Maxsus fanlarni o'qitishning tashkiliy shakllari - Pedagogika - Referatlar

Maxsus fanlarni o'qitishning tashkiliy shakllari

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

289.5 KB

Ko'chirib olish

Maxsus fanlarni o’qitishning tashkiliy shakllari Reja: 1. Ta’limni tashkil etish shakllari 2. Nazariy va tajriba-amaliy mashg’ulotlarning asosiy shakllari. 3. O’quv laboratoriyalarida o’qitish 4. Ishlab chiqarish korxonalariga amaliy darslarni tashkil etish

Tayanch so’z va iboralar: Nazariy ta’lim, ma’ruza, amaliy va tajriba mashg’ulotlari, ishlab chiqarish korxonalariga ekskursiya darsi, o’quv ustaxonasida o’qitish. Ta’limni tashkil etish shakllari Fan-texnika taraqqiyoti ta’lim jarayoniga asosan yangicha yondashishni, ta’limning faol metodlari va texnologiyalarini qo`llashni talab qilmoqda, chunki xotira kuchiga asoslangan an’anaviy ta’lim berish usuli ta’lim oluvchilarning fikr yuritish va bilish faolligining o`sishiga ham yordam beradi. Hozirgi vaqtda respublikamizning barcha ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan pedagoglar oldida ta’lim oluvchilarga tayyor bilimlarni beribgina qolmasdan, balki ularga mustaqil fikr yuritish, ijodiy izlanish, faollik va ziyraklik ko`nikmalarini singdirishi kerakligi masalasi turibdi. O`qitishning tashkiliy shakllari deganda, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning maxsus tashkil etilgan, belgilangan tartibda va muayyan rejimda o`tadigan faoliyati tushuniladi. O`qitishning u yoki bu tashkiliy shakli jamoaviy va yakka tartibda o`qitishning har xil ko`rinishda qo`shib olib borilishi, o`qitishda ta’lim oluvchilar mustaqilligining turli darajasi, ta’lim oluvchilarning o`qishga o`qituvchi rahbarligining har xil usullari bilan tavsiflanadi. O`qitishni tashkil etish shakllarini tanlash ta’lim-tarbiyaviy vazifalar bilan belgilanadi va o`quv ishining mazmuni hamda metodlariga bog`liq bo`ladi. Ta’limni tashkil etish shakllari pedagogik jarayonni tashkil etishning tarixan mavjud bo’lgan, barqaror va mantiqiy tugallangan ko’rinishi bo’lib, unga muntazamlik va yaxlitlik, o’z-o’zini rivojlantirish, shaxsiylik va faoliyatli xarakter, ishtirokchilar tarkibining doimiyligi, o’tkazishning muayyan tartibi mavjudligi xosdir. Ta’lim jarayoni ishtirokchilari (ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar) ning ma’lum belgilangan tartibda amalga oshiriladigan hamkorlikdagi faoliyatining tashqi ko’rinishi kasbiy ta’limning tashkiliy shaklini anglatadi.

Maxsus fanlarni o’qitishning tashkiliy shakllari deganda o’quv-ishlab chiqarish faoliyati uchun talabalarlar jamoasini tashkil etish yo’llari, bu faoliyatga rahbarlik qilish shakllari, shuningdek, o’quv mashg’ulotlarini tuzilish tarkibi tushuniladi. Ta`limni u yoki bu shaklini tanlashda, talabalarni kasbiy bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish jarayonida ularning mutloq maqsadi va yaqin vazifalari, mazmun hamda metodlari, shuningdek, moddiy sharoitini belgilaydigan asosiy faktor (ko’rsatkich)larini u yoki bu shakllariga bog’liq. Kishilik jamiyatining taraqqiyot etish jarayonida ta’limning tashkiliy shakllari turlicha bo’lgan. Qadimgi paytlarda yakka tartibda o’qitish usuli keng tarqalgan bo’lib, ma’lum ijodiy jihatlarga ega bo’lganligi bois bu usul hozirgacha saqlanib qolgan. O’rta asrlarga kelib, ta’lim-tarbiya kichik guruhlar shaklida o’tkazila boshlagan. Chunki bu davrda sanoat ishlab chiqarishi yo’lga qo’yilayotgan davr hisoblangan. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida chex pedagogi Ya.A. Komenskiy sinf-dars tizimini nazariy jihatdan isbotlab berdi. Hozirgi paytda maxsus fanlarni o’qitishning tashkiliy shakllari tahsil oluvchilarning soni, o’qitish joyi va o’quv vaqtining davomiyligiga ko’ra quyidagicha guruhlanadi (1-rasm): 1-rasm. Maxsus fanlarni o’qitishning tashkiliy shakllari

Nazariy va tajriba-amaliy mashg’ulotlarning asosiy shakllari. Ijtimoiy talablar, maxsus fanlarning maqsad va vazifalari, ta’lim oluvchilarning talab hamda ehtiyojlari, ta’lim-tarbiya qonuniyatlari, tamoyillari kabilarga ko’ra maxsus fanlar mashg’ulotlariga quyidagi talablar qo’yilishi lozim: fan-texnika va ishlab chiqarish texnologiyalarining so’nggi yutuqlari, ilg’or pedagogik tajribalardan imkon qadar foydalanish, ta’lim-tarbiya qonuniyatlariga asoslanib, dars tuzilmasini maqbullashtirish; darsda barcha didaktik tamoyillarning maqbul nisbatini ta’minlash; ta’lim oluvchilarning qiziqishi, ehtiyojlari, moyilligini hisobga olgan holda yuqori samarali o’quv-bilish faoliyati uchun shart-sharoit yaratish; o’quv materialini mukammal o’zlashtirilishi uchun fanlararo aloqadorlikka amal qilish; ta’lim oluvchilar tomonidan ilgari o’zlashtirilgan bilimlar va ularning hayotiy tajribalariga tayangan holda ish ko’rish; ta’lim oluvchilarning barcha ijobiy jihatlarini rag’batlantirish, o’quv-bilish faoliyatini faollashtirish yo’li bilan rivojlantirishga erishish; darsning barcha bosqichlarida mantiqiy va his-tuyg’ularga asoslanish; didaktik materiallar va vositalardan samarali foydalanish; nazariy materialni amaliyot bilan uzviy bog’lab o’rganish; zarur bilim, ish-harakat, oqilona fikrlash va amaliy faoliyat ko’rsatish usullarini tarkib toptirish; ta’lim oluvchilarda uzluksiz ravishda o’qib-o’rganish, o’z bilimi va kasbiy mahoratini oshira borish malakasini shakllantirish; darslarni mukammal rejalashtirish natijalarini oldindan bashorat etish va tashxislash. Maxsus fanlar bo’yicha zamonaviy darslarda bir-biri bilan uzviy bog’liq ta’lim, tarbiya va rivojlantiruvchi maqsadlarni uyg’unlashtirish bu sohadagi aniq maqsadlarni ham aniqlashtirib olishni talab etadi.

