Matematık tasavurlarnı shakllantırısh nazarıyası va metodıkası xususıy masalaları - Pedagogika - Referatlar

Matematık tasavurlarnı shakllantırısh nazarıyası va metodıkası xususıy masalaları

Yuklangan vaqt:

29.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.3974609375 KB

Ko'chirib olish

I Bob. Matematık tasavurlarnı shakllantırısh nazarıyası va metodıkası xususıy masalaları 1.1. 3-4 yoshdagi bolalarda narsalarning shaklini idrok qilish xususiyatlari 3.4 yoshdagi bolalarni buyumlarning shakli, katta-kichikligi va rangi bilan tanishtirish hamda ularda bu hossalarni to’g’ri idrok qilish ko’nikmalarini rivojlantirish masalasi sensor tarbiya sohasiga kiradi. Bu tarbiya qanchalik to’g’ri hal qilinsa, bolalarning faqat aqliy tarbiyasigina emas, balki estetik, jismoniy va hatto ahloqiy tarbiyasi ham shunchalik muvofaqiyatli bo’ladi, ya'ni bolalar umuman samarali rivojlanib boradi. Masalan, bir yarim yashar bola ariqning kengligini chamalab ko’rib, uning ustidan hatlab o’ta oladimi; ikki yoshli bola besh bo’lakdan iborat martyoshkani to’g’ri yig’a oladimi; maktabgacha tarbiya yoshdagi bola shakli va barglariga qarab ikki xil gulni bir-biridan farqlay oladimi, bu gullarning shakli va rangini chizayotgan rasmida aks ettira oladimi - bularning hammasi ma‘lum darajada bolaning idrok qilishining qanchalik rivojlanganiga bog’liq bo’ladi. Bola ikki-uch yoshida, - deb yozadi L.A.Venger - o’zining sensor rivojlanishida muhim qadam qo’yishi lozim, ya'ni bu buyumlar o’rtasida, ularning shakli, katta- kichikligi, bo’shliqdagi holati, rangi va boshqa xossalari bo’yicha mavjud bo’lgan munosabatlarni ("bir xil" va "har xil", "katta" va "kichik" munosabatlarni) belgilab chiqishni o’rganishi kerak. Shakllarni to’g’ri idrok qila olish, mo’ljallay bilish qobiliyati amaliy faoliyatning ko’pgina turlarida, ayniqsa, ikki-uch yoshli bolalarning asosiy faoliyati - narsalarga oid faoliyatida juda ish beradi. O’z navbatida faqat narsaga oid faoliyatgina bir yoki ikki narsaning qismlarini birga qo’yish (masalan, qutichani o’z shakliga mos qopqoq bilan berkitish yoki matryoshkaning har ikki bo’lagini to’g’ri tanlash), ikki narsani shakli, katta-kichikligiga qarab bir-biriga taqqoslash kabi amaliy vazifalarni o’rtaga qo’yish bilan sensor harakatlarni rivojlantirish uchun qulay shart- sharoit yaratadi. Narsalarni har tomonlama tekshirish, hisobga olish va

shakliga qarab solishtirishni bilmaydigan bola bunday amaliy vazifalarni hal qila olmaydi. Bundan 300 yil muqaddam buyuk chex pedagogi Yan Amos Ko’menskiy bolalarga ta‘lim va tarbiya berishni ilk yoshdan boshlash kerakligi haqida gapirib, kishida narsalarni his qilish qobiliyatini iloji boricha ertaroq shakllantirish zarur, chunki butun hayoti mobaynida uning ko’p narsalarni bilib olishi, sinab ko’rishi va bajarishiga to’g’ri keladi, deb yozgan edi. Y.A. Komenskiy bolalarning sensor tarbiyasini to’g’ri tashkil etishga katta e'tibor berib, ularni 1-2 yoshidanoq voqealikdagi xilma-xil rangdagi buyumlarni bir-biridan ajrata bilishga mashq qildirishni taklif etgan edi. U "Ona maktabi" nomli asarida katta yoshdagi kishilarga eng kichik bolalarni tarbiyalashda ularning e'tiborini osmon gumbazi, daraxtlar, gullar go’zalligiga jalb qilish va chiroyli kiyimlar kiyintirishni maslahat bergan edi. "Aytilgan narsalarni faqat rasmlardagina emas, balki real voqelikda ham ko’rsatish juda foydalidir", - deb tavsiya qilgan edi Komenskiy. Sensor tarbiya yuzasidan olib borilgan ish ilk yoshdagi bolalarda narsalar bilan bo’ladigan harakatlarning rivojlanish darajasini, jumladan ularning ikki narsani shakliga qarab bir-biriga taqqoslay olish ko’nikmasini, maxsus tashkil etiladigan o’yin faoliyatida namoyon bo’ladigan bu ko’nikmani o’rganishdan boshlanadi. Olib borilgan ish quyidagilarni: a) geometrik figuralarni quticha teshigiga yoki taxta o’yiqlariga solish harakatlarining mazmuni va hususiyatlarini; b) ikki yoshga qadam qo’ygan bolalar ikki narsani qanchalik taqqoslay olishlari va bu vazifani hal qilish uchun qanday usullardan foydalanishlarini; v) hajmli va yassi figuralar bilan bir turkumi seriyali o’rgatuvchi mashg’ulotlar o’tkazishning eng maqsadga muvofiq izchilligini, ya'ni dastavval bolaga nimani taklif qilish kerakligini - hajmli shakllar bilan o’tkaziladigan harakatlarnimi yoki yassi figuralar bilan bo’ladigan harakatlarni taklif qilish kerakligini aniqlashga yordam berishi lozim. 1 bosqichda tarkib toptiruvchi vazifalarga muvofiq geometrik shakllarni ularning shaklini hisobga olib qutichaga va taxta teshiklariga to’g’ri tushirish yoki qo’yish o’rgatiladi. O’rgatish jarayonida ilk yoshdagi bolalar oliy nerv sistemasi va 2

