logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Pedagogika
  4. Matеmatika va informatika o`qitishda bilish turlari - Matеmatik tushuncha, hukm va xulosa

Matеmatika va informatika o`qitishda bilish turlari - Matеmatik tushuncha, hukm va xulosa

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB
Ko'chirib olish
Matеmatika va informatika o`kitishda bilish turlari: Matеmatik tushuncha, hukm va xulosa Reja:  Matematik tushunchalarni ta&#39;riflash metodikasi.  Matematik tushunchalarni kiritish metodikasi  Matematik hukm.  Matematik xulosa  Matematik hukmning turlari  Postulat.  Teorema va uning turlari.  Teoremalarni isbotlash metodlari.  Teoremalarni zaruriy va yetarli shartlari Biz ta&#39;lim deyilganda o&#39;qituvchi bilan o&#39;quvchiiar orasidagi ongli va maqsadga tomon yo&#39;naltirilgan bilishga doir faoliyatni tushunamiz. Har qanday ta&#39;lim o&#39;z oldiga ikkita maqsadni qo&#39;yadi: 1)O&#39;quvchilarga dastur asosida o&#39;rganilishi lozim bo&#39;lgan zarur bilimlar sistemasini berish. 2)Matematik bilimlarni berish orqali o&#39;quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish. Ta&#39;lim jarayonidagi ana shu ikki maqsad amalga oshishi uchun o&#39;qituvchi har bir o&#39;rgatilayotgan tushunchani psixologik, pedagogik va didaktik qonuniyatlar asosida tushuntirishi kerak. Buning natijasida o&#39;quvchilar ongida bilish deb ataluvchi psixologik jarayon hosil bo&#39;ladi. Bizga falsafa kursidan ma&#39;lumki, bilish jarayoni «jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga demakdir». Bundan ko&#39;rinadiki bilish jarayoni tafakkur qilishga bog&#39;liq ekan. «Tafakkur - inson ongida ob&#39;ektiv olamning aktiv aks etishi demakdir» (Yu.M.Kolyagin. «Matematika o&#39;qitish metodikasi, M., 1980 y, 57-bet). Psixologik nuqtai nazardan qaraganda bilish jarayoni ikki xil bo&#39;ladi: 1) Hissiy bilish (sezgi, idrok va tasavvur). Insonning hissiy bilishi uning sezgi va tasavvurlarida o&#39;z ifodasini topadi. Inson bilish jarayonida sezgilar bilan birga idrok ham ishtirok etadi. Sezgilar natijasida ob&#39;ektiv olamning sub&#39;ektiv obrazi hosil bo&#39;ladi, ana shu sub&#39;ektiv obrazning inson ongida butunicha aks etishi idrok deb ataladi. Tashqi olamdagi narsa va hodisalar inson miya po&#39;stlog&#39;ida sezish va idrok qilish orqali ma&#39;lum bir iz qoldiradi. Oradan ma&#39;Ium bir vaqt o&#39;tgach, ana shu izlar jadallashishi va biror narsa yoki hodisaning sub&#39;ektiv obrazi sifatida qayta tiklanishi mumkin. Ana shu ob&#39;ektiv olamning sezgi a&#39;zolari vositasida real dunyo bilan o&#39;zaro aloqada bo&#39;ladi. sub&#39;ektiv obrazining ma&#39;lum vaqt o&#39;tgandan keyin qayta tiklanish jarayoni tasavvur deb ataladi. 2) Mantiqiy bilish (tushuncha, hukm va xulosa). Har qanday mantiqiy bilish hissiy bilish orqali amalga oshadi, shuning uchun ham har bir o&#39;rganilayotgan matematik ob&#39;ektdagi narsalar seziladi, abstrakt nuqtai nazardan idrok va tasavvur qilinadi, so&#39;ngra ana shu o&#39;rganilayotgan ob&#39;ektdagi narsa to&#39;g&#39;risida ma&#39;lum bir matematik tushuncha hosil bo&#39;ladi. T a &#39; r i f. Matematik ob&#39;ektdagi narsalarning asosiy xossalarini aks ettiruvchi tafakkur formasiga matematik tushuncha deyiladi. Har bir matematik tushuncha o&#39;zining ikki tomoni, ya&#39;ni mazmuni va hajmi bilan xarakterlanadi.Bu haqida oldingi mavzuda so`z yuritgandik. 