Manzarali gullar fitopatologiya - Pedagogika - Referatlar

Manzarali gullar fitopatologiya

Yuklangan vaqt:

28.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3280.33984375 KB

Ko'chirib olish

Manzarali gullar fitopatologiya Reja: 1-§. Manzarali gullarda kasallik qo’zg’atuvchi zamburug’ turlari va ularning ayrim biologik xususiyatlarining 2-§. Manzarali gullarda zamburug’ turlari qo’zg’atuvchi kasalliklarga qarshi kurash tizimining hozirgi holati va muammolari 3 - §. Antirrhinum L– Itog’iz kasalliklari 4 - §. Aster L. – Qashqargul kasalliklari 5 - §. Chrysanthemum L. – Xrizantema kasalliklari 6 - §. Dahlia L. – kartoshkagul kasalliklari 7 - §. Dianthus L . – CHinnigul kasalliklari 8 - §. Gerbera L . – Tog’ mingtomiri kasalliklari 9 - §. Gladiolus L . – Ilongul kasalliklari. 10 - §. Hyacinthus (Tourn.) L . – Gulisumbul kasalliklari 11 - §. Iris L . – Gulsapsar kasalliklari 12 - §. Lilium (Tourn) L . – Liliya kasalliklari 13 - §. Narcissus L. – Nargis kasalliklari 14 - §. Paeonia L . – Pion gul kasalliklari 15 - §. Phlox L. – Floks kasalliklari 16 - §. Rosa L. – Atirgul kasalliklari 17 - §. Tulipa L . – Lola kasalliklari 18-§. Dog’lanish – Penitsillioz – Penicillium corymbiferum Westl. 19 - §. Syringa L. – Siren kasalliklari 20 - §. Viola L. - Binafsha kasalliklari

1-§. Manzarali gullarda kasallik qo’zg’atuvchi zamburug’ turlari va ularning ayrim biologik xususiyatlarining Gulchilik sohasining tarixi 3000 yildan ziyod davrni o’z ichiga oladi va bu sohani rivojlanish tarixiga oid ma’lumotlar ayrim manbalarda keltirib o’tilgan. Demak, sayyoramizning hamma aholisi gullarni qadim-qadimdan yaxshi ko’rishgan. Ular o’zlarining xushbo’yligi va alohida go’zalligi bilan insonlarni doimo o’ziga jalb qilgan. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, insonlar qadimdan gullarni faqat tashqi ko’rinishiga qarab tanlashgan. Chunki, seleksiya va urug’chilik u davrda rivojlanmagan va etarli darajada ularga ahamiyat ham berilmagan. Uzoq yillar davomida gulchilikning rivojlanishi havaskor seleksionerlar tomonidan bajarib kelingan. Gulchilik sohasi vaqt o’tishi bilan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo’jaligining foyda keltiradigan asosiy tarmoqlaridan biriga aylana boshlagan. Chunki, gullar insonlarning talaygina ehtiyojlarini ham qondirishga qodirligi isbot qilingan. Aksariyat gul o’simliklarining har xil a’zolari to’qimalaridan tayyorlangan preparatlar bir qancha kasalliklarga qarshi qo’llanilib kelingan va hozirgi kunda ham qo’llanilmoqda. Masalan, namatak vitamin, efir moylari, makro- va mikroelementlarga boy bo’lganligi sababli, uning mevasi tibbiyotda quritilgan holda, nastoyka qiyom va sharbat shaklida qo’llaniladi. Marvaridgul yurak urishini tinchlantiradi. Moychechak esa shamollashda foydalaniladi. Tirnoqgulning spirtli tindirmasi yaralarni, kuygan joylarni davolashda, stomatit, angina, har xil tomoq og’riq kasalliklarida og’iz bo’shlig’ini chayishda, shuningdek gastrit, me’da, o’n ikki barmoqli ichak yaralarini, jigar kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. Qizil exinatsiya preparatlari immun tizimining kuchsizlanishi natijasida paydo bo’lgan kasalliklarni davolashda hamda moddalar almashinuvi buzilishidagi qandli diabet va jigar kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. U stomatit, gripp kasalliklarining oldini olishda ham yaxshi natija beradi. Shu bilan birga, bu gul