psixikasining rivojlanishiga oid bir qator o’ziga xos xususiyatlarni hisobga oldik. Bu xususiyatlar N.M. Shchelovanov va N.M. Aksarina tomonidan ilmiy jihatdan asoslab berilgan bo’lib, quyidagilardan iborat edi: tormoz - harakatga keltirish reaksiyalarining yetarli darajada rivojlanmaganligi (bir yarim yoshgacha bo’lgan bolalarda), ixtiyoriy harakatlarning sust rivojlanganligi (buning natijasida nutq bilan bog’liq bo’lgan topshiriqlarni yaxshi bajarmaydilar), maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga nisbatan ularda diqqatning beqaror bo’lishi. Shuning uchun ham biz solishtirish harakatlarini o’rgatish vaqtida foydalanilgan metodik usullarni ham shunga muvofiq tanladik: 1. Shakllar bilan teshiklarning shaklini bolalarga barmoqlar yordamida havoda yasab ko’rsatish. Bolaning diqqat-e'tiborini harakatlar va predmetlarga jalb qilish, shuningdek ularni kattalarga o’xshab figuralar shaklini havoda chizishga undash maqsadida barcha harakatlarni so’z bilan tushuntirib turish. 2. Harakat usullarini ko’rsatish va tushuntirib berish. Masalan, "Sharcha dumaloq, uni dumaloq teshikka tushiramiz", "Kubik qanday shaklda bo’lsa, tushiriladigan teshik ham shunday shaklda bo’ladi" va hokazo. "Xuddi shunday", "Yo’q unday emas" degan so’zlarni aytib bolaning diqqatini predmetlarning o’xshashi yoki farq qilishiga qaratish. 3. Bolaning harakatlariga bevosita rahbarlik qilish, figuralarni quticha va taxtaning teshiklariga tushirayotganda unga yordam ko’rsatish. Biz bolaga solishtirib ko’rish harakatlarini mashq qilish imkonini berar ekanmiz, har bir topshiriqning bajarilishi ijobiy natijalar bilan tugashini kuzatib boramiz. O’rgatish jarayonida bolaning qiziqishini (mo’ljallash faoliyatini) oshirish maqsadida topshiriqlarning uchala usuli bir-biri bilan ketma-ket almashtirib turildi, bu navbat keyinchalik ham saqlab qolindi. 3

1.2. 3-4-yoshli bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish Bizning bundan keyingi tajribalarimiz bolalarning ikkita predmetni shakli bo’yicha bir-biriga o’xshashligini belgilash ko’nikmasidan predmetlarni namunaga qarab tanlab olish sharoitida, tashqi mo’ljallash harakatlarini bajarishni istisno qiladigan tanlab olish sharoitida shakllarning yangi turlariga o’tishga bag’ishlanadi. 1- bosqichdagi o’rgatish ma‘lumotlaridan ko’rinib turibdiki, amaliy topshiriqlarni bajarish jarayonida tarkib topgan tashqi mo’ljallash harakati figuralarning teshikka taqqoslanishiga oid amaliy vazifaning o’zini ham muvaffaqiyatli bajarish imkonini beradi. Bolalar figura va teshiklarning burchaklari hamda tomonlarni bir-biriga mos kelishi yo’li bilan ularning bir xilligini yoki bir xil emasligini aniqladilar, bunda ular shakllarning fazoda o’zaro mos kelishi kabi mezonga asoslandilar. Agar bu o’rinda teshikning shakli etalon funksiyasini bajaruvchi namuna, figura va tekshirilayotgan ob'ekt bo’lib xizmat qilsa, bolalar ob'ektlarini o’zaro shakliga qarab taqqoslashni o’rganib oladilar, shu bilan birga ob'ektlarning bittasidan boshqasining shakliga baho beradigan o’lchov sifatida foydalandilar, deb hisoblash mumkin. Biz ikkita ob'ektni fazoda bir-biriga joylashtirish va harakat natijalarini oldindan ko’z bilan ko’rib turish harakatlarini muvoffaqiyatli bajargan bolalar "namunaga qarab tanlash" vazifasini ham ko’z bilan ko’rib bajara oladilar, ya'ni namuna bilan taqdim qilingan har bir ob'ektni tekshirish va ularning bir xilligini shakliga qarab belgilashni biladilar, degan fikrda edik. O’rgatish natijasida bolalar ikki yarim yoshdan boshlab pozitiv harakatlarni o’zlashtirib olganlaridan keyin murakkab shakldagi figuralarni namunasiga qarab tanlash vazifasini bajara oladilar. Ma‘lumki, pertseptiv harakatlarda namunani tanlash uchun taklif qilingan ob'ektlar bilan birga joylashuvi amalga oshiriladi va shakllarning mos kelishi bir xillik mezoni sifatida foydalaniladi. Ko’rsatib o’tilgan tajribada bolalar yassi figuralar bilan ish ko’rgan bo’lsalar, endi ular hajmli jismlar va figuralar bilan ish ko’radilar. Bu figuralarni bir-biriga joylashtirish yoki fazoda namunani va ob'ektni bir-biriga sig’dirish mumkin emas. 4