1- m i s о 1. Ko&#39;pburchak tushunchasini olaylik. Bu tushunchadan ikkita qavariq va botiq ko&#39;pburchak tushunchalari kelib chiqadi. Ko&#39;pburchak tushunchasi bu tushunchalariga nisbatan jins tushunchasi deb yuritiladi, chunki uning hajmi kabariq va botiq ko&#39;pburchaklar hajmlaridan kattadir. Qavariq va botiq ko&#39;pburchaklar esa ko&#39;pburchak tushunchasiga nisbatan tur tushunchalari deb yuritiladi, chunki ulardan har birining hajmi ko&#39;pburchak tushun chasining hajmidan kichik, ammo mazmunlari ko&#39;pburchak tushun chasining mazmunidan katta. Matematik tushunchalarni ta&#39;riflash metodikasi. Har bir fanda bo&#39;lgani kabi matematika fanida ham ta&#39;riflanadigan va ta&#39;riflanmaydigan tushunchalar mavjud. Maktab matematika kursida, shartli ravishda, ta&#39;riflanmaydigan eng sodda tushunchalar qabul kilinadi. Jumladan, arifmetika kursida son tushunchasi va qo&#39;shish amali, geometriya kursida esa tekislik, nuqta, masofa va to&#39;g&#39;ri chiziq tushunchalari ta&#39;riflanmaydigan tushunchalardir. Bu tushunchalar yordamida boshka matematik tushunchalar ta&#39;riflanadi. Ta&#39;rif degan so&#39;zning ma&#39;nosi shundan iboratki, bunda qaralayotgan tushunchalarni boshqalaridan farqlashga, fanga kiritilgan yangi termin mazmunini oydinlashtirishga imkon beruvchi mantiqiy usul tushuniladi. Tushunchaning ta&#39;rifi ta&#39;riflanuvchi tushuncha bilan ta&#39;riflovchi tushunchalar orasidagi munosabatdan hosil bo&#39;ladi. Tushunchaning ta&#39;rifi inglizcha defmitsiya (definito) so&#39;zidan olingan bo&#39;Iib, «chegara» degan yoki «biror narsaning oxiri» degan ma&#39;noni bildiradi. Professor J.Ikromov o&#39;zining ”Maktab matematika tili” nomli kitobida tushunchalaming ta&#39;rifini quyidagi turlarga ajratadi: 1 ) Real ta&#39;rif. Bunda qaralayotgan tushunchaning shu gruppadagi tushunchalardan farqi ko&#39;rsatib beriladi. Bunda ta&#39;riflovchi va ta&#39;riflanuvchi tushunchalar hajmlarining teng bo&#39;lishi muhim rol o&#39;ynaydi. Masalan: «Aylana deb tekislikning biror nuqtasidan berilgan masofada yotuvchi nuqtalar to&#39;plamiga aytiladi». Bu yerda ta&#39;riflanuvchi tushuncha aylana tushunchasidir, ta&#39;riflovchi tushunchalar esa tekislik, nuqta, masofa tushunchalaridir. 2) Klassifikatsion ta&#39;rif. Bunda ta&#39;riflanayotgan tushuncha ning jins tushunchasi va uning tur jihatidan farqi ko&#39;rsatilgan bo&#39;ladi. Masalan, “kvadrat - barcha tomonlari teng bo&#39;lgan to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchakdir”. Bu ta&#39;rifda “to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchak” tushunchasi «kvadrat»-ning jins tushunchasi, «barcha tomonlari teng» esa tur jihatidan farqini ifoda qiladi. 3) Genetik ta&#39;rif yoki induktiv ta&#39;rif. Bunda asosan tushunchaning hosil bo&#39;lish jarayoni ko&#39;tsatiladi. Boshqacha qilib aytganda, tushunchaning hosil bo&#39;lish ko&#39;rsatuvchi ta&#39;rif genetik ta&#39;rif deyiladi. Bizga psixplogiya kursidan ma&#39;lumki, genetika so&#39;zi grekcha genesis so&#39;zidan olingan bo&#39;lib “kelib chikish” yoki «manba» degan ma&#39;noni bildiradi. Masalan: 1) To&#39;g&#39;ri burchakli uchburchakning bir kateti atrofida aylanishidan hosil bo&#39;lgan jism konus deyiladi. 2) To&#39;g&#39;ri burchakli trapetsiyaning balandligi atrofidan aylanishidan hosil bo&#39;lgan jismni kesik konus deyiladi. 3) Doiraning diametri atrofida aylanishidan hosil bo&#39;lgan jism shar deyiladi. Yuqoridagilardan ko&#39;rinadiki, tushunchalarni ta&#39;riflashda har bir tushunchaning mazmuni beriladi, bu degan so&#39;z tushunchaning asosiy alomatlari yoki muhim belgilarini sanab ko&#39;rsatish demakdir. Demak, ta&#39;rifda faqat ta&#39;riflanadigan tushunchani boshqa turdagi tushunchalardan ajratib turadigan muhim belgilarigina ifodalanadi. Maktab matematika kursida tushunchalarning ta&#39;rifi ikki usul bilan tuziladi: 1)Berilgan tushunchaning hajmiga kiruvchi barcha ob&#39;ektlar to&#39;plamiga asoslaniladi. Masalan, tekislikning (masofalarni o&#39;zgartmagan holda) o&#39;z-o&#39;ziga akslanishi siljitish deyiladi. Bu yerda o&#39;q va markaziy simmetriya, parallel ko&#39;chirish va nuqta atrofida burish tushunchalari siljitish tushunchasining ob&#39;ektiga kiruvchi tushunchalardir. 