruzalari bilan ilmiy-nazariy konferensiyalarda faol ishtirok etishlari lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1.P.M. Po`latova “Oligofrenopedagogika” Toshkent 2005 yil. 2. V.S. Raxmanova “Maxsus pedagogika” Toshkent 2004 yil. 3.Vigotskiy.L.S. «Problema u otstalosti» Moskva 1956 yil. 4.Pod red. Dulneva. G.M.»Korreksionnaya rol obucheniya v shkole»M.1971 y. 5. M. Ayupova “Logopediya” Toshkent, 2007 yil. 6. M. A. Pavalyova “Spravochnik logopeda” Rostov-na-Donu, 2007 god. 7. Almazova.YE.S. Logopedicheskaya rabota po vosstanovleniyu golosa u detey. 8.Pravdina.O.V. Logopediya 1969 yil 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O’zbеkistonda xalq ta'limi tizimi va uni tashkil etish tamoyillari

O’zbekistonda xalq maorifi tizimi

O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi islohotlari.

Tarix ta'limi vositalariga umumiy tavsif

Turizmda maxsus turlar