Bajariladigan ishlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:1. Ikki xil shakldagi qo’ziqorinlarni namunaga qarab tanlash, bunda ularning rangiga e'tibor berilmaydi. 2. Ikki xil shakldagi guldonlarni namunaga qarab tanlash. 3. Ikki xil shakldagi matryoshkalarni namunaga qarab tanlash (bunda hajmga e'tibor berilmaydi). 4. Uch xil shakldagi bayroqchalarni namunaga qarab tanlash (bunga rangga asosiy e'tibor qaratilmaydi). Ilk yoshdagi bolalar uchun ko’p miqdordagi ob'ektlar ichidan namunaga qarab tanlab olish vazifasi ob'ektlar orasidagi farqlar kamayganda ham qiyin ekanligini hisobga olib, o’rganish jarayonida ularga har tomonlama yordam ko’rsatildi. Namunaga qarab tanlash bo’yicha berilgan topshiriqlar oralig’ida bolalar ikkita ob'ektni o’zaro taqqoslash harakatlarini unutib qo’ymasliklari uchun ular bilan geometrik figuralarni teshikka tushirish bo’yicha mashg’ulotlar o’tkazildi. Tarbiyachi bolaga "xuddi shunday figurani" ko’rsatishni taklif qilib, namunaning shaklini qo’li bilan fazoda yasab ko’rsatdi, uni tanlab olinadigan figuralar bilan bir qatorga qo’ydi va namunani figura bilan taqqoslash harakatiga bolaning o’zini ham jalb qildi, uning shakli bo’yicha o’xshashligini yoki farq qilishini aniqlashni topshirdi. Ikki xil shakldagi qo’ziqorinni namunaga qarab tanlash. qo’ziqorinlar bilan o’tkazilgan mashg’ulotda tarbiyachi ularning shaklini barmog’i bilan havoda "yasab" ko’rsatayotib, bolalarga: "Bu qo’ziqorinning oyog’i ingichka, qalpog’i esa katta", "Ikkinchi qo’ziqorinning oyog’i yo’g’on, qalpog’i esa kichik", deb tushuntiradi. Tushuntirishdan keyin har ikkala shakldagi qo’ziqorin bolalar stoli ustiga qator qilib qo’yiladi. Bolalar tarbiyachi taklifiga ko’ra har bir qo’ziqoringa mos keladigan 3 ta qizil va 2 ta jigar rang qo’ziqorin tanlashlari kerak. Tarbiyachi ko’rsatadigan qo’ziqorin esa bola tanlab olish kerak bo’lgan qo’ziqorin uchun namuna bo’lib xizmat qiladi. Qo’ziqorinlar bilan bo’lgan mashg’ulotda qatnashgan 5

26 ta bolalardan 13 tasi vazifani to’g’ri tushunib, uni mustaqil hal qildi, ayrim hollardagina topshiriqni takrorlashga va tarbiyachining namunaning shakli bilan yasab ko’rsatishga ehtiyoj sezdilar. Bu bolalar namunaning shaklini yasab ko’rsatishni diqqat bilan kuzatib turdilar katta yoshdagi kishiga taqlid qilib, qo’ziqorinning oyoqchasini aylantirib chiqishga va uning qalpoqchasini silashga harakat qildilar, har bir qo’ziqorinni uzoq ko’zdan kechirdilar.sinab ko’rilayotgan bolalar dastlabki talabga va "Sendagi xuddi shunday qo’ziqorin qani?" degan savolga stol ustidagi har ikkala qo’ziqorinni ko’rsatdilar. Tarbiyachining: "qaragin, bu qo’ziqorinning oyoqchasi ingichka (yoki yo’g’on, uni qo’yish oson)" degan gapini eshitishi bilan, ular bir xildagi qo’ziqorinlarni tanlab, "Oyoqchasi ingichkami?", "Mana yana, mana yana!" degan so’zlarni ovoz chiqarib takrorladilar. Qo’ziqorinlarni qator qilib tizish, keyin ularni ko’zdan kechirish ko’p bolalarga ma'qul bo’ldi. Afsuski, qo’ziqorinlar joyini almashtirish ko’pincha bolalarning e'tiborini asosiy vazifa - namunaga qarab tanlashdan nechta tortar edi. Ayrim bolalar tanlashda qatnashib, o’zoq vaqt namunani ko’zdan kechirib turdilar, "xuddi shundaymi?" deb yana so’radilar, katta yoshdagi kishining qo’1 harakatlarini o’z qo’ziqor inlarida takrorladilar. Ko’rsatilgan ikkinchi jigar rang qo’ziqorinda ham xatoga yo’l qo’yildi: bola buni borshqa shakldagi jigarrang qo’ziqorin qatoriga kiritdi. Samarali o’rgatishning asosiy sharti bolaning vazifani bu o’rinda figuraning shakli bilan teshikning shaklini bir-biriga taqqoslash vazifasini tushinishidir. Taqqoslash harakatlarini o’rgatish vaqtida quyidagilardan foydalaniladi: 1. Figura va teshikning shaklini katta yoshdagi kishi va bolaning barmoqlari bilan havoda yasab ko’rsatish, hamma harakatlarni so’z bilan tushuntirib turish. Bu usul ilk yoshdagi bolalarga o’rgatishda katta ahamiyatga egadir; u bir Tomonda, bolaning diqqat e'tiborini harakatlariga, predmetlarga jalb qilishga yordamlashsa, ikkinchi tomondan, katta yoshdagi kishining harakatlariga taqlid qilishga undaydi. 2. Bolaning hatti-harakatlariga bevosita rahbarlik qilish, quticha va taxta teshiklariga figuralarni tushirish vaqtida amaliy yordam ko’rsatish. Bolalarga taqqoslash harakatlarini mashq qilish imkonini berib, uning ko’zlangan natijaga erishuvini, fikri boshqa narsalarga chalg’imasligini,uning harakatlari hamisha 6

ijobiy natijalar bilan tugashini kuzatamiz. Figura tushirilishi yoki qo’yilishi lozim bo’lgan teshikni oldin ko’rsatishni ("qayerga qo’yish kerak") taklif qilinadigan maxsus usul foydali bo’ladi. Bunda quticha yoki taxta boladan birmuncha nariroqda ushlab turiladi, unga shundan keyingina harakat qilishga ruxsat etiladi. Bu usul bolaning topshiriqni bajarishdagi amalda sinab ko’rish harakatlaridan ko’z bilan ko’rib taqqoslashga o’tishiga yordam beradi. Figurani qo’yishdan oldin bolaning e'tiborini figuralar bilan teshiklarning farqini bilib olishga qaratish usuli juda qo’l keladi. Xulq-atvori shoshiladigan, tez tutoqib ketadigan va harakatlari ixtiyorsiz bo’lgan bolalarga o’rgatishda bu usul ayniqsa yaxshi samara beradi 7