2)Berilgan tushunchalarning aniqlovchi alomatlar to&#39;plamiga asoslaniladi. Bunday ta&#39;rifni tuzishda tushunchaning barcha muhum alomatlari sanab o&#39;tilmaydi, ammo ular tushunchaning mazmunini ochib berish uchun etarli bo&#39;lishi kerak. Masalan, parallelogrammning muhim alomatlari quyidagilardan iborat: a) to&#39;rtburchak; b)qarama-qarshi tomonlari o&#39;zaro teng va parallel; v)diagonallari kesishish nuqtasida teng ikkiga bo&#39;linadi; g)qarama-qarshi burchaklari teng; Parallelogrammni ta&#39;riflashda a) va b) alomatlar orqali quyidagi ta&#39;rifni tuzish mumkin: «Qarama-qarshi tomonlari o&#39;zaro parallel va teng bo&#39;lgan to&#39;rtburchak parallelogramm deyiladi». Endi a) va v) alomatlar orqali ta&#39;rif tuzaylik: «diagonallari kesishib, kesishish nuqtasida teng ikkiga bo&#39;linuvchi to&#39;rtburchak parallelogramm deyiladi». Aytilganlardan ma&#39;lum bo&#39;ladiki, tushunchani ta&#39;riflashda tanlanadigan muhim alomatlar soni etarlicha bo&#39;lgandagina ta&#39;riflanayotgan tushuncha haqidagi ta&#39;rif to&#39;g&#39;ri chiqadi. Matematik tushunchalarni kiritish metodikasi Maktab matematika kursida matematik tushunchalar ikki xil usulda kiritiladi: 1) Aniq -induktiv metod. Bunda o&#39;quvchilar avval o&#39;qituvchining topshiriqlarini bajargan holda o&#39;rganilayotgan tushunchaning umumiy xossalarini aniqlaydilar. so&#39;ngra o&#39;qituvchi rahbarligida ta&#39;rifni mustaqil holda tuzishga harakat qiladilar. Yangi tushuncha kiritishning bu yo&#39;li ayniqsa quyi sinflarda o&#39;z samarasini beradi. Bundan tashqari aniq -induktiv metod orqali tushuhchalarni kiritish jarayonida muammoli vaziyatlar hosil bo&#39;ladi, buning natijasida o&#39;quvchilarda mustaqil fikrlash qobiliyatlari shakllanadi. Fikrimizning dalili sifatida 7-sinfda o&#39;rgatiladigan «parallel to&#39;g&#39;ri chiziqlar» tushunchasini anik-induktiv metod orqali kiritish usulini ko&#39;rish mumkin. 2) Abstrakt-deduktiv metod.Bunda o`rganiladigan matematik tushuncha uchun tayyor ko`rinishda oldindan aniq misol va masalalar yordamidatushuntirilmasdan kiritiladi.Masalan,8-sinfda o`tiladigan to`la kvadrat tenglama tushunchasi abstrakt- deduktiv metodi orqali kiritish mumkin. Matematik hukm. Matematik hukm mantiqiy bilish formalaridan biri bo&#39;lib, unga quyidagicha ta&#39;rif berilgan: «Tushunchalar asosida hosil qilingan matematik fikmi tasdiqlash yoki inkor qilishga matematik hukm deyiladi. Bu ta&#39;rifdan ko&#39;rinadiki, hukmning xarakterli xossasi aytilgan matematik fikrning to&#39;g&#39;riligini tasdiqlash yoki noto&#39;g&#39;- riligini inkor qilishdan iborat ekan. Matematik tushunchalarni tasdiqlash ma&#39;nosidagi hukmga quyidagicha misollar keltirish mumkin: 1)Paralellogrammning qarama-qarshi tomonlari o&#39;zaro parallel va teng. 2)Har qanday turdagi uchburchak uchta uchga ega. 3)Uchburchak ichki burchaklaming yig&#39;indisi 180° ga teng. Matematik tushunchalarni inkor qilish ma&#39;nosidagi hukmlarga quyidagi misollarni keltirish mumkin: 1)Har qanday uchburchakda ikki tomon uzunliklarining yig&#39;indisi uchinchi tomon uzunligidan kichik emas. 2)Piramidadagi uch yoqli burchaklaming yig&#39;indisi hech qachon o&#39;zgarmas son bo&#39;la olmaydi. 3)Har qanday to&#39;rtburchakda ichki burchaklar yig&#39;indisi 360° dan katta emas. Bundan kelib chiqadiki, har qanday matematik gap ham matematik hukm bo&#39;la olmas ekan. Masalan, «ABCD to&#39;rtburchak paralellogramm bo&#39;la oladimi?» «Ixtiyoriy uchburchak ichki burchaklarining yig&#39;indisi 180° ga teng bo&#39;la oladimi?». Keltiriigan ikkala misolda ham inkor va tasdiq ma&#39;nosi yo&#39;q, shuning uchun ular matematik hukmga misol bo&#39;la olmaydi. Matematik hukm uch xil bo&#39;ladi: 1. Birlik hukm. 2. Xususiy hukm. 3. Umumiy hukm. Matematika va informatikani o&#39;qitish jarayonida yuqoridagi hukmlaming uchchala turi uzviy aloqada bo&#39;ladi. Boshqacha qilib aytganda, birlik hukmning hatijasi sifatida xususiy hukm hosil qilinadi, xususiy hukmning natijasi sifatida esa umumiy hukm hosil qilinadi. Fikrlarimizning dalili sifatida quyidagi misolni ko&#39;raylik. 