Нутқ маданияти ва адабий меъёр - Pedagogika - Referatlar

Нутқ маданияти ва адабий меъёр

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Нутқ маданияти ва адабий меъёр Режа: 1. Нутқ маданияти тушунчаси. 2. Адабий меъёр ва нутқий маданият. 3. Нутқий фаолият ва нутқий малака.

1. Нутқ маданияти тўғрисида сўзлашдан олдин нутқ ўзи нима, унинг тилдан фарқи борми, деган саволга жавоб топишимиз керак. Ҳар қандай соҳанинг маданияти бўлгани сингари нутқнинг ҳам ўз маданияти бор. Тил ва нутқ бир-бирига боғлиқ ҳодисалардир, уларни бир-биридан ажратиб қараш асоссиздир. Тил нутқ учун моддий материалдир. Шу асосида нутқ ташкил топади. Тилда руҳий ва моддий материал мавжуд бўлиб, сўзнинг кишилар хотирасидаги образлари руҳий материал, нутқ яратиш жараёнида қўлланиладиган сўз шакллари, материаллар, товушлар моддий материал ҳисобланади. Тилнинг руҳий ҳодисалиги унинг онгда сақланиши бўлса, моддий ҳодиса эса ундаги товушлардир. Нутқ бу тил деб аталувчи, ўта муҳим вазифани бажарувчи ноёб қуролдан фойдаланувчи жараён. Тил бирикмалари имкониятларининг борлиқ, тафаккур, онг ҳамда вазият каби ҳодисалар билан муносабатда намоён бўлишидир. Нутқ ҳаракатдаги тил бўлиб, нутқ аъзоларининг ҳаракати жараёнида пайдо бўлади ва сўз бирикмалари, эркин бирикмалар, сўз тартиби ва гаплардан ташкил топади. Маданий гапиришга интилиш тушунчаси барча халқлар тилларида қадимдан мавжуд ҳодисадир. Бу тушунча одоб ва нафосат талаблари билан алоқадор тушунчадир. Демак, нутқ маданияти тушунчаси ҳар бир халқ тили ва миллат маънавиятини белгиловчи ёки кўрсатувчи одоб ва нафосат категориясидир. Ҳозирги нутқ маданияти атамаси билан юритилаётган ҳодиса ва илмий муаммо анча кенг мазмунга эгадир. Нутқ маданияти миллатнинг умумий маданиятини кўтариш, одамларга маълум тилнинг дидини (языковый вкус) тарбиялашга хизмат қилувчи фаолият ҳамдир. Нутқ маданияти уч хил ҳодисанинг номидир: 1. Маданий нутқнинг, яъни нутқий ҳодисанинг номи; 2. Маданий нутқ тушунчаси билан боғлиқ ва нутқ маданияти деб юритилувчи (муаммосини ўрганиш) илмий муаммонинг номи;

3. Нутқ маданияти муаммосини ўрганиш билан махсус шуғулланувчи соҳанинг, тилшунослик фани бўлимининг номи. Келтирилган учта ҳодисанинг ҳар бири ўз мураккаб кўринишларига, қирраларига эга, уларни бир-бири билан қориштириб юбормаслик лозим. Ушбу баён этилган мулоҳазалар нутқ маданияти тушунчасини тушуниш ва таърифлаш тилшуносликда ҳозир қуйидаги кўринишларга эга деган хулосага келиш имконини беради: 1. Нутқ маданияти адабий тил ривожининг ўзига хос хусусиятларидан бири; 2. Нутқ маданияти бу адабий тил меъёрларининг шаклланиши ва силлиқланишига ёрдамлашишдан иборат бўлган фаолият, яъни тил ривожига онгли аралашувдир; 3. Нутқ маданияти тилни, унинг қонун-қоидаларини онгли идрок қилиш, аниқ, равшан, ифодали нутқ туза олиш маҳоратидир; (А.Гурачёв ва бошқ). 4. Нутқ маданияти кишиларни ўзаро тўлиқ ва теран фикрлашиши, тилнинг барча имконият ва воситаларини пухта эгаллашдан иборатдир; (Б.Н.Головин ва бошқ). 5. Нутқ маданияти фақат тўғри нутқгина эмас, ўқувчилик ҳамда нутқий чечанлик ҳамдир; (Г.О.Винокур). 6. Нутқ маданияти тил воситаларидан ўринли фойдаланган ҳолда мақсадга мувофиқ сўзлаш ва ёза олиш санъатидир; (А.Н.Ефимов). 7. Нутқ маданияти бу аввало фикрлаш маданиятидир; (Д.Э.Розенталь). 8. Миллий, ўзига хослиги билан ажралиб турувчи нутқ маданий нутқдир . (М.Агофанова). Нутқ маданияти шу тилни алоқа-аралашув қуролини ишлатишга бўлган муносабатдир. Тил вакилларида бу ноёб қуролнинг имкониятларига муносабат, уни ишлатишдаги бошқа омиллар: тафаккур, онг, борлиқ, турли вазият ва ҳолатлар, мақсадга бўлган муносабат қанчалик юқори савияда