I1-BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishning nazariy xususiyatlari 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning nazariy asoslar i Mahalliy pedagogikada maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tushunchalarni shakllantirishning nazariy asoslari turli olimlar tomonidan turli nuqtai nazardan ko'rib chiqilgan. Maktabgacha ta'lim tizimining asoschilari, matematik ta'lim maktabgacha yoshdagi bolalar Ya.A. Kamenskiy va I.G. Pestalozsining fikricha, arifmetika asoslari faqat uchinchi yilda, bolalar beshgacha, keyin esa o'ngacha sanashni boshlaganda yoki hech bo'lmaganda bu raqamlarni aniq talaffuz qila boshlaganda qo'yilishi mumkin. Agar to'rtinchi, beshinchi, oltinchi yillarda ular yigirmaga qadar tartib bilan sanashni o'rgansalar va 7 dan 5 dan katta, 15 30 dan kichik ekanligini tezda ajrata olsalar, bu etarli bo'ladi. Ular ikkinchi kursda geometriya asoslarini o‘rganadilar, biz katta va kichik deb ataydigan narsalarni ajrata oladilar, keyinroq qisqa, uzun, keng, tor nima ekanligini oson tushunadilar. To'rtinchi yilda ular ba'zi raqamlarning farqlarini tushunishadi. Agar biror narsa ularga ko'proq ma'lum bo'lsa, albatta, ular o'zlari o'lchashga, tortishga va birini boshqasi bilan solishtirishga harakat qilishadi. I.G. Pestalozsi “Gertrude bolalarini qanday o‘rgatadi” asarida arifmetika butunlay bir necha birliklarning oddiy bog‘lanishi va ajralishidan kelib chiqadigan san’at ekanligini aytadi. Uning asl shakli, mohiyatiga ko'ra, quyidagicha: bir va bir-ikki; ikkitadan bittani ayirish - bitta qoladi. Shunday qilib, har qanday sanashning asl shakli bolalarga chuqur singib ketadi va ular uchun o'zlarining ichki haqiqatini to'liq anglagan holda, hisoblashni, ya'ni sonni saqlashga xizmat qiladigan vositalar tanish bo'ladi. Agar bolalar ko'z oldida kuzatish uchun asoslarsiz ularni qo'llashda muvaffaqiyatga erishsalar, bundan ham yomoni bo'lar edi, deb yozgan Pestalozzi. Bu hisob-kitobni aniq tushunchalarning asosiga aylantirishi mumkin bo'lgan 8

afzalliklardan qat'i nazar, vizualizatsiyadan to'g'ri foydalanish tufayli bu san'at hatto bolalar uchun ham qanchalik osonlashtirilganligi aql bovar qilmaydi: tajriba shuni ko'rsatadiki Rus didaktikasining otasi K.D. ning pedagogik asarlarida. Ushinskiyning so'zlariga ko'ra, birinchi navbatda, bolalarni vizual ob'ektlarda o'nga qadar hisoblashni o'rgatish kerak: barmoqlar, yong'oqlar va boshqalar, agar siz vizual ravishda yarmini, uchdan birini va hokazolarni ko'rsatishingiz kerak bo'lsa, sindirish achinarli bo'lmaydi. Bolalar birdan o‘ngacha va o‘ndan birgacha bir xil qulaylik bilan sanashlari uchun sanashni oldinga va orqaga o‘rgatish kerak. Keyin ularni juftlik, uchlik, beshlik sanashga o'rgatish kerak, shunda bolalar o'nning yarmi beshga teng ekanligini tushunishlari kerak va hokazo. Ushinskiyning so'zlariga ko'ra, siz shunchaki "bolani o'nlab narsalarni butunlay erkin tasarruf etishga ko'niktirishingiz kerak - va bo'ling, ko'paytiring va maydalang ...". Pedagogika tarixida M. Montessorining bolalarni matematik rivojlantirish tizimi keng qo'llanilgan. Uning mohiyati shundaki, uch yoshli bolalar maktabga kelganlarida, ular allaqachon ikki yoki uchgacha hisoblashni bilishadi. Keyin ular raqamlashni oson o'rganadilar. M. Montessori raqamlashni o'rgatish usullaridan biri tangalardan foydalangan. "... Pul almashinuvi raqamlashning birinchi shakli bo'lib, bolaning jonli e'tiborini uyg'otish uchun juda qiziq ...". Keyin u didaktik material sifatida his-tuyg'ularni tarbiyalashda qo'llanilgan tizimlardan birini, ya'ni turli uzunlikdagi o'nta qatordan foydalangan holda uslubiy mashqlar yordamida dars beradi. Bolalar uzunligi bo'yicha birma-bir panjaralarni qo'ygandan so'ng, qizil va ko'k belgilarni sanash so'raladi. Endi uzunroq va qisqaroq chiziqlarni tanib olish uchun his qilish mashqlariga sanash mashqlari qo'shiladi. Bolalarda son tushunchasining paydo bo'lishiga oid ko'plab turli xil qarashlardan uchtasi eng xarakterli ekanligini aniqlash mumkin. Nemis o'qituvchisi V.A. Layning ta'kidlashicha, son tushunchasi bolalarda to'g'ridan-to'g'ri idrok etish orqali paydo bo'ladi, ya'ni agar bolaga muntazam raqamlarda joylashtirilgan bir nechta ob'ektlar (10 dan 12 gacha) berilsa, u bu ob'ektlarning sonini ularni hisoblamasdan darhol bilib oladi. Va shunga ko'ra, 9