1) Birlik hukmlar: a) Aylana to&#39;g&#39;ri chiziq bilan faqat ikki nuqtada kesishadi. b) Ellips to&#39;g&#39;ri chiziq bilan faqat ikki nuqtada kesishadi. v) Giperbola to&#39;g&#39;ri chiziq bilan faqat ikki nuqtada kesishadi. g) Parabola to&#39;g&#39;ri chiziq bilan faqat ikki nuqtada kesishadi. 2) Xususiy hukm: &#34;Aylana, ellips, giperbola va parabolalar ikkinchi tartibli egri chiziqlar hosil qiladi&#34;. Yuqoridagi birlik va xususiy hukmlarga asoslanib, quyidagi umumiy hukmni hosil qilamiz. 3) Umumiy hukm: &#34;Ikkinchi tartibli egri chiziqlar to&#39;g&#39;ri chiziq bilan faqat ikki nuqtada kesishadi&#34;. Matematik xulosa Matematik xulosa ham mantiqiy tafakkur qilish shakllaridan biri. Matematik xulosaga bunday ta&#39;rif berilgan: « Ikkita qat`iy hukmdan hosil qilingan uchinchi natijaviy hukmga xulosa deyiladi ». M i s о 1. 1-Hukm: to&#39;rtburchakning diagonali uni ikkita uchburchakka ajratadi. 2-Hukm: Har bir uchburchak ichki burchaklarining yig&#39;indssi 180°ga teng. 3-Hukm: Demak, to&#39;rtburchak ichki burchaklarining yig&#39;indisi 360° ga teng (xulosa bo&#39;ladi). Maktab matematika kursida xulosalarning uchta turi, ya&#39;ni induktiv, deduktiv va analogik xulosalar o&#39;rganiladi. Ta’rif. Ayrim yoki xususiy ma’lumotlarga tayanib umumiy xulosa chiqarishni induksiya deyiladi. Induksiya 3 xil bo’ladi: chala induksiya, to’liq induksiya va matematik induksiya. Chala induksiya metodi orqali chiqarilgan xulosa ko’pgina hollarda to’g’ri, ammo ayrim hollarda noto’g’ri bo’ladi. Matematik hukmning turlari Maktab matematika kursida matematik hukmning asosiy turlari quyidagilardan iborat: aksioma; postulat; teorema. Aksioma grekcha “axsioma” so&#39;zidan olingan bo&#39;lib, uning lug&#39;aviy ma&#39;nosi &#34;obro&#39;ga ega bo&#39;lgan gap&#34; demakdir. Shuning uchun ham aksiomaga maktab matematika kursida quyidagicha ta&#39;rif berilgan: «Isbotsiz qabul qilinadigan matematik hukm aksioma deyiladi». Aksioma asosan eng sodda geometrik figura yoki sodda matematik qonuniyatlarning asosiy xossalarini ifodalovchi hukmdir. Masalan, maktab geometriya kursida o&#39;rganish uchun qabul qilingan aksiomalarni qaraylik: «Tekislikda yotuvchi ixtiyoriy bir nuqtadan shu tekislikdagi to&#39;g&#39;ri chiziqqa parallel bo&#39;lgan faqat bitta to&#39;g&#39;ri chiziq o&#39;tkazish mumkin». «Tekislikdagi har qanday ikki nuqtadan faqat bitta to&#39;g&#39;ri chiziq о &#39;tkazish mumkin». Bizga ma&#39;lumki, matematika fani aksiomalar sistemasi asosida qurilgandir. Matematika fanining mantiqiy asosda qurilishini yaratish uchun aksiomalarning bo&#39;lishligi haqida fikr Gretsiyada bundan ming yil avval paydo bo&#39;lgan edi. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida matematika fanining turli bo&#39;limlarida aksiomalar chukur o&#39;rganildi va rivojlantirildi Matematika kursidagi aksiomalar sistemasi asosan quyidagi uchta talabga javob berishi kerak. 1)Aksioma sistemasi ziddiyatsiz bo&#39;lishi kerak. Bu degan so&#39;z, biror aksiomadan chiqarilgan natija shu aksioma yordamida hosil qilingan boshqa natijaga yoki boshqa aksiomadan chiqarilgan xulosaga zid kelmasligi kerak. 2)Aksiomalar sistemasi mustaqil bo&#39;lishi kerak, ya&#39;ni hech bir aksioma ikkinchi bir aksiomadan kelib chiqadigan bo&#39;lmasligi kerak. 