Maxsus fanlarni o’qitishda zamonaviy darslarga quyidagi didaktik talablar qo’yiladi: har bir darsning ta’lim-tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifasini aniq belgilab olish; ijtimoiy talab va tahsil oluvchilarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda ta’lim mazmunini maqbullashtirish; o’quv-bilish faoliyatini samarali pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish; ta’limning turli shakl, metod va vositalarining uyg’ unligini oqilona ta’minlash; dars tuzilmasini ijodiy yondashgan holda shakllantirish; tahsil oluvchilarning turli o’quv-bilish faoliyatlarini uyg’unlashtirish; • ta’lim jarayoni ishtirokchilari orasida tezkor-teskari aloqani ta’minlash, ta’sirchan boshqaruv mexanizmini ishlatish; • darsni ilmiy-uslubiy asosda tashkil etish. Amaliyotda sinf-dars tizimi keng ko’lamda qo’llanilganligi sababli maxsus fanlarni o’qitishda ham sinf-dars ta’lim-tarbiya ishining asosiy shakli deb hisoblanadi. Dars deganda o’qituvchining o’quv guruhiga uyushgan, tayyorgarlik darajasi bir xil, tarkibi o ’l zgarmas o t quvchilar bilan mashg’ulot o’tkazishi tushuniladi. Sinf - dars shaklining quyidagi o’ziga hos xususiyatlari mavjud: • deyarli bir hil tarkib, yoshi va tayyorgarlik darajadagi ta’lim oluvchini ishtirok etishi; • ta’lim tarbiya jarayoni o’zaro bog’liq alohida-alohida qismlar ko’rinishiga ega bo’lishi; • har bir darsning o’quv rejasiga kirgan ma’lum bir o’quv predmetiga oid bo’lishi; • darslarni jadval asosida muntazam ravishda almashinib turishi; • darslarda ta’lim beruvchining rahbarlik qilishi;

• ta’lim oluvchilarni turli ko’rinishdagi o’quv-bilish jarayonida ishtirok etishidir. Sinf – dars shaklining quyidagi ijobiy va salbiy tomonlari mavjud. Ijobiy tomonlari Salbiy tomonlari • qat’iy tashkiliy tizilmaga ega ekanligi; • bir o’qituvchi bir vaqtni o’zida ko’p sonli ta’lim oluvchilar bilan faoliyat olib borganligi sababli iqtisodiy ko’rsatkichlarning nisbatan yuqoriligi; • o’qituvchi va ta’lim oluvchini o’zaro hamkorlik faoliyatini amalga oshirishga qulay sharoit yaratilganligi. • darsni sinfdagi o’rtacha ta’lim oluvchilarga mo’ljal- langanligi; • har bir ta’lim oluvchi bilan individual shug’ullanish imkoniyatining yo’qligi. Har bir dars o’quv jarayonining bir qismi hamda bilim, ko’nikma va malakalarni egallashning bir butun mantiqiy yakunlangan bosqichi hisoblanadi. Dars muvaffaqiyatli o’tishi uchun uni tashkil etish bo’yicha o’qituvchi faoliyatining maqsadini aniqlash lozim. Har qanday darsning uchta maqsadlari mavjud (2 - rasm).

yangi qonun, qonuniyat, xususiyat va belgilarni uzlashtirishni ta’minlash; yangi harakat usullarini o’rgatish; • bilimlardagi etishmovchiliklarni bartaraf etish; • bilimlarni umumlashtirish va tizimga solish; • malakalarni shakllantirish; • ma’lum harakat usullarini mustahkamlash; • tushunchalar orasidagi bog’lanishlarni aniqlash bo’yicha talabalarda biror narsa to’g’risida tushunchalarni shakllantirish; • dunyoqarash g’oyalari va muammolarini aniqlash; • talabalarda u yoki bu harakatni, voqealarni baholash bo’yicha bilimlarni shakllantirish; • xulosa chiqarishga tayyorlash, o’zlashtirishga erishish. Darsning tarbiyaviy maqsadlari talabalarda quyidagi muayyan shaxs sifatlari va xarakterini tarkib toptirishdan iborat: dunyoqarashni va kasbga qiziqishni; • o’z-o’zini tekshirish va o’zaro yordamni; voqeliklar orasidagi bog’lanishlarni aniqlash va tahlil qilish ko’nikmalarini; bir sohadan ikkinchi sohaga bilimlarni ko’chirish ko’nikmalarini; fanlararo bog’lanishlarni amalga oshirish ko’nikmalarini; nutq madaniyatini; vatanparvarlikni; • mehnatga ongli munosabatni; • ongli intizom va yaxshi xulqni; • ta’lim olishga ijobiy munosabatni; • estetik qarashlarni; • ish o’rnini tashkil etish va o’z faoliyatini tekshirishni; • e’tiqodni. Rivojlantirish maqsadi — dars jarayonida talabalarning psixologik sifatlarini diqqat, xotira, texnik taffakkur va bilish qobiliyatlarini shakllantirishdir.