raqamlarni to'g'ridan-to'g'ri idrok etish tarafdorlari arifmetikaning dastlabki ta'limini raqamli raqamlar deb ataladigan narsalarga asoslaydilar, ya'ni. ma'lum bir tartibda joylashtirilgan bir xil piktogramma yoki jismlar guruhida. Yana bir fikr shundan iboratki, son tushunchasi faqat sanash orqali vujudga keladi. Uchinchisi, “son tushunchasi o‘lchovlar natijasida psixologik jihatdan olinadi. Va shunga mos ravishda o'qitishning boshida miqdorlarning miqdoriy o'zgaruvchanligini va ularning funktsional bog'liqligini o'rganish birinchi o'ringa chiqadi. Bizningcha, bu fikrlarning har birida qandaydir haqiqat bor. To'g'ri, son tushunchasi bevosita idrok etish orqali paydo bo'lishi mumkin. Raqamning ifodasi hisoblash orqali paydo bo'lishi ham xuddi shunday haqiqatdir. Mashhur psixolog Preyner o'zining tadqiqotlaridan birida aytadiki, "ko'z oldimizda uchta sonli ob'ektlar guruhi bo'lgan holda, biz bu raqamni hisob-kitob qilmasdan to'g'ridan-to'g'ri taniy olamiz va bunday jarayonni "ongsiz hisoblash" shartli ifodasi deb atashadi. ”. Agar bizning ko'z o'ngimizdagi ob'ektlar soni ushbu cheklangan chegaradan oshib ketgan bo'lsa va ob'ektlar bir qatorda joylashtirilsa, ularning sonini tanib olish qiyinlashadi va hatto imkonsiz bo'lib qoladi, buning natijasida biz o'zimiz uchun chidab bo'lmas ehtiyoj sezamiz. hisoblash. Hisoblash raqamlarni o'rganish jarayonlaridan biri sifatida zarur. Bu raqamlarni to'g'ridan-to'g'ri idrok etish tarafdorlari tomonidan rad etilmaganligidan ko'rinadi. Yuqorida aytilganlar ikkala usul ham bir-birini to'ldirishi kerak degan fikrga asos beradi. Bizning fikrimizni psixik hodisa ham tasdiqlaydiki, sonni to'g'ridan-to'g'ri idrok etish, birinchi navbatda, fazoviy elementlarga, hisoblash esa - sonning vaqtinchalik elementlariga va raqamlardagi harakatlarga tayanadi. Sonni o‘lchash natijasidagi ko‘rinishga kelsak, bu ham to‘g‘ri ko‘rinishdir, lekin u sanash natijasidagi son tushunchasini istisno etmaydi, faqat son tushunchasini kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Ammo bolalar uchun avvalgisidan ko'ra tushunish qiyinroq tur sifatida, u undan oldin emas, balki unga ergashishi kerak. Raqamli raqamlar masalasi arifmetika metodologiyasidagi munozarali masalalardan biri hisoblanadi. 10

1.2 Elementar matematik tasvirlarni shakllantirishning ilmiy asoslari Bolalarni maktabga tayyorlashning eng muhim va dolzarb vazifalaridan biri bu maktabgacha yoshdagi bolalarning mantiqiy fikrlash va kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda boshlang'ich matematik tushunchalar, ko'nikma va malakalarni shakllantirishdir [7, p. 4]. Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika bilan tanishtirish va o'qitish masalalari maktabgacha pedagogikadan paydo bo'lgan va mustaqil ilmiy-ma'rifiy bilim sohasiga aylangan "Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish usuli" kabi fan bilan shug'ullanadi. Matematika bo'yicha dastur matematik tushunchalar va qobiliyatlarni, mantiqiy fikrlashni, aqliy faoliyatni, zukkolikni rivojlantirish va shakllantirishga qaratilgan, ya'ni. oddiy umumlashmalar, taqqoslashlar, xulosalar qilish, ba'zi hukmlarning to'g'riligini isbotlash, nutqning grammatik jihatdan to'g'ri burilishlarini qo'llash qobiliyati [16, p. 3]. Hozirgi vaqtda olimlar va amaliyotchilarning sa'y-harakatlari bilan bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirishning ilmiy asoslangan uslubiy tizimi yaratildi, muvaffaqiyatli faoliyat ko'rsatmoqda va takomillashtirilmoqda. Uning asosiy elementlari - ishni tashkil etishning maqsadi, mazmuni, usullari, vositalari va shakllari bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, bir-birini shart qiladi. Ular orasida etakchi va hal qiluvchi maqsaddir, chunki u bolalar bog'chasi tomonidan jamiyatning ijtimoiy buyurtmasini bajarishga, bolalarni maktabda fan asoslarini (shu jumladan matematika) o'rganishga tayyorlashga olib keladi. O'rganish rivojlanishga olib keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh imkoniyatlarini hisobga olgan holda oqilona tuzilgan ta'lim sharoitida ularda individual matematik tushunchalar haqida to'liq g'oyalarni shakllantirish mumkin. Shu bilan birga, o'rganish rivojlanishning ajralmas sharti sifatida qaraladi, bu esa o'z navbatida matematik tasvirlar va mantiqiy operatsiyalarning faol shakllanishi bilan bog'liq boshqariladigan jarayonga aylanadi. Bunday yondashuv bilan o'z- 11