3)Aksiomalar sistemasi shu fanga oid istalgan bir yangi tushunchani isbot etish uchun etarli bo&#39;lishi kerak, ya&#39;ni biror matematik jumlani isbotlashda hech qachon o&#39;z-o&#39;zidan tushunilishiga yoki tajribaga tayanilmaydi, bu matematik jumla boshqa teoremalar bilan, oxirida aksiomalar bilan asoslanishi kerak bo&#39;ladi. Maktab geometriya kursida quyidagi aksiomalar sistemasi mavjud: 1 . Tegishlilik aksiomasi : a) Har qanday to&#39;g&#39;ri chiziq nuqtalar to&#39;plamidan iboratdir. b) Har qanday ikki nuqtadan bitta va faqat bitta to&#39;g&#39;ri chiziq o&#39;tkazish mumkin. v) Har qanday to&#39;g&#39;ri chiziqni olmaylik, shu to&#39;g&#39;ri chiziqqa tegishli bo&#39;lgan va tegishli bo&#39;lmagan nuqtalar mavjud. 2.Masofa aksiomasi : a) Har bir kesmaning uzunligi shu kesmaning har qanday nuqtasi ajratgan masofalar uzunliklarining yig&#39;indisiga teng; b) A nuqtadan В nuqtagacha bo&#39;lgan masofa В nuqtadan A nuqtagacha bo&#39;lgan masofaga teng: BA AB  v) Ixtiyoriy uchta А , В , С nuqta uchun A dan С gacha bo&#39;lgan masofa A dan В gacha va В dan С gacha bo&#39;lgan masofalar yig&#39;indisidan katta emas: |AC|<|AB|+| BC| 3.Tartib aksiomasi: a) To&#39;g&#39;ri chiziqdagi uchta nuqtadan bittasi va faqat bittasi qolgan ikkitasi orasida yotadi. b) To&#39;g&#39;ri chiziq tekislikni ikki yarim tekislikka ajratadi. 4. Harakat aksiomasi: a) Agar AB masofa musbat bo&#39;lib, u 1 1B A masofaga teng bo&#39;lsa, A nuqtani 1A nuqta va В nuqtani 1B nuqtaga akslantiruvchi faqat ikkita siljitish mumkin. 5.Paralellik aksiomasi: Berilgan nuqtadan to&#39;g&#39;ri chiziqqa bitta va faqat bitta parallel to&#39;g&#39;ri chizik o&#39;tkazish mumkin. Postulat. “Postulat” so&#39;zi lotincha so&#39;z bo&#39;lib, uning lug&#39;aviy ma&#39;nosi &#34;talabni belgilovchi&#34; demakdir. Postulat - bu ma&#39;lum bir talab yoki shartiarni ifodalovchi matematik hukm bo&#39;lib, bundagi talab va shartlarni ba&#39;zi bir tushuncha yoki tushunchalar orasidagi munosabatlar orqali qanoatlantiradi. l-misol. Evklidning &#34;Negizlar&#34; kitobida paralellik aksiomasi &#34;beshinchi postulat&#34; deb atalgan. Qadimgi matematiklar ana shu paralellik aksiomasini XIX asr boshlarigacha isbotlashga urinib keldilar. Bu urinishlar har doim muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. Paralellik aksiomasini to&#39;g&#39;riligi hech kimda shubha tug&#39;dirmasada, uni mavjud aksiomalarning va ilgari isbot qilingan geometrik faktlarning asosi uchun qabul qilish mumkin emasmikan, ya&#39;ni u o&#39;zicha teoremadan iborat emasmikan, degan savol barcha matematiklarni qiziqtirar edi. Parallel to&#39;g&#39;ri chiziqlar aksiomasini teskarisidan faraz qilish usuli bilan, ya&#39;ni nuqta orqali berilgan to&#39;g&#39;ri chiziqqa parallel bir nechta to&#39;g&#39;ri chiziq o&#39;tkazish mumkin, deb qabul qilib isbotlashga urinishlar matematik qonuniyatlarga zid bo&#39;lgan holatlarni keltirib chiqarishi kerak edi, ammo bunday bo&#39;lmadi. Buyuk rus matematigi N.LLobachevskiy va undan bexabar holda venger matematigi Ya. Boya nuqta orqali berilgan to&#39;g&#39;ri chiziqqa parallel bir necha to&#39;g&#39;ri chiziq o&#39;tkazish mumkin, degan farazni qabul qilib, boshqa &#34;noevklid geometriya”ni qurish mumkinligini isbot qildilar. Lobachevskiy geometriyasi ana shunday dunyoga keldi. Teorema va uning turlari. Teorema so&#39;zi grekcha so&#39;z bo&#39;lib, uning lug&#39;aviy ma&#39;nosi &#34;qarab chiqaman&#34; yoki «o&#39;ylab k о &#39;r а m а n» demakdir, shuning uchun ham maktab matematika kursida teoremaga quyidagicha ta&#39;rif berilgan: &#34;Isbotlashni talab etadigan matematik hukm teorema deyiladi&#34;. Maktab matematika kursida teoremalarning quyidagi turlari mavjuddir: 1. To&#39;g&#39;ri teorema. 2.Teskari teorema. 3. To&#39;g&#39;ri teoremaga qarama-qarshi teorema. 