Psixologik adabiyotlarni tahlil qilish talabalarda tafakkurni, politexnik, mehnat, bilish (anglash) va aqliy ko’nikmalarni, iroda va mustaqillikni rivojlantirish, ularni kelgusi darslarga tayyorlash zarurligini ko’rsatadi. Agar bilimlarni shakllantirish va maqsadli tarbiyalash talabalarning bilish qobiliyatini takomillashtirsa, buni rivojlantiruvchi ta’lim deb tan olinadi. Didaktik maqsadlar bo’yicha darsning quyidagi turlari mavjud: Yangi materialni bayon etish darsi . Yangi materialni bayon etish darslari suhbat o`tkazish, hikoya qilish, tushuntirish, turli ko`rgazmali vositalardan foydalangan holda muammoli vaziyatlar yuzaga keltirish usullari bilan o`tkaziladi. Bunday darsning asosiy maqsadi dastur materialini tushunarli ravishda bayon qilishdir. O`qituvchi darsning ayrim mavzularini tushuntirish jarayonida ta’lim oluvchilar yangi materialni qanday qabul qilayotganini tekshirib (ta’lim oluvchilarga birma-bir qisqa savol berish yo`li bilan), ta’lim oluvchilarni darsda faol ishtirok etishga jalb qiladi. Bu darslar, odatda, mavzuni bayon etish va darsdan ko`zlangan maqsadni ochib berishni, yangi materialni navbati bilan bayon etish yoki ta’lim oluvchilarning o`quv adabiyoti, texnika adabiyoti (jurnallar, byulletenlar, albomlar, chizmalar, sxemalar, texnologik jarayon kartalari va shu kabilar) yoki ma’lumotnoma adabiyot bilan mustaqil ishlashini tashkil etishni, ta’lim oluvchilarning savollariga javob qaytarishni, ta’lim oluvchilarning yangi materialni o`zlashtirish sifatini tekshirishni, qo`shimcha tushuntirishlarni, uyga vazifalar berishni o`z ichiga oladi. Bunday darslar, odatda, o`rganiladigan material tavsifiy xarakterda va o`zlashtirish uchun engil bo`lgan hollarda o`tkaziladi. Bilimlarni mustahkamlash darsi . Bunday darslarda oldin o`rganilgan materiallar yuzasidan ta’lim oluvchilar bilan suhbatlar, tajriba-amaliy ishlar o`tkaziladi, har xil masalalar echiladi, texnologik jarayonlar ishlab chiqish mashqlari, yozma grafik ishlar, ilgari o`rganilgan materialni mustahkamlash va tizimga solish yuzasidan turli mustaqil ishlar (sxemalar tuzish va ularni o`qish, jadvallar tuzish, texnikaviy hujjatlarni tahlil qilish va shu kabilar) o`tkaziladi, kinofilmlar ko`riladi, ta’lim oluvchilar ma’ruza va referatlar bilan chiqadilar. Bu ish davomida bilimlar esga solinadi, etarli dalillar, tushunchalar, qonuniyatlar ta’lim

oluvchilar ongi va xotirasida mustahkamlanadi. Buning natijasida bilimlar ancha puxta bo`ladi. Takrorlash-umumlashtirish darslari . Bu darslardan ko`zlangan maqsad – o`rganilgan material yuzasidan olingan bilimlarni esga tushirish va tizimga solish, bu esa bilimlardagi kamchiliklarni to`ldirishga, mavzuning, bo`limning va butun fanning asosiy g`oyalarini, masalalarini yanada chuqur ochib berishga yordam beradi. Bu turdagi darslar dasturdagi mavzuni yoki bo`limini o`rganish so`nggida va o`quv yilining oxirida o`tkaziladi. Takrorlash-umumlashtirish darslariga nisbatan qo`yiladigan asosiy talablardan biri ularning mundarijasiga albatta ta’lim oluvchilar o`quv faoliyatiga doir yangi ma’lumotlar va metodlar kiritishdir. Takrorlash-umumlashtirish darslari ikki xil bo`ladi: o`qituvchi mavzuning, bo`lim yoki kursning o`rganilgan materiali yuzasidan umumlashtiruvchi sharhlovchi ma’ruza o`tkazadi yoki ta’lim oluvchilar bilan kengaytirilgan suhbat tashkil qiladi. Suhbat vaqtida ta’lim oluvchilar o`qituvchi rahbarligida umumlashtiruvchi mashqlar, yozma ishlar va boshqa topshiriqlarni bajaradilar. Sinash-tekshirish darsi . Bu darslarda mavzu, bo`lim yoki butun kurs yuzasidan batafsil og`zaki savol-javob,test sinovi, yozma yoki grafik nazorat ishlari o`tkaziladi, nazorat qurilmalari, kartochka-topshiriqlar, sharhlash-takrorlash jadvallari yordamida ta’lim oluvchilar bilimi tekshiriladi, amaliy xarakterdagi topshiriqlar bajariladi. Bunday darslardan ko`zlangan asosiy maqsad har bir ta’lim oluvchining tayyorganlik darajasini asosli baholash uchun ma’lumotlar olish, bilimlarni qanchalik ongli va chuqur o`zlashtirilganligini, olingan uquv hamda malakalarning qanchalik puxta ekanligini aniqlashdan iborat. Bundan tashqari, bunday darslarni o`tkazishda o`qituvchi ta’lim oluvchilar bilimi hamda uquvidagi kamchiliklarni to`ldiradi. Muammoli dars . Bunday darslarda ko`zlangan maqsad o`quv jarayonini yanada takomillashtirishning asosiy yo`nalishlari ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, mustaqilligini rivojlantirish, o`qitishning eng samarali shakl va metodlaridan foydalanishdir.