o'zidan paydo bo'ladigan tajriba va uning bolaning rivojlanishiga ta'siri e'tibordan chetda qolmaydi, balki maqsadli o'rganishga etakchi rol beriladi. Matematik rivojlanish deganda, matematik tasavvurlar va ular bilan bog'liq mantiqiy operatsiyalarning shakllanishi natijasida yuzaga keladigan shaxsning bilish faoliyatidagi siljishlar va o'zgarishlar tushunilishi kerak. Matematik tasavvurlarni shakllantirish - bu dastur talablarida nazarda tutilgan aqliy faoliyatning bilimlari, usullari va usullarini uzatish va o'zlashtirishning maqsadli va tashkiliy jarayoni. Uning asosiy maqsadi nafaqat maktabda matematikani muvaffaqiyatli o'zlashtirishga tayyorgarlik ko'rish, balki bolalarni har tomonlama rivojlantirishdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika tayyorlashda bolalarni sanashga o'rgatish, birinchi o'nlikdagi miqdor va son haqida g'oyalarni rivojlantirish, ob'ektlarni teng qismlarga bo'lish bilan bir qatorda vizual tarzda taqdim etilgan to'plamlar bilan operatsiyalarga katta e'tibor beriladi, shartli o'lchovlar yordamida o'lchovlar amalga oshiriladi. bo'shashgan va suyuq jismlarning hajmi, bolalarning ko'zlarini rivojlantirish, ularning geometrik shakllar, vaqt haqidagi g'oyalari, fazoviy munosabatlar haqida tushunchani shakllantirish. Bunday vazifalar majmuasi matematik rivojlanish dasturi bo'lib, maktabgacha yoshdagi bolalarga miqdoriy va boshqa munosabatlarni chuqurroq tushunishni ta'minlaydi va matematik fikrlash va nutqni yanada takomillashtirish uchun asos yaratadi. Bularning barchasi bolalarning aqliy rivojlanishiga va ularni maktabga muvaffaqiyatli tayyorlashga yordam beradi [16, p. 4]. Boshlang'ich sinflarda bolalarning muvaffaqiyatli ta'lim olishi bolaning tafakkurining rivojlanish darajasiga, bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirish, turli muammolarni ijodiy hal qila olish qobiliyatiga bog'liq. Rivojlangan matematik fikrlash bolaga nafaqat atrofdagi zamonaviy dunyoda harakat qilish va o'zini ishonchli his qilishiga yordam beradi, balki uning umumiy aqliy rivojlanishiga ham hissa qo'shadi. Bu ta'lim va tarbiyani tashkil etish shakliga qo'yiladigan asosiy talabni - bolaning har bir yosh bosqichida unga mavjud bo'lgan bilimlarning maksimal miqdorini o'zlashtirishini ta'minlash uchun boshlang'ich matematik 12

tasavvurlarni shakllantirish bo'yicha mashg'ulotlarni iloji boricha samarali qilishdir. progressiv intellektual rivojlanishni rag'batlantirish. O'qituvchi haftada 2-3 marta sinfda va sinfdan tashqari bolalarda elementar matematik tushunchalarni rivojlantirish bo'yicha ishlarni tashkil qiladi. Sinflar bir mavzu bilan birlashtirilgan bir nechta qismlardan iborat. Yil davomida mashg'ulotlarning davomiyligi va intensivligi asta-sekin o'sib boradi. Har bir darsning tuzilishi 1-3 daqiqa davom etadigan ruhiy va jismoniy stressni bartaraf etish uchun tanaffusni ta'minlaydi. Bu nutq hamrohligi yoki "barmoq gimnastikasi", ko'z mashqlari yoki dam olish mashqlari bilan dinamik mashq bo'lishi mumkin. Har bir darsda bolalar matematik bilimlarini mustahkamlash uchun turli xil harakatlarni bajaradilar [16, p. besh]. Matematika darslarida pedagoglar metodlar (og'zaki, ko'rgazmali, o'yin) va usullardan (hikoya, suhbat, tavsif, ko'rsatma va tushuntirish, bolalar uchun savollar, bolalarning javoblari, namunalar, haqiqiy narsalarni ko'rsatish, rasmlar, raqamli kartalar, raqamlar, didaktik harakatlar) foydalanadilar. o'yinlar va mashqlar, ochiq o'yinlar va boshqalar) [16, b. 6]. Ta'limning barcha usullari va usullaridan, shakllaridan kompleks foydalanish asosiy vazifalardan birini - maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik tayyorgarligini amalga oshirish va ularning tafakkurini rivojlantirishni maktabda matematikani muvaffaqiyatli o'zlashtirish uchun etarli darajaga olib chiqishga yordam beradi. Matematika darslarini tashkil qilish va o'tkazishda har doim bolalarning yoshini va har bir bolaning individual xususiyatlarini eslab qolish kerak. Shuning uchun har bir yosh guruhini batafsilroq ko'rib chiqish va uni matematikani o'qitishda foydalanish maqsadga muvofiq bo'lgan usul va usullar bilan bog'lash kerak [18, p. 6]. 13

1.3 Elementar matematik tasvirlarni shakllantirishning uslubiy jihatlari Hozirgi vaqtda olimlar va amaliyotchilarning sa'y-harakatlari bilan bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirishning ilmiy asoslangan uslubiy tizimi yaratildi, muvaffaqiyatli faoliyat ko'rsatmoqda va takomillashtirilmoqda. Uning asosiy elementlari - ishni tashkil etishning maqsadi, mazmuni, usullari, vositalari va shakllari bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, bir-birini shart qiladi. Pedagogika fanlari tizimida elementar matematik tasvirlarni shakllantirish metodikasi maktabdagi eng muhim fanlardan biri bo‘lgan matematikaga ko‘maklashish, har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashga hissa qo‘shish maqsadida ishlab chiqilgan. Maktabgacha pedagogikadan ajralib, boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi mustaqil ilmiy va ta'lim sohasiga aylandi. Uning tadqiqot mavzusi xalq ta'limi sharoitida maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonining asosiy qonuniyatlarini o'rganishdir. Texnika tomonidan hal qilinadigan vazifalar doirasi juda keng: - har bir yosh guruhidagi bolalarning miqdoriy, fazoviy, vaqt va boshqa matematik ko'rinishlarining rivojlanish darajasiga qo'yiladigan dastur talablarini ilmiy asoslash; - bolalar bog'chasida bolani maktabda matematikani o'rganishga tayyorlash uchun materialning mazmunini aniqlash; - bolalar bog'chasi dasturida matematik tasavvurlarni shakllantirish bo'yicha materialni takomillashtirish; - elementar matematik tushunchalarni ishlab chiqish jarayonini tashkil etish hamda samarali didaktik vositalar, usullar va turli shakllarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish; - bolalar bog'chasida asosiy matematik tushunchalarni va maktabda mos keladigan tushunchalarni shakllantirishda uzluksizlikni amalga oshirish: 14