4. Teskari teoremaga qarama-qarshi teorema. To&#39;g&#39;ri va unga nisbatan teskari bo&#39;lgan teorema tushunchalarini o&#39;quvchilar ongida shakllantirishni - VII sinf geometriya kursining birinchi darslaridan boshlab amalga oshirish kerak. Masalan, quyidagi ikkita tushunchani olib qaraylik. 1. Bu figura parallelogrammdir. 2. Bu figura to&#39;rtburchakdir. Berilgan bu ikkala hukm o&#39;zaro bog&#39;liqdir. Boshqacha qilib aytganda, birinchisining haqiqatligidan ikkinchining haqiqatligi kelib chiqadi, ammo ikkinchisining mavjudligidan birinchisining haqiqatligi har doim ham kelib chikavermaydi. Agar bu bog&#39;lanishni simvolik ravishda yozadigan bo&#39;lsak u quyidagicha bo&#39;ladi: paralellogramm = > to&#39;rtburchak Bu yerda biz paralellogramlar sinfini to&#39;rtburchaklar sinfiga kiritdik. Yuqoridagidek bog&#39;lanishlar geometriya kursining birinchi darslaridan boshlab tekshirayotgan matematik hukmlarning ichki o&#39;zaro bog&#39;lanishini ochib beradi. Masalan, &#34;Ichki almashinuvchi burchaklar o&#39;zaro teng&#34; degan hukmni simvolik holda quyidagicha yozish mumkin: Ichki almashinuvchi burchaklar => Teng burchaklar Bu erga agar ichki almashinuvchi burchaklar mavjud bo&#39;lsa, u holda ular teng bo&#39;ladi, degan fikrni tasdiqlayapmiz. Agar yo&#39;nalish teskari tomonga qo&#39;yilsa, bunday mulohaza hosil bo&#39;ladi: &#34;Agar bur chaklar teng bo&#39;lsa, u holda ular ichki almashinuvchi burchaklardir&#34;. Agar biz teoremadagi shart va xulosaning o&#39;zaro bog&#39;liqligini &#34;agar&#34;, &#34;u holda&#34; so&#39;zlari bilan bog&#39;lasak, bunda o&#39;quvchilar teoremaning sharti, natijasi va ular orasidagi bog&#39;lanish haqida chuqurroq tasavvurga ega bo&#39;ladilar Masalan, agar bir uchburchakni ikki tomoni ikkinchi uchburchakning ikki tomoniga mos ravishda teng bo&#39;lsa, bunday uchburchaklar teng bo&#39;ladi. Bu aytilgan teoremaning shartidan uning xulosasi kelib chiqmaydi, ammo uning xulosasidan sharti har doim kelib chiqadi. Shuning uchun uni simvolik ravishda bunday yozish mumkin: uchburchaklar teng bir uchburchakning ikki tomoni ikkinchi uchburchakning ikki tomoniga mos ravishda teng bo&#39;lsa, maktab geometriya kursida shunday teoremalar borki, ularning shartidan xulosasining to&#39;g&#39;riligi va aksincha, xulosasidan shartining to&#39;g&#39;riligi kelib chikadi. Masalan: 1. Agar to&#39;g&#39;ri chiziq burchak bissektrisasi bo&#39;lsa, u berilgan burchakni teng ikkiga bo&#39;ladi. Burchak teng ikkiga bo&#39;linadi. Bunga teskari bo&#39;lgan teorema ham o&#39;rinlidir: &#34;Agar to&#39;g&#39;ri chiziq burchakni teng ikkiga bo&#39;lsa, bu to&#39;g&#39;ri chiziq shu burchakning bissektrisasidir&#34;. Bu aytilganlarni simvolik ravishda bunday yozish mumkin: Agar to&#39;g&#39;ri chiziq burchak bissektrisasi bo&#39;lsa Burchak teng ikkiga bo`linadi . Bundan ko&#39;rinadiki, teorema shartining mavjudligidan uning xulosasining haqiqiyligi kelib chiqsa va aksincha, uning xulosasining mavjudligidan haqiqatligi kelib chiqsa, teoremaning shart va xulosalarida qatnashayotgan &#34;agar&#34; va &#34;u holda&#34; bog&#39;lovchilarining o&#39;rinlari o&#39;zgaradi. Agar biz shartli ravishda berilgan teoremani to&#39;g&#39;ri teorema desak, bu teoremadagi shart va xulosalarning o&#39;rinlarini almashtirish natijasida hosil qilingan teoremani teskari teorema deb ataymiz. Agar biz to&#39;g&#39;ri teoremaning shartini p va uning xulosasini k desak, u holda yuqoridagi teorema turlari uchun quyidagi simvolik ifodalar o&#39;rinlidir: p => k (to&#39;g&#39;ri teorema); 2) k =>p (teskari teorema); p => k (to&#39;g&#39;ri teoremaga qarama-qarshi teorema); k => p (teskari teoremaga qarama-qarshi teorema). Quyidagi teoremani to&#39;g&#39;ri teorema deb olib, unga nisbatan yuqoridagi teoremaning turlarini qo&#39;llasak, bunday teoremalar hosil bo&#39;ladi: Agar to&#39;rtburchak paralellogramm bo&#39;lsa, uning diagonali kesishish nuqtasida teng ikkiga bo&#39;linadi, ya&#39;ni p=>k. Agar to &#39;rtburchanning diagonallari kesishish nuqtasida teng ikkiga bo&#39;linsa, u holda bu to&#39;rtburchak paralellogrammdir, ya&#39;ni P=>k. 3) Agar to&#39;rtburchak paralellogramm bo&#39;lmasa, uning diagonallari kesishish nuqtasida teng ikkiga bo&#39;linmaydi, ya&#39;ni k p . 