Muammoli vaziyatlar yaratish, ularni hal qilish yo`llarini izlash va aniqlash, muammoni hal qilish jarayonining o`zi, chiqarilgan xulosalarning qanchalik to`g`ri ekanligini amalda tekshirib ko`rish o`quv jarayonining muhim elementlari bo`lib qolmoqda. Muammoli vaziyat hosil qilish ta’lim oluvchilar faol aqliy faoliyatining zarur shartidir. Ta’lim oluvchi oldiga muayn vazifa qo`yilgan, bu vazifa unda qiziqish uyg`otadi va u bu vazifani hal qilishga urinadi, ammo o`z bilimlari hamda tajribasining etarli darajada to`la va chuqur emasligini payqaydi, ya’ni muayyan qiyinchilikka duch keladi. Ta’lim oluvchida hosil bo`lgan vaziyatdan chiqish yo`lini topishdek ichki ehtiyoj paydo bo`ladi, qiyinchilikni his etish paydo bo`lgan shroitni tahlil qilishga va qo`yilgan masalani echish yo`llarini izlashga undaydi. SHunday qilib, bilish lozim bo`lgan va amaliy vazifalar bilan ta’lim oluvchilarning bilimlari darajasi orasida ziddiyat hosil bo`ladi, bu ziddiyat yuzaga kelgan qiyinchilikni bartaraf etishga qaratilgan intensiv fikrlash faoliyatini uyg`otadi. Muammoli vaziyatni hal etish asosida tashkil qilingan o`quv jarayoni pedagogikada muammoli o`qitish deb ataladi. Muammoli o`qitish vaqtida hamma vaqt masala (muammo) qo`yiladi va hal qilinadi. Bu muammo savol, topshiriq, masala tarzida beriladi. Muammoli vaziyatlar yaratishda pedagogika fani ishlab chiqqan hamda amalda tekshirib ko`rilgan quyidagi qoidalarga amal qilishi zarur: 1.Muammoli vaziyat yaratish shunday amaliy yoki nazariy vazifani nazarda tutadiki, bu vazifani bajarishda ta’lim oluvchi o`zlashtirilishi kerak bo`lgan yangi bilimlar yoki harakatlarni “kashf etishi” lozim. 2.Masala quyidagi shakllarda berilishi mumkin: savol shaklida, bunda ma’lumotlar so`roq gapga kiritilgan bo`ladi; bunda savolniig ta’rifi, uning mohiyati vazifani bajarishda ta’lim oluvchida paydo bo`ladigan real savolga mos kelishi kerak; topshirik shaklida, bunday masalada xulosa chiqarish, nimanidir tushuntirish, asoslash taklif etiladi.

3.Masala hamisha ta’lim oluvchining bilim va uquvlariga asoslanishi lozim. Ular savol yoki vazifaning mohiyatini, tub maqsadni va echish yo`llarini tushunish uchun etarli bo`lishi kerak. 4.Ta’lim oluvchiga taklif etiladigan muammoli vazifa ta’lim oluvchining intellektual imkoniyatlariga mos kelishi zarur. Vazifaning qiyinlik darajasi ikkita asosiy ko`rsatkich: o`zlashtirilishi kerak bo`lgan o`quv materialining yangilik darajasi va uning umumlashtirilganlik darajasi bilan baholanadi. 5.Odatda, muammoli vazifa o`zlashtirilishi lozim bo`lgan o`quv materialidan oldin berilishi darkor. Ammo ta’lim oluvchilarda muammoli vazifani hal qilish uchun etarli darajada bilim va uquvlar bo`lmasa, ularga zarur ma’lumotlarni bayon etish yoki ularni muayyan harakatlarga o`rgatish lozim. Bunday hollarda o`qituvchi jarayonlarniig xususiyatlari, aniq ma’lumotlar va shu kabilarni aytib beradi, ta’lim oluvchilar esa ana shu ma’lumotlar asosida, o`rganiladigan harakatlarning umumiy qonuniyatlarini, bajarish usullari hamda shartlarini ijodiy o`zlashtiradilar. 6.Ta’lim oluvchilarning muammoli masalalar echish yo`li bilan yangi bilimlarni o`zlashtirish jarayoniga o`qituvchi doimo bevosita rahbarlik qilishi kerak. O`qituvchi muammoli vaziyat yuzaga keltiradi, masalani ta’riflaydi, shundan keyin yordamchi savollar berish, aniqliklar kiritish, ba’zi narsalarni aytib berish yo`li bilan ta’lim oluvchilarga talab etiladigan qonuniyatni mustaqil tushunish hamda ta’riflashga, qilinadigan ish usuli yoki shartini topishga, zarur xulosa chiqarishga yordam beradi. 7. Bilim va harakatlarning ma’lum darajada murakkab tizimini muammoli o`zlashtirishni ta’minlash uchun muammoli vaziyatlar yaratishda muayyan muammoga rioya qilish kerak: • murakkab topshiriqni ancha mayda, xususiy topshiriqlarga bo`lish zarur; ba’zi hollarda asosiy masala bir necha dars yoki, hatto, butun boshli mavzu doirasida yagona bo`ladi va xususiy vazifalar sifatida echiladi;