бўлса, нутқ маданияти ҳам юқори савияда бўлади ва акс ҳолда нутқ маданияти ҳам паст савияда бўлади. 2. Нутқ маданияти тўғрисида гап борар экан, табиийки нутқда қўлланилган ўринли ёки ўринсиз сўзларнинг қўлланиши тўғрисида баҳс боради. Қўлланган тил бирлиги тўғри ёки нотўғри дейилганда, албатта маълум бир ўлчов (мезон)га асосланганлиги тайин. Мана шу ўлчов (мезон) тилшуносликда адабий тил меъёри деб юритилади. Ҳар лаҳжанинг, сўзлашув тилининг, адабий тилнинг ўз меъёрлари бўлганидек, нутқнинг алоҳида кўринишлари бўлган арголар, жаргонлар ҳам ўз меъёрига эга. Хусусий меъёрлар қуйидагича кўрсатилган: 1. Диалектик меъёр. 2. Сўзлашув нутқи меъёри. 3. Арголар, жаргонлар меъёри. 4. Адабий тил меъёри (адабий меъёр). Адабий меъёр . Маълум бир ҳудудда тарқалган узус имкониятлари ўша ҳудудда яшовчи аҳоли учун истисносиз тушунарли бўлади, яъни алоқани енгил амалга ошувига имкон беради. Бу тилнинг ўзи меъёрдан иборатлигини кўрсатади. Меъёр – тилнинг яшаш шаклидир. Адабий меъёр узусга асосланади, ундан олинади. Адабий меъёр адабий тил билан бирга туғилади, бадиий адабиётнинг, халқ маданияти тараққиёти билан ривожланиб ўз қонун-қоидаларини мустаҳкамлаб боради. Адабий меъёр узусдан олинганлиги сабабли ҳамма учун тушунарли бўлади. Шунинг учун жамият тараққиётида муҳим аҳамият касб этади. Жамият аъзоларини уюштиришда, катта вазифаларга отлантиришда адабий тил, унинг меъёрлари жамият учун ниҳоятда зарурдир. Ўзбек адабий тили меъёрлари илмий асарларда қуйидагича тасниф қилинади: 1. Лексик-семантик меъёрлар 2. Талаффуз (орфоэпик) меъёри

3. Ёзув (орфографик) меъёри 4. Фонетик меъёр 5. Аксентологик (урғуни тўғри қўйиш) меъёр 6. Грамматик (морфологик, синтактик) меъёр 7. Сўз ясаш меъёрлари 8. Имловий меъёр 9. Услубий меъёр 10. Пунктацион меъёр. Адабий меъёрнинг оғзаки ва ёзма кўринишлари мавжуд бўлиб, оғзаки адабий меъёрнинг ривожланишига халқ қизиқчилари, аскиячилар, маърифатгўй халқ шоир-бахшилари катта ҳисса қўшсалар, ёзма адабий меъёрнинг шаклланишида белгиланган ёзув шакли асосида ёзиб қолдириладиган ёзма адабиётнинг хизмати чексиздир. Умуман олганда адабий тил меъёрини ўрганиш янги ҳодиса эмас. Тил меъёри ва адабий меъёр муаммо сифатида нутқ маданияти илмий соҳа деб тан олинганга қадар ҳам ўрганиб келинган. Адабий тил меъёри, унинг шаклланиши, ривожланиши, стабиллашув қонуниятлари нутқ маданияти соҳасининг текшириш объекти ҳисобланади. Нутқ маданияти соҳасининг адабий тил меъёрига ёндошуви қуйидаги хусусиятлари билан грамматик муносабатда фарқ қилади: а) нутқ маданияти адабий тил меъёрини доимий ривожланиб, ўзгариб-бузилиб турувчи нутқий нуқсонларни юзага келтирувчи хусусиятларни топиши ва уларни тузатишга интилиши лозим; б) нутқ маданияти адабий тил меъёрини доимий ривожланиб ўзгариб турувчи ҳодиса сифатида текшириши ва тил меъёри тизимидаги янги ҳолатларни, ўзгараётган, ўзгарган ҳолатларни ҳисобга олиши керак. в) нутқ маданияти тил меъёри тизимидаги қарама-қарши ҳолатларни белгилаши лозим ҳамда барча яруслари бўйича текширилиши керак. Нутқ маданияти адабий меъёрни маълум мақсад билан аниқроғи маданий нутқнинг чегараси ва воситаларини аниқлаш мақсадида ўрганади.