o’simligi revmatizm, poliartrit, prostatit, ginekologik va nafas yo’llari shamollashi kabi kasalliklarni davolashda keng qo’llaniladi. Pionguldan tayyorlangan sharbat uyqusizlik, qon tomir bosimini me’yorlashtirish, bosh og’rig’i, bronxit va rak kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. N.I. Danikov va A.Derkachavalar fikriga ko’ra, chinnigul xalq tabobati va kosmetologiya sohasida qo’llaniladi. Uning ildizi sovun va shampunlar tayyorlashda, barglari esa qon to’xtatish va yaralarni tuzatishda ishlatiladi. Gulchilik qishloq-xo’jaligining muhim sohalardan biridir. SHuning uchun ham keyingi yillarda gullarning yangi navlarini kashf qilishda ularning go’zalligiga, rangiga, zararkunanda va kasalliklarga chidamligiga katta ahamiyat berilmoqda. Gullarning bioekologik xususiyatlari, o’stirish texnologiyalari keng miqyosda o’rganilgan. Olimlarning tajribalarida o’simliklarning normal o’sishi va rivojlanishi uchun juda ko’p kimyoviy elementlar zarurligi bayon etilgan. Bu elementlardan birortasi etishmasa, o’simliklarda har xil o’zgarishlar hosil bo’ladi. Masalan, mikroelementlar Fe, Mg, Zn etishmaganda o’simlik bargining rangi o’zgaradi, bargi sarg’ayib to’kilib ketadi. Bor kamligida yosh barglarning rangi o’zgaradi. Rux etishmaganda bargalarning tomir oralari sarg’ayadi, o’sishi to’xtab qoladi. Makroelementlardan N, P, K miqdori kam bo’lsa, o’simlikning o’sishi sekinlashadi. O’simliklar o’sayotgan muhit o’zgarsa ham o’simliklarning o’sishi va rivojlanishida o’zgarish yuzaga keladi. Masalan, issiqxonalarda harorat oshib ketsa, begoniya gulining to’kilishi kuzatiladi. Issiqlik 10 0 S dan pasaysa geran gulining barglari sarg’ayib ketadi. Floksning guli harorat 15 0 S dan past bo’lganda o’sishdan to’xtaydi. Agar issiqxonalarda o’simliklar sovuq suv bilan sug’orilsa, uzambarskaya gunafshaning barglari sarg’ayib ketadi. Namlikning past yoki yuqori bo’lishi ham o’simliklarning o’sishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, muhitda namlikning kam bo’lishi azoli guli barglarining to’kilishiga, xirizantema barglarining sarg’ayishiga olib keladi. Namlikning ortib ketishi o’simliklarning ildiz tizimini chirishiga va har xil mog’or kasalliklarini paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi.

Demak, dala sharoitida va issiqhonalarda o’stirilayotgan gullar sonining kamayishi va sifatining pasayishiga ularning o’sishi va rivojlanishi davrida, shuningdek ekish mahsulotlarini saqlash jarayonida har xil zararkunanda va kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar bilan kasallanishi hamda ob-havo sharoitining noqulay kelishi asosiy sababchilaridan hisoblanadi. Gulchilikning sanoat asosida rivojlanishi dastlab Gollandiya, Fransiya, Italiya, Germaniya kabi mamlakatlarda boshlangan. So’ngra, sayyoramizning boshqa mamlakatlarida gulchilikka alohida e’tibor berila boshlandi. Ma’lumki, o’simliklardagi mavjud kasalliklarni o’rganish ulardagi kasallik qo’zg’atuvchisini aniqlashdan boshlanadi. Shundan so’ng kasallik belgilari, ularning tarqalish qonuniyatlari, zamburug’ turlarining bioekologik hususiyatlari, kasalliklarning keltiradigan zarari va nihoyat olingan ilmiy natijalar asosida ularga qarshi kurash choralari ishlab chiqiladi. Folk Guozo, Tusnadi Csaba Karoly Uzambar gunafsha gulining Vengriya sharoitida un-shudring kasalligi bilan kasallanishini aniqlagan va uni yangi kasallik deb tan olishgan. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Erysiphe asperifoliarum va E. poliphage hisoblanadi. M. Hoffer, J. PScleidt va De Angelis AQSHning Oregon shtati iqlim sharoitidagi atirgul o’simligida keng tarqalgan qora dog’lanish – Diplocarpon , zang- Phragmidium , un-shudring – Sphaerotheca pannosa kasalliklarini o’rganishgan. By Paula Flynn AQSH sharoitida atirgulning qora dog’lanish, un-shudring kasalliklarini qayd qilgan. Ushbu tadqiqotchilar va shu sohaning boshqa mutaxassislari hamkorlikda Amerikada o’stiriladigan atirguldan un-shudring – Podosphaera pannosa, qora dog’lanish – Diplocarpon rosae, zang – Phragmidium sp ., vertitsillioz so’lish – Verticillium sp., soxta un-shudring – Peronospora sparsa, kulrang chirish – Botrytis cinerea kasalliklarini aniqlashgan. Kenneth R. Horst va Raymond A. Cloyd Amerikada o’stirilayotgan atirguldagi un-shudring- Podosphaera pannosa , qora dog’lanish- Diplocarpon rosae , zang- Phragmidium sp., vertitsilliyoz so’lish – Verticillium sp . , soxta un