• har bir muammoli vaziyatda bitta noma’lum elementni (xossa, nisbat, harakat qonuniyati yoki uni bajarish shartini va shu kabilarni) izlanuvchi element sifatida belgilab olish lozim; • har xil muammoli vaziyatlar uchun xos bo`lgan didaktik funksiyalarni farq qilish kerak: mavzuni o`rganish boshida hosil qilinadigan birinchi muammoli vaziyat ta’lim oluvchilarda o`rganilayotgan umumiy qonuniyatni o`zlashtirish uchun ehtiyoj uyg`otishi darkor; shundan keyingi aniq muammoli vaziyatlar tizimining hammasi shu asosiy masalani ochishga xizmat qiladi; muammoli vaziyatlar sharoitida o`qituvchi bayon etadigan o`quv materialini va ta’lim oluvchilar mustaqil o`zlashtiradigan materialni aniqlashga differensiallangan tarzda yondoshish kerak; bir darsning o`zida, odatda, ikkala tipdagi materialdan foydalaniladi. Bu darslardan maqsad talabalar qo’yilgan muammolarni echa olish yoki echa olmasligini aniqlashdir. Bunday darslar talabalar maxsus fanlardan ma’lum bilim, ko’nikma va malakaga ega bo’lganlaridan keyin o’tkaziladi. Umumiy yoki aralash dars . Bunday darslarda har xil didaktik masalalar hal etiladi - uy vazifalarini va talabalarniig bilimlarini tekshirish, yangi materialni bayon qilish va boshqalar amalga oshiriladi. Ular maxsus fanlarni o’rganishda eng ko’p tarqalgan. Aralash dars o’quv jarayonining bir-biriga eng yaqin zvenolarini o’z ichiga oladi, bu esa talabalar bilimlarni puxta va ongli o’zlashtirishini ta’minlash uchun muhimdir. O’quv laboratoriyalarida o’qitish Laboratoriya (lotinchadan “laboro”- ishlayman) - ilmiy muassasa, vazirlik, korxona, o`quv yurti tarkibidagi ilmiy, ishlab chiqarish-nazorat tajribalari yoki o`quv mashg`ulotlari olib boruvchi mustaqil muassasa yoki bo`lim, bo`linma. Oliy ta’lim muassasalarida laboratoriya 3 turga ajratiladi: o`quv laboratoriya (ayrim o`quv fanlaridan) - talabalar bilan laboratoriya mashg`ulotlari olib boriladi; muammoli laboratoriya - asosiy fanlar bo`yicha yirik ilmiy-texnikaviy izlanish

masalalari hal qilinadi; soha laboratoriya - ishlab chiqarishning muayyan tarmog`idagi dolzarb masalalar hal etiladi. O`quv laboratoriyalarining vazifalari. O`qitishning moddiy - texnika bazasi yaxshi tashkil etilgan taqdirdagina yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash imkoniyati tug`iladi. O`qitishning boshlang`ich davri uchun juda muhim hisoblangan ta’lim oluvchilar guruhining ishlab chiqarish sharoiti yaratilgan o`quv laboratoriyasida mas’ul o`qituvchi nazoratida ishlashini ta’minlovchi me’yorli o`quv jarayonini tashkil etish juda qiyin, ba’zan esa ikoniyat ham bo`lmaydi. SHu sababli ta’lim muassasasining o`zida ham, korxonalarda ham yaxshi jihozlangan o`quv laboratoriyasi, o`quv maydonlarini albatta tashkil qilinishi nazarda tutiladi. Ta’lim oluvchilar bu erda ish o`rnini oqilona tashkil qila bilish malakalarni egallaydilar, ishni bajarish uchun zarur bo`ladigan mexanizmlar, jihozlar, asbob-uskunalar bilan tanishadilar, operatsiyalar va ishlar kompleksini texnologik tartibda bajarishning mehnat usullarini, ishlab chiqarish madaniyatini egallaydilar, o`quv vaqtidan oqilona foydalanishni, xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish va texnologik intizom talablariga roiya qilishni o`rganadilar. O`quv laboratoriyalarining mavjudligi ta’lim oluvchilarni frontal o`qitish uchun zarur sharoitlar yaratadi, nazariy mashg`ulotlarni ishlab chiqarish ta’limi bilan oqilona ravishda almashlab turish imkonini beradi, materiallarni dasturga muvofiq izchil o`rganishni ta’minlaydi. O`quv laboratoriyalari, o`quv maydonchalarini tashkil qilish, ularni jihozlash va rejasini tuzish ta’lim muassasasi turi, tayyorlanadigan ixtisosliklarning tavsifi va ishlab chiqarishning xususiyatlariga muvofiq holda amalga oshiriladi. O`quv laboratoriyalarining tarkibi hamda maydoni sanoat, qurilish, qishloq xo`jaligi, transport, aloqa, savdo va maishiy-maishiy xizmat ko`rsatishning tegishli sohalarini loyihalashtirishning texnologik me’yorlariga shuningdek, qurilish me’yor va qoidalariga javob berishi kerak. O`quv laboratoriyalari odatda birinchi qavatda joylashtiriladi. O`quv laboratoriyalarida shovqin chiqaradigan dastgohlar bo`lishini e’tiborga olib,

nazariy bilim berishga mo`ljallangan binolardan ularni iloji boricha alohida qanotga yoki uzoqroqqa joylashtirish kerak. O`quv laboratoriyalaridagi havoning harorati qishda 15-16°C dan past bo`lmasligi yozda 20°C dan oshmasligi kerak. Bunday harorat ishlash uchun eng qulay sharoitni ta’minlaydi. O`quv laboratoriyalariga yangi havoning doimo oqimi tabiiy yoki havo almashuvini etarlicha ta’minlovchi sun’iy ventilyasiya orqali kelib turishi zarur. Ta’lim muassasasi binosiga tutash holda qurilgan o`quv laboratoriya xonalari boshqa xonalardan tovush yutuvchi vositalar bilan himoyalangan bo`lishi lozim. O`quv laboratoriya xonalaridagi chiqindilar har doim yig`ishtirib olinishi lozim. O`quv laboratoriya xonalarining poli issiq, tekis va tozalash uchun qulay bo`lishi lozim. O`quv laboratoriya xonalarining devorlari silliq bo`lishi, bo`yoq bilan qoplanishi va namlab tozalab turish uchun qulay bo`lishi lozim. O`quv laboratoriya xonalari ichimlik suvi bilan ta’minlanishi lozim. O`quv laboratoriya xonasida birinchi tibbiy yordam ko`rsatish uchun tibbiyot qutichasi (aptechka) bilan ta’minlangan bo`lishi lozim. O`quv laboratoriya xonalarida ta’lim oluvchilarning ustki kiyimlarini saqlash uchun alohida shkaf ajratilgan bo`lishi lozim. O`quv laboratoriya xonalari va bo`limlarining maydoni hamda sanitariya- texnika me’yorlari ta’lim muassasasida tayyorlanadigan ixtissosliklarga qarab me’yorlar bilan belgilanadi. O`quv laboratoriyalarining rejasini tuzishda qo`yiladigan umumiy talablar quyidagilardan iborat: o`quv laboratoriyalari mashg`ulotlarni dasturiga muvofiq o`tkazishga moslashtirilgan va operatsion kompleks tizimga muvofiq bo`lishi kerak; • har bir bo`lim maydoni va asbob-uskunalari miqdoriga ko`ra hamda beriladigan kasbga muvofiq 25 - 30 yoki 12 - 15 kishilik ta’lim oluvchilar guruhini bir vaqtda o`qitishga mo`ljallanadi;