- maktabgacha ta'lim tizimining barcha qismlarida bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirish bo'yicha pedagogik va uslubiy ishlarni amalga oshirishga qodir yuqori malakali kadrlar tayyorlash mazmunini ishlab chiqish; - oila sharoitida bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish bo'yicha ota- onalar uchun uslubiy tavsiyalarni ilmiy asosda ishlab chiqish. Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tushunchalarni shakllantirish metodologiyasining nazariy asosini nafaqat falsafa, pedagogika, psixologiya, matematika va boshqa fanlarning umumiy, fundamental, boshlang'ich qoidalari tashkil etadi. Pedagogik bilimlar tizimi sifatida u ham o‘z nazariyasiga, ham manbalariga ega. Ikkinchisiga quyidagilar kiradi: - ilmiy tadqiqotning asosiy natijalarini aks ettiruvchi ilmiy tadqiqotlar va nashrlar (maqolalar, monografiyalar, ilmiy ishlar to‘plamlari va boshqalar); - dastur va yo'riqnoma hujjatlari ("Bolalar bog'chasida ta'lim va tarbiya dasturi", ko'rsatmalar va boshqalar); - uslubiy adabiyotlar (ixtisoslashtirilgan jurnallardagi maqolalar, masalan, "Maktabgacha ta'lim", bolalar bog'chasi o'qituvchilari va ota-onalari uchun qo'llanmalar, o'yinlar va mashqlar to'plamlari, uslubiy tavsiyalar va boshqalar); - bolalar bog'chasi va oiladagi bolalarda elementar matematik tushunchalarni shakllantirish bo'yicha ilg'or jamoaviy va individual pedagogik tajriba, innovatsion o'qituvchilarning tajribasi va g'oyalari. Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi doimiy ravishda rivojlanib, takomillashtirilib, ilmiy tadqiqotlar natijalari va ilg‘or pedagogik tajribalar bilan boyitib boriladi. Yosh guruhda ular elementar matematik tushunchalarni shakllantirish bo'yicha maxsus ishlarni boshlaydilar, bolalarning matematik rivojlanishi uchun asos yaratadilar [18, p. 7]. Bolalarning matematik tasavvurlarini rivojlantirish bo'yicha mashg'ulotlar sentyabr oyidan boshlab haftaning ma'lum bir kunida o'tkaziladi. Darsning davomiyligi 12- 15 minut. Bola yangi bilimlarni bevosita idrok etish asosida o'qituvchining 15

harakatiga ergashganda, uning tushuntirishlari va ko'rsatmalarini tinglaganda, o'zi didaktik material bilan harakat qilganda oladi. 3-4 yoshli bolalarda diqqat ixtiyorsiz, beqaror, eslab qolish qobiliyati beixtiyorlik bilan tavsiflanadi. Shuning uchun darsda o'yin texnikasi va didaktik o'yinlardan keng foydalaniladi. Ular shunday tashkil etilganki, agar iloji bo'lsa, barcha bolalar bir vaqtning o'zida harakatda ishtirok etadilar va ular o'z navbatini kutishmaydi. Faol harakatlar bilan bog'liq o'yinlar mavjud: yurish va yugurish. Biroq, o'yin texnikasidan foydalangan holda, o'qituvchi bolalarni asosiy narsadan chalg'itishga yo'l qo'ymaydi (boshlang'ich bo'lsa-da, lekin matematik ish). Birinchi marta ba'zi bir mulk alohida ajratilganda va unga bolalarning e'tiborini qaratish muhim bo'lsa, o'yin daqiqalari bo'lmasligi mumkin [17, p. to'qqiz]. Bolalar uchun jozibador bo'lgan ko'rgazmali qurollardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Har bir qo'llanmada bolalarning e'tiborini qaratish kerak bo'lgan belgi aniq ta'kidlangan, qolganlari esa tekislangan. Matematik xususiyatlarni aniqlash o'xshash yoki qarama-qarshi xususiyatlar bilan tavsiflangan ob'ektlarni taqqoslash asosida amalga oshiriladi. Bolalarga tanish bo'lgan, keraksiz tafsilotlarsiz, 1-2 tadan ko'p bo'lmagan xususiyatlar bilan ajralib turadigan, bilish xususiyati talaffuz qilinadigan ob'ektlar qo'llaniladi. Idrokning aniqligiga harakatlar (qo'l imo-ishoralari) yordam beradi, qo'l bilan geometrik figuraning maketini aylanib o'tish bolalarga uning shaklini aniqroq idrok etishga yordam beradi va qo'lni, aytaylik, sharf, lenta bo'ylab ushlab turish, ob'ektlarning nisbatini aniq belgilaydi. shu asosda. Bolalarga narsalarning bir hil xususiyatlarini izchil aniqlash va taqqoslash o'rgatiladi. Taqqoslash amaliy taqqoslash usullari asosida amalga oshiriladi: qoplamalar yoki ilovalar [10, p. 25]. Bolalarning didaktik material bilan ishlashiga katta ahamiyat beriladi. Kichkintoylar allaqachon ma'lum bir ketma-ketlikda juda murakkab harakatlarni bajarishga qodir. Biroq, agar bola vazifani bajara olmasa, samarasiz ishlasa, u tezda unga bo'lgan qiziqishni yo'qotadi, charchaydi va ishdan chalg'iydi. Buni hisobga olib, o'qituvchi bolalarga har bir yangi harakat usuli namunasini beradi. 16