4) Agar to&#39;rtburchakning diogonali kesishib, teng ikkiga bo &#39;linmasa, u holda bunday to &#39;rtburchak paralelogramm emas, ya &#39;ni p k . Bu misoldan ko&#39;rinadiki, agar to&#39;g&#39;ri teoremani shart va xulosalarga ajratish mumkin bo&#39;lsa, u holda ana shu to&#39;g&#39;ri teoremaga teskari, qarama-qarshi hamda to&#39;g&#39;ri teoremadan hosil qilingan teskari teoremaga qarama-qarshi teoremalami hosil qilish mumkin. Teoremalarni isbotlash metodlari. Ta&#39;rif. Isbotlash - deduktiv xulosa chiqarish zanjiri, demakdir. Har qanday isbotlash jarayoni quyidagi uch qismni o&#39;z ichiga oladi: 1.Teoremaning bayoni - isbot talab etiladigan holat. 2.Argumentlar - teoremani isbotlash jarayonida ishlatilgan matematik hukmlar. 3.Isbotlash - deduktiv xulosa chiqarish orqali teorema xulosasida topish talab qilingan noma&#39;lumni uning shartlari hamda avvaldan ma&#39;lum bo&#39;lgan argumentlardan foydalanib keltirib chiqarish. Teoremani isbotlashga kirish va uni isbotlash jarayonida o&#39;qituvchi yordamida o&#39;quvchilar quyidagi mantiqiy ketma-ketlikka ega bo&#39;lgan bosqichlami bajarishlari kerak: 1)Teoremaning sharti va uning xulosasi nimadan iborat ekanligini to&#39; la tushunib olishlari kerak. 2) Ana shu teoremani shart va xulosasida qatnashayotgan har bir matematik tushunchaning ma&#39;nosini bilishlari kerak. 3)Teoremaning shart va xulosa qismlarini matematik simvollar orqali ifodalashlari kerak. 4)Teoremaning shartida qatnashayotgan ma&#39;lum parametrlar teorema xulosasidagi noma&#39;lumni aniqlay oladimi yoki yo&#39;qmi ekanligini bilishlari kerak. 5)Teoremani isbotlash jarayonida teoremadagi shartlardan teorema xulosasining to&#39;g&#39;riligini ko&#39;rsatuvchi natijalar keltirib chiqarishi kerak. 6) Teoremani isbotlash jarayonidagi mantiqiy mulohazalarda teoremaning shartidan to&#39;la foydalanishlari kerak. 7) Teorema isbot qilib bo&#39;lingach, isbotlashda qo&#39;llanilgan metodni ko&#39;zdan kechirish va imkoni bo&#39;lsa, isbotlashning boshqa usullarini qidirib topish kerak. Maktab matematika kursidagi teoremalarni isbotlash ikki usulda amalga oshiriladi. 1)Bevosita isbotlash usuli (to&#39;g&#39;ri isbotlash usuli); 2)Bilvosita isbotlash usuli (teskarisidan faraz qilish usuli); Bevosita isbotlash usuli jarayonida teoremaning shartida qatnashayotgan ma&#39;lum va parametrlardan hamda avvaldan ma&#39;lum bo&#39;lgan aksioma, ta&#39;rif va teoremalardan foydalangan holda mantiqiy mulohaza yuritib, teorema xulosasida talab qilingan noma&#39;lumlarni topiladi. Teoremalarni bunday isbotlash analiz va sintez orqali amalga oshiriladi. Ta&#39;rif . Noma&#39;lumlardan ma&#39;lumlarga tomonga izlash metodi analiz deyiladi . Psixologik olimlar analiz metodini quyidagicha ta&#39;riflaydilar: Analiz - bu butunlardan bo &#39;laklarga tomon izlash demakdir. Ta&#39;rif. Ma&#39;lumlardan noma&#39;lumlar tomon izlash metodiga sintez deyiladi. Psixologik nuqtai-nazardan sintez metodi bo&#39;laklardan butunlarga tomon izlash metodi demakdir. В evosita isb о tash usuli (teskaridan faraz qilish orqali isbotlash usuli). Ta&#39;rif. Teoremaning xulosasidagi no&#39;malumlarni topish unga zid bo&#39;lgan jumlani inkor qilish orqali amalga oshirilgan bo&#39;lsa, uni bilvosita isbotlash usuli deyiladi. Yuqoridagi ta&#39;rifdan ko&#39;rinadiki, isbotlashning bilvosita usulida biz oldin