laboratoriya xonalari butun guruhni (frontal) o`qitishga moslangan bo`lishi kerak; agar laboratoriya xonasi bir necha guruhni bir vaqtda o`qitishga mo`lallangan bo`lsa, o`quv guruhining ish mintaqasidan o`tish yo`lini berkitish uchun laboratoriya xonasi bo`limlari bir-biridan ajratiladi. Bu bilan ishlab chiqarish ta’limi ustasining barcha guruh bilan mashg`ulot o`tkazish uchun zarur sharoit yaratiladi; o`quv laboratoriyalarida har bir kasbning o`ziga xos xususiyatini nazarda tutib, alohida bo`limlar, shuningdek, asbob-uskunalar va materiallar saqlanadigan omborxona, chilangar-mexanika bo`limi va hokazolar tashkil qilinadi; texnologik jarayon jihatidan bog`liq bo`lgan bo`limlarni bir-biriga yaqinroq joylashtirish kerak. Masalan, chilangar-mexanika ustaxonalarni dastgoh o`rnatilgan bo`limlarga-tokarlik ustaxonasini-frezrlash va silliqlik bo`limlariga yaqin joylashtiriladi;

• devorning bir tomoniga guruh ko`rsatkichlari oynasi (guruh tarkibi, uning majburiyatlari, o`quv-ommaviy ishlar rejasi) o`rnak ko`rsatgan ta’lim oluvchilarning ismi shariflari (suratlari) o`rnatiladi; S laboratoriya xonalarining ko`rinadigan joyiga birinchi yordam ko`rsatish uchun dori-darmon solingan aptechka va qaynatib sovitilgan suvli bak qo`yiladi; S ta’lim oluvchilarning ish o`rnidagi individual asbob uskunalari komplekti va cho`tka, supurgi, qirindini olib tashlash uchun maxsus xokandoz va ilgaklar bo`lishi kerak; S laboratoriya xonalarida tozalash uchun ishlatiladigan materiallar, qirindi, qipiqni yig`ishga mo`ljallangan qopqoqli yashik; qirindi va qipiqlarni yig`ishtirib olish uchun xokandoz-belkurak, ustaxonani tartibga keltirish uchun cho`tkalar bo`lishi kerak; yong`inga qarshi zaruriy asbob-uskunalar albatta bo`lishi shart. O`quv laboratoriyalarini jihozlash . O`quv laboratoriyalari ta’lim oluvchilar fan dasturi talablariga muvofiq topshiriqlarni bajarishlari uchun zarur bo`ladigan, mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasi talablariga javob beradigan yakka va ommaviy foydalanishga mo`ljallangan asosiy hamda yordamchi asbob- uskunalari bilan jihozlanadi. Jihozlarni o`quv laboratoriya xonalariga joylashtirish . Jihozlarni o`quv ustaxonalariga joylashtirish quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:

^ o`qituvchiga o`z ish o`rnida turib ta’lim oluvchilar guruhiga jamoaviy yo`riqnoma berish imkoniyatini; ^ ta’lim oluvchilarning ishlashlari uchun eng qulay va xavfsiz sharoitni; ^ ishlash va ta’mirlash vaqtida, shuningdek materiallar, detallar, chiqindilarni tashishda har tomondan kelishning qulayligini. Bunda dastgoh orasidan o`tish joylarining kengligi 0,5-0,8 m, dastgohlar qatori orsidagi o`tish yo`lining kengligi eng kamida 1,2 m, aravacha, elektrokar va boshqa taransport o`tadigan joyning kengligi kamida 2 m dan qilib belgilanadi. Barcha turdagi jihozlarning xavfli joylari to`r, kojux yoki to`siqlar bilan to`sib qo`yiladi. Ko`pincha turli maqsadlarga mo`ljallangan, maydonining shakli turlicha bo`lgan binolarga o`quv laboratoriya xonalari joylashtiriladi. O`quv jihozlarini joylashtirish ko`p jihatdan bino shakliga, shuningdek, binoning yoritilishi holatiga (bir tomonlama, ikki tomonlama va aralash) bog`liqdir. Bu omillarni e’tiborga olib, o`quv laboratoriya xonalarida asbob-uskunalarni frontal (4.2-a rasm) yoki qatorasiga (2-b rasm) o`rnatish mumkin. Qatorasiga joylashtirish qulay bo`lib bunday jihozlar ishlab chiqarish ta’limi ustasining ish o`rniga qaratib uch-to`rt qator qilib joylashtiriladi, bu esa o`qituvchiga butun guruh ishini kuzatib turish imkonini beradi. Bundan tashqari, jihozlarni qatorasiga joylashtirish binoning bir tomonlama yoritilishida ham ikki tomonlama yoritilishida ham tabiiy yoritilishidan yaxshiroq foydalanish imkonini beradi. Bundan tashqari, jihozlarni qatorasiga joylashtirish binoning bir tomonlama yoritilishida ham tabiiy yoritilishdan yaxshiroq foydalanish imkonini yaratadi.