Mumkin bo'lgan xatolarning oldini olishga intilib, u barcha ish usullarini ko'rsatadi va harakatlar ketma-ketligini batafsil tushuntiradi. Shu bilan birga, tushuntirishlar juda aniq, aniq, aniq bo'lishi kerak, kichik bolaning idrok etishi mumkin bo'lgan tezlikda berilishi kerak. Agar o'qituvchi shoshib gapirsa, bolalar uni tushunishni to'xtatadilar va chalg'ishadi. O'qituvchi 2-3 marta eng murakkab harakat usullarini namoyish etadi, har safar bolalarning e'tiborini yangi tafsilotlarga qaratadi. Vizual materialning o'zgarishi bilan turli vaziyatlarda bir xil harakat usullarini takroran ko'rsatish va nomlash bolalarga ularni o'rganishga imkon beradi. Bolalar harakat qilish usulini o'rganganda, uni ko'rsatish kerak bo'lmaydi. Endi ularga topshiriqni faqat og'zaki ko'rsatmalarga muvofiq bajarish taklif qilinishi mumkin [5, p. 57]. Fazoviy va miqdoriy munosabatlar so'zlarda aks ettirilishi mumkin. Bolalar tomonidan o'rganilgan har bir yangi harakat usuli, har bir yangi ajralib turadigan xususiyat aniq so'z bilan belgilanadi. O'qituvchi yangi so'zni sekin talaffuz qiladi, uni intonatsiya bilan ta'kidlaydi. Barcha bolalar birgalikda (xorda) buni takrorlaydilar. Bolalar uchun eng qiyin narsa bu matematik aloqalar va munosabatlarni nutqda aks ettirishdir, chunki u nafaqat oddiy, balki murakkab jumlalarni ham qurish qobiliyatini talab qiladi. O'qituvchi namunaviy javob beradi. Agar bola qiyin bo'lsa, o'qituvchi javob iborasini boshlashi mumkin va bola uni tugatadi. Avvaliga siz bolalarga yordamchi savollarni berishingiz kerak, so'ngra hamma narsani birdaniga aytib berishlarini so'rang. Bolalar harakat uslubini tushunishlari uchun ularga ish jarayonida nima va qanday qilayotganlarini aytish taklif etiladi va harakat allaqachon o'zlashtirilgan bo'lsa, ishni boshlashdan oldin nima va qanday qilish kerakligi haqida taxmin qilish. Narsalarning xossalari va ular orqali namoyon bo'ladigan harakatlar o'rtasida bog'lanishlar o'rnatiladi. Shu bilan birga, o'qituvchi bolalarga ma'nosi tushunarsiz bo'lgan so'zlarni ishlatishga ruxsat bermaydi [13, s. 91]. 17

Xulosa Boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirishning nazariy asoslarining asosiy maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalar bilan sinfda o'tkaziladigan barcha narsalarning matematik tavsifi va ma'nosini tushuntirish, bolalarda tegishli tasavvurlarni shakllantiradigan tushunchalarni tushuntirishdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida o'qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalari bir-biri bilan chambarchas bog'liqlikda va o'zaro bog'liqlikda hal qilinadi. 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasvirlar tizimini shakllantirish. Mazmun tomondan, birlamchi eng sodda tasvirlarni shakllantirish nuqtai nazaridan eng muhimlari "to'plam", "munosabat", "son", "qiymat" kabi fundamental matematik tushunchalardir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tushunchalarni shakllantirish turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Bolalarning tajribasi va bilimlari kichik bo'lganligi sababli, o'rganish asosan shunday bo'ladi: birinchi navbatda, kattalar yordamida aniq bilimlar to'planadi, so'ngra ular eng oddiy qoidalar va naqshlarga umumlashtiriladi. 2. Maktabda matematikani o`zlashtirish va umumiy aqliy rivojlanish uchun zarur bo`lgan matematik fikrlash va individual mantiqiy tuzilmalar uchun zarur shart- sharoitlarni shakllantirish. Boshlang'ich matematik tushunchalarni o'zlashtirish bolaning umumiy kognitiv faoliyatini va uning individual tomonlarini, jarayonlarini, operatsiyalarini va harakatlarini yaxshilashga yordam beradi. 3. Sensor jarayonlar va qobiliyatlarni shakllantirish. Yosh bolalarni o'qitishning asosiy yo'nalishi - bu aniq, empirik bilimlardan umumlashtirilgan bilimlarga bosqichma-bosqich o'tishni amalga oshirishdir. 4. Bolalarning so'z boyligini kengaytirish va izchil nutqni takomillashtirish. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayoni so'z boyligini tizimli ravishda o'zlashtirish va bosqichma-bosqich kengaytirishni, grammatik tuzilmani takomillashtirishni va nutqning uyg'unligini o'z ichiga oladi. 18

Matematik tasavvurlarni shakllantirishda nutqning rivojlanishi alohida holda emas, balki hissiy va fikrlash jarayonlari bilan birgalikda sodir bo'ladi. 5. O'quv faoliyatining boshlang'ich shakllarini shakllantirish. O'quv faoliyatining boshlang'ich shakllarini shakllantirish uchun matematikadan oldingi tayyorgarlik muhim rol o'ynaydi. Binobarin, bolalar bog'chasidagi maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish tizimining mazmuni o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ular matematik tushunchalarning o'ziga xos xususiyatlari, maktabgacha yoshdagi bolalarni o'qitishdagi tarixiy va pedagogik an'analar, zamonaviy maktabning bolalarning umumiy aqliy va matematik rivojlanish darajasiga qo'yadigan talablari bilan izohlanadi. 19

O'xshashlar

Bolalarda shartlı o’lchov yordamıda turlı o’lchamlarnı o’lchash haqıdagı tasavvurlarnı shakllantırısh

G`oya va mafkura mazmun va mohiyati

Kompyuter va gigiyena

Fan va taraqqiyot

Korreksion pedagogika va logopediya kursining maqsadi va vazifalari