teorema tasdiqlangan fikrga qarama-qarshi fikrni to&#39;g&#39;ri deb faraz qilamiz: Shundan keyin aksiomalar va oldin isbotlangan teoremalarga asoslanib mulohazalar yuritish yo&#39;li bilan teorema shartiga zid keladigan yoki biror aksiomaga yoki ilgari isbotlangan biror teoremaga zid keladigan xulosaga kelamiz. Shunga ko&#39;ra farazimiz noto&#39;g&#39;ri bo&#39;ladi. Natijada teoremadagi yoki berilgan masaladagi da&#39;vo to&#39;g&#39;ri degan xulosaga kelamiz. Bilvosita isbotlash ikki xil usul bilan amalga oshiriladi: 1)Apagogik usul; 2)Ajratish usul. Apagogik usul ko&#39;pincha teskarisidan faraz qilish metodi deb ham yuritiladi. Quyidagi teoremani apagogik - teskarisidan faraz qilish usuli bilan isbot qilaylik. 1 - t e о r e m a . To&#39;g&#39;ri chiziqning har bir nuqtasidan unga perpendikulyar to&#39;g&#39;ri chiziq o&#39;tkazish mumkin va faqat bitta. Isboti. Faraz qilaylik, a - berilgan to&#39;g&#39;ri chiziq, A unda berilgan nuqta bo&#39;lsin. a to&#39;g&#39;ri chiziqning boshlang&#39;ich nuqtasi A bo&#39;lgan yarim to&#39;g&#39;ri chiziqlaridan birini 1a bilan belgilaymiz, 1a yarim to&#39;g&#39;ri chiziqdan boshlab 90° ga teng (a^b) burchakni qo&#39;yamiz. U holda 1b nurni o&#39;z ichiga bo’lgan to&#39;g&#39;ri chiziq a to&#39;g&#39;ri chiziqqa perpendikulyar bo&#39;ladi. Faraz qilaylik, A nuqtadan o&#39;tib a to&#39;g&#39;ri chiziqqa perpendikulyar bo&#39;lgan boshqa to&#39;g&#39;ri chiziq mavjud bo&#39;lsin. Bu to&#39;g&#39;ri chiziqning 1b nur bilan bir tekislikda yotuvchi yarim to&#39;g&#39;ri chizig&#39;ini 1c bilan belgilaymiz. Har biri 90° ga teng   11 11 , c a b a burchaklar 1a yarim to&#39;g&#39;ri chiziqdan boshlab bitta yarim tekislikka qo&#39;yilgan. Ammo berilgan yarim tekislikka 1a yarim to&#39;g&#39;ri chiziqdan boshlab 90° ga teng bitta burchak qo&#39;yish mumkin. Shu sababli A nuqta orqali o&#39;tib a to&#39;g&#39;ri chiziqqa perpendikulyar bo&#39;lgan boshqa to&#39;g&#39;ri chiziqning mavjudligi mumkin emas. Shu bilan teorema isbotlandi. Endi quyidagi masalani ham teskarisidan faraz qilish metodi bilan isbotlaymiz. Teoremalarni zaruriy va yetarli shartlari Ta&#39;rif. Agar k mulohazadan p mulohazaning to&#39;g&#39;riligi kelib chiqsa, ya&#39;ni k=>p bo&#39;lsa, u holda p mulohaza k mulohaza uchun zaruriy shart bo &#39;lib, k mulohaza esa p mulohaza uchun yetarli shart deyiladi. 1- m i s о 1. Agar natural son juft bo&#39;lsa, u holda u 6 soniga bo&#39;linadi. Bu teoremada natural son 6 ga bo&#39;linishligi uchun uning juft bo&#39;lishligi zaruriy shart bo&#39;Iib, yetarli shart bo&#39;la olmaydi, chunki har kanday juft son ham 6 ga bo&#39;linavermaydi. 2- m i s о l. Agar natural son 6 ga bo&#39;linsa, u holda u juft bo&#39;ladi. Bu teoremada natural son juft bo&#39;lishligi uchun uning 6 ga bo&#39;linishi yetarli shart bo&#39;lib, zaruriy shart bo&#39;la olmaydi, chunki 6 ga bo&#39;linmaydigan juft sonlar ham mavjuddir. 3- m i s о 1. Agar natural son juft bo&#39;lsa, u holda u 2 soniga bo&#39;linadi. Bu teoremada natural son 2 ga bo&#39;linishi uchun uning juft bo&#39;lishi zarur va yetarlidir, chunki hap kanday juft natural son 2 ga bo&#39;linadi. 4- m i s о 1. Har kanday natural son 2 ga bo&#39;linsa, u holda bunday son juft bo&#39;ladi. Bu teoremada natural son juft bo&#39;lishi uchun uning 2 ga bo&#39;linishi zarur va yetarlidir.

O'xshashlar

Matеmatika va informatikani o`qitishda masalaning o`rni. Masala va uning turlari
Matеmatika va informatikani o`qitishda induktsiya, dеduktsiya va o`xshatishdan foydalanish
Matеmatika va informatika o`qitish usullari prеdmеti - mazmuni, maqsadi va vazifalari
Matеmatika va informatika darsi. Uning turlari. O`quvchilar bilimini, malaka va ko`nikmalarini tеkshirish usullari
Matеmatika va informatikani o`qitishning mеtod va formalari