4.2-rasm. Jihozlarni o`quv laboratoriya xonasida joylashtirish. Dastgohlarni laboratoriya xonalariga joylashtirishda dastgohlar orasida, dastgohlar bilan devor orasida hamda qatorlar orasida tegishli masofa bo`lishini ta’minlash zarur. O`rta guruhdagi dastgohlar qatorasiga joylashtirilganda old tomondan ularning oralig`i 0,5 m dan kam bo`lmasligi kerak. O`rtacha kattalikdagi dastgohlar ko`ndalangiga joylashtirilganda ularning oralig`i 0,9 m dan kam bo`lmasligi kerak. Agar ta’lim oluvchining ish o`rni orqa tomondan dastgohlar qatori bilan emas, balki kolonna yoki devor bilan cheklansa, bu oraliq 0,8 m gacha qisqartirilishi mumkin. Dastgohlar devor bo`ylab o`rnatilganda dastgohlarning orqa gabarit nuqtasi bilan devor oralig`i (o`rta guruhdagi dastgohlar uchun) 0,5 m dan kam bo`lmasligi kerak. Bu oraliqlar ba’zan etarli bo`lmaydi, shuning uchun dastgohni tuzatish va tekshirish vaqtida elektryuritgichni olish hamda o`rnatish, boshqarish shkafi eshigini ochish va shu kabi ishlarni bajarish imkoniyatini yaratish uchun oraliqni kengaytirish zarur bo`ladi. Har bir dastgohni o`quv ustaxonasiga o`rnatish jarayonida uning barcha konstruktiv va texnologik xususiyatlarini hisobga olish kerak. Dastgohlar tabiiy yorug`lik ish zonasiga o`ng tomondan yoki old tomondan va o`ngdan tushadigan qilib o`rnatilishi kerak. Mahalliy yoritishda dastgohning derazaga nisbatan joylashuvi ixtiyoriy bo`lishi mumkin. O`quv laboratoriya xonalarida ish tartibi . Ish o`rnida mehnatni ilmiy asosda tashkil etish insondagi yuksak mehnat qobiliyati va sog`liqni saqlashni

ta’minlovchi to`g`ri mehnat va dam olish rejimiga asoslanadi. Tadqiqotlarni ko`rsatishicha, ta’lim oluvchilarning ish qobilyati kun va hafta davomida sezilarli o`zgarishlarga duch keladi. U yuqori darajada saqlanishi yoki aksincha, tez pasayishi (kundalik rejim buzilganda, yoritish yomon bo`lganda, yuqori harorat, shovqinlar ta’sir qilganda, kam yoki betartib ovqatlanish va shu kabilarda) mumkin. Ish kuni davomida ta’lim oluvchilarni ishlash qobilyatlari uch bosqich bilan tar’riflanadi: birinchisi-ta’lim oluvchi ishga «sho`ng`iydi» (ishlash qobilyati qat’iy bo`lgan holat) uning mehnat unumdoligi asta-sekin oshib boradi; ikkinchisi-yuqori unumdorlik davri; uchinchisi-charchash natijasida unumdorlikning pasayishi. Ish joyida mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning asosiy shartlaridan biri ish o`rnining etarli darajada yoritilishidir. YOritish Davlat standarti talablariga muvofiq bo`lishi, yuzalarni etarli darajada yoritilishini ta’minlashi, ish vaqti davomida doimiy bo`lishi, yorug`ligi bo`yicha teng taqsimlanishi, ko`z nuriga ta’sir ko`rsatmasligi lozim. Yoritishning me’yorda bo`lishi eng avvalo yorug`lik manbaining joylashishiga bog`liqdir. 4.3-rasmda yorug`lik manbaining to`g`ri (a) va noto`g`ri (b, v, g) joylashtirilishi ko`rsatilgan. Birinchi holat eng to`g`risidir, chunki yorug`lik manbai ishlovchining boshi tepasiga, chap tomonga joylashtirilganligi tufayli u ko`z nurini olmaydi va ish zonasiga soya tushurmay to`g`rida-to`g`ri ish stolini yoritadi. Qolgan uch holatda yorug`lik manbai noto`g`ri joylashtirilgan.

Ish o`rnining etarli yoritilmaganligining sababi yorug`lik manbaiga mas’uliyatsiz qarash, lampaning iflos bo`lishi, abajur yoki reflektorning yo`qligi yorug`likni 30 foiz yoki undan ko`proq kamaytirish mumkin. O`tkazilgan ilmiy tadqiqotlar, ish o`rning to`g`ri yoritilishi ta’lim oluvchilarning ish unumdorligini 10-30 foiz, yorug`lik manbalarining toza saqlanishi esa 5-15 foizga oshirishi mumkinligidan dalolat beradi. Tadqiqotlar natijasida 30 lk yoritilganlik ko`proq charchashga, 800-1000 lk yoritganlik kamroq charchashga sabab bo`lishi aniqlangan. YOritganlik 1000 lk bo`lganda xatolarga kamroq yo`l qo`yiladi. Metallga ishlov berish ustaxonasida sun’iy yoritilganlik darajasi lyuminessent lampa – 300 lk, cho`g`lanma lampa – 200 lk, tikuvchilik ustaxonasida lyuminessent lampa – 400 lk, cho`g`lanma lampa – 300 lk bo`lishi lozim. O`quv laboratoriya xonalari binosining qanday rangda bo`lishi (bo`yalishi) estetik intererni yaratishda muhim element hisoblanadi. Biroq bo`yash vaqtida bo`yoqning rangiga bino va jihozlarni bezash nuqtai nazardan qarab bo`lmaydi, chunki rang odamga va umuman butun mehnat jarayoniga turlicha ta’sir qiladi. Masalan, oq rang 75 foiz, och kulrang 55 foiz, sarg`ish rang 70 foiz, och sariqrang 45 foiz, kulrang 35 foiz, to`q jigarrang esa faqatgina 15 foiz nurni qaytaradi. O`quv ustaxonalarni bo`yashda ana shularni hisobga olish kerak. Odamning ko`rish organlari va asab tizimiga qizil, to`q sariq, binafsha, to`q qizil rang salbiy ta’sir etishi tadqiqotlar natijasida aniqlangan. Ana shunday ranglarga bo`yalgan binolarda ishlovchilarning ko`rish organlari tez charchaydi, mehnat unumdorligi pasayadi, ziyraklik va ish sifati yomonlashadi. YAshil, ko`kimtir, yashil va sariq ranglar odamning ko`rish organi va psixofiziologik funksiyalariga yaxshi ta’sir etadi, mehnat unumdorlini oshiradi, charchashni kamaytiradi. Turli ranglarni inson kayfiyatiga quyidagicha ta’sir etishi aniqlangan: qizil rang asab tizimini qo`zg`atadi; yashil rang tinchlantiradi; binafsha rang kishi ruhini tushursa; sariq rang ruhni tetiklashtiradi.