Шу сабабли, нутқ маданияти соҳаси адабий тил ва унинг меъёрий тизимини баҳолайди ва назарот қилади. Нутқ маданияти соҳаси адабий тилга фаол ёндошади, аралашади. 3. Тилнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши жамият тараққиёти билан узвий боғлиқдир. У жамият тараққиёти, меҳнат фаолияти жараёнида юзага келадиган, фақат жамиятда, одамлар орасида мавжуд бўладиган ижтимоий ҳодисадир. Жамият ривожлангани сари тил ҳам шаклланиб боради. Демак, шу тилда сўзловчи миллатнинг маънавияти юксалиб, нутқий малакаси ортиб боради. Акс ҳолда тил таназзулга юз тутади. Бу эса нутқий малакани сўнишига, маънавиятни қашшоқланишига олиб келади. Жамиятда яшаётган ҳар бир шахс алоҳида нутқ эгаси саналади. Лекин уларнинг ҳаммаси учун умумий бўлган нутқий қурол – ягона шу жамиятнинг тили ҳисобланади. Инсон нутқий фаолиятга адабий тил маданияти қоидаларини мукаммал билган ҳолда мустақил шуғулланиши, айниқса, бадиий адабиётларни, газета ва журналларни ўқиши, радио ва телевидениени тинглаши орқали эришади ва тинимсиз шуғулланиш натижасида нутқий малакага эга бўлади. Адабий тил маданиятини чуқур эгаллаган ҳолда инсон нутқ маданиятига эга бўлади. Адабий тил маданиятини эгаллашда тилга бўлган эътибор, унга чинакам муҳаббат ва ҳурмат муҳим рол ўйнайди. Адабий тил ва меъёрларини шунчаки қизиқиш ва у билан номигагина шуғулланиш билан эгаллаб бўлмайди. Инсоннинг нутқий фаолияти уч кўринишда бўлади. булар сўзлаш, мутолаа ва эшитиш. Сўзлаш деганда сўзловчининг маълумот, маслаҳат бериши, буюриши, ўзига номаълум бўлган нарсалар ҳақида сўраши тушунилади. Сўзлаганда сўзловчининг билими, маданияти, ахлоқи, одоби юзага чиқади. Сўзлашнинг диалог ва монолог кўринишлари мавжуд. Мутолаа қилиш ўқувчининг ёзма нутқ орқали асар муаллифи, тимсоллари билан мулоқотидир. Мутолаа туфайли ёзма нутқда акс этган

воқеа-ҳодисадан хабардор бўлади. Жамият ўқитувчининг қўлига ёш авлодни, яъни ўз келажагини ишониб топширади. Унинг камол топишида ўқитувчининг нутқи ўта муҳимдир. Демак, бу касб инсонпарварлик, ватанпарварлик, юксак маданиятлилик, нутқий малакага эга бўлиш керақлигини талаб қилади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Р.Қўнғуров, Э.Бегматов, Ё.Тожиев. «Нутқ маданияти ва услубияти асослари». Тошкент, 1992. 34-36-бетлар. 2. А.Бегматов, М.Бобоева, Асомиддинов, Б.Умирқулов. «Ўзбек нутқи маданияти очерклари». 39-41-бетлар. 3. Т.Қудратов. «Нутқ маданияти асослари». 22-бет. 4. Ё.Тожиев, Н.Хасанова, Х.Тожиматов. «Нутқ маданияти ва услубияти асослари». Тошкент, 1994. 5. Головин В.Н. «Основы культуры речи» Москва, 1980. 6. А.Аҳмедов. «Тил бойлиги» Тошкент, 1968.

O'xshashlar

Нутқ маданияти ва адабий тил меъёри. Меъёр тушунчаси. Адабий тил меъёри таснифи

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Нутқ техникаси ва маданияти

Нутқ маданияти ва услубият

Нутқ техникаси ва маданияти