Ustaxonalarda havoning holati, ya’ni havoning tozaligi, harorati va namligi mehnatning sog`lom sharoitlarini yaratishda juda muhim ahamiyatga egadir. Havoning changligi, gazlashganligi, ortiqcha namlik yoki quruq haroratning baland yoki past bo`lishi ta’lim oluvchilar organizmiga salbiy ta’sir etadi. Kuzatishlar gigienik talablarga javob beruvchi havoda ishlash mehnat unumdorligini 10 foizgacha oshirishini ko`rsatdi. Bunga yaxshi ishlaydigan oquvchi-so`ruvchi ventilatsiyani o`rnatish orqali erishiladi. Keyingi vaqtlarda havoni konditsionirlash qo`llanilmoqda (havoga ishlov berib, doimiy meteorologik sharoitni-haroratni, tozalik va namlikni saqlash). Ish o`rnidagi mehnatni ilmiy asosda tashkil etish o`quv ustaxonalaridagi shovqin va tebranishni kamaytirish, ishlash uchun osoyishta sharoit yaratish masalasini o`z ichiga oladi. Mehnat gigienasi va kasb kasalliklari bo`yicha o`tkazilgan tadqiqotlar ishlab chiqarishdagi shovqin odamning eshitish organlariga ta’sir etishini, garanglikka olib kelishini shuningdek, asab tizimiga salbiy ta’sir etib, boshqa organlarning me’yorda ishlashining buzilishiga sabab bo`lishini ko`satadi. SHovqin va tebranish gipertoniya, yara-chaqa, oshqozon sekretsiya bezining buzilishi va boshqa kasaliklarga olib kelishi mumkin. Shovqinga qarshi kurashdagi asosiy yo`nalishlar-tovush izolyasiyasi, tovushni yutish va tebranishni izolyasiya qilishdir. SHovqinni yo`qotishning iloji bo`lmagan ba’zi mashinalarni shovqin yutuvchi to`siqlar bilan ajratib qo`yiladi. Ishlab chiqarish korxonalariga amaliy darslarni tashkil etish Ishlab chiqarish korxonalarida ta’lim oluvchilarni o`qitishning samaradorligini oshirish masalalari ta’limni samarali tashkil etishdagi muhim vazifalardan biri bo`lgan va shunday bo`lib qolmoqda. Korxonalarda o`qitish vaqtida ta’lim oluvchilarda ishga bo`lgan talablarni to`g`ri tushunish, uning xususiyatlari va bajarilish shartlarini hisobga olish, o`z mehnatini tashkil qilish va rajalashtira bilish, kamchiliklarning oldini olish, texnologik jarayonlarni hamda mehnat unumdorligini oshirish uchun o`z bilimlaridan to`la foydalana bilishda o`z aksini topuvchi kasbga oid mustaqillik to`liq tarkib topadi.

Kasbga oid mustaqillik yosh mutaxassislarda tinimsiz tarbiyalanishi kerak bo`lgan mehnat natijalariga yuksak ma’naviy javobgarlikni his qilish, kasb sharafini his etish bilan birikib ketadi. Ta’lim oluvchilar yuqori malakali mutaxassislar va ishlab chiqarish ilg`orlari bilan muomalada bo`lar ekanlar, ularning tajribalarini o`zlashtiradilar, korxonalarining ijtimoiy va ishlab chiqarish hayoti bilan tanishadilar, ishlab chiqarish jamoasining ishlab chiqarish rejasi va korxonaning iqtisodiy ko`rsatkichlarini bajarish va oshirib bajarishdagi kurashda faol ishtirok etadilar. Har bir ixtisoslik yoki mutaxassislik bo`yicha bevosita korxonada o`qitish hajmi, mazmuni va muddatlari tegishli o`quv rejalari va o`quv dasturlariga muvofiq belgilanadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. - Toshkent, 2008. 2. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida”gi Farmoni. - Toshkent, 2017 y, 16-fevral 3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga oid chora–tadbirlar to`g`risida”gi PQ-2909 qarori.- Toshkent, 2017 y, 20-aprel. 4. Oliy ta’lim. Me’yoriy – huquqiy va uslubiy xujjatlar to’plami. Toshkent, “Istiqlol”, 2013. 5. Mavlonova R., To’raeva O., Holiqberdiev K. Pedagogika.- Toshkent: “O’qituvchi”, 2001. 6. Azizxo ’ jaeva N . N . Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat .- Toshkent: TDPU, 2003. 7. Xodjabaev A.R., Xusanov I. Kasb ta’limi metodologiyasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent, “Aloqachi”, 2007. 8. Tojiboeva D., Yo’ldoshev A. Mutaxassislik fanlarini o’qitish metodikasi. Darslik. – Toshkent, “Aloqachi”, 2009. 9. Sharipov SH.S., Vorobev N.A., Muslimov N.A., Ismoilova M. Kasbiy ta’lim pedagogikasi. - Toshkent, TDPU, 2005.

O'xshashlar

Maxsus fanlarni o’qitishni metodlari

Ta’lim-tarbiyaning zamonaviy tashkiliy shakllari

Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi fanining mazmuni, predmeti va maqsadi

Kasb hunar ta`limining tashkiliy shakllari

Modulli o'qitishning mohiyati