shudrin – Peronospora sparsa , kulrang chirish- Botrytis cinerea kasalliklarini aniqlashgan. J.C.Buschman Ispaniya sharoitida ilongul o’simligida – Botrytis gladiorum, Stromatinia gladioli, Fusarium oxysporum, Uromyces tranversalis, Pythium anguilula zamburug’ turlarini qayd qilgan. Raabe Robert Kaliforniya shtatida Rojdestvenskiy kaktusi ( Schlumbergera truncata ) kladodiyasining Drechslera cactivora bilan kasallanganligini qayd qilgan. Zamburug’ kladodiyada yumshoq, qoramtir chirish va dog’lanish kasalligini ham hosil qilishi aniqlangan. Peterson M.J., Sutherland J.R., Tuller S.P. Kanada sharoitida atirgulning issiqxonada o’stirilganda kulrang chirish- Botrytis cinerea bilan kasallanish darajasi namlik, harorat va boshqa faktorlarga bog’liqligi aniqlangan. Jennifer Olson AQSh ning Okloxoma shtatida atirgulning qora dog’lanishDiplocarpon rosae, un shudrin-Podosphaera pannosa, kulrang chirish- Botrytis cinerea kasalliklarini ekologiyasini o’rgangan. Tsclen, Yin-Yun Lee, Wen – Shi Wu, Scleng Ming Tayvandda xrizantema novdasining asosini Rhizoctonia solani zamburug’i chiritganligini aniqlashgan. B.Tjia va J.Black Florida sharoitida o’sayotgan tog’ mingtomiri o’simligi gullarining rangi, shakli va ularda mavjud kasalliklarni o’rganishgan. Tog’ mingtomiri guli o’simligida un-shudring va kulrang chirish kasalliklarini qayd qilishgan. L.B. Orlikowski va A. Wojdyla Polshada tog’ mingtomirining ildiz tizimi fitoftoroz chirish kasalligini o’rganib unga qarshi kimyoviy kurash choralarini ishlab chiqqan. Xuddi shu olimlar tadqiqot olib borish jarayonida Polshaning ochiq erlarda qora dog’lanishni qo’zg’atuvchi Diplocarpon rosae zamburug’i unshudring kasalligi bilan birga atirgulni ham kasallantirganligini kuzatishgan. Glaser Tadeusz Polshada atirgulning soxta un-shudring kasalligini o’rgangan. Rymar Anna Xitoy qashqargulida Callistephus chinensis Nees qo’zg’atgan kasallikni Polsha va boshqa mamlakatlarda keng tarqalgan kasalliklardan deb

hisoblashgan. Bu kasallik yildan yilga ko’payib, birqancha ekinlarni yo’q qilishgacha olib kelganligini kuzatishgan. R. Tramier, J.C. Pionnat, Bettachini Andree, S. Antonini o’z tadqiqotlarida chinnigulning fuzarioz so’lish kasalligi Fransiyaning xamma mintaqalarda keng tarqalganligini ma’lum qilishgan. Tramier Rene Fransiyada keyingi yillarda chinnigulda fuzarioz so’lish kasalligi juda keng tarqalib ketganligini aniqlagan. Uning tadqiqotlarida kasallik qo’zg’atuvchisi Fusarium oxysporum f.sp.dianthi ekanligini qayd qilingan. Tadqiqotchining fikricha, bunga sabab agrotexnik usullarni qo’llashda ba’zi bir xatoliklarga yo’l qo’yilgan. Catalina Moyer va Natalia Peres Floridada tog’ mingtomiri o’simligida unshudring kasalligi qo’zg’atuvchisi Erysiphe cichoreacearum va Sphaerotheca fusca turlarining ekologiyasi va biologiyasini o’rganib, ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishgan. A.K. Roy Hindistonning Assam shtatida gul o’simliklarini kasallan-tiruvchi yangi kasallikni qayd qilgan. U Antirrhinum majs barglarida dog’lanish kasalligini hosil qilgan. Kasallik qo’zg’atuvchisini Phyllosticta antirrhini deb qayd etgan. Naqvi S.A., M.H.Gupta hamda B. Gupta, C.Sen lar 1977-1978 yillarda Hindiston sharoitida Dahlia sp., Centaurea sp. barglarining sarg’ayishi va ularning keyinchalik so’lib, qurib qolishini qayd qilishgan. O’simlik poyalarining tuproqqa tegib turgan joyida oq mitseliya va 4-15mm kattalikdagi qora sklerotsiyalari hosil bo’lganligini kuzatishgan. Kasallik qo’zg’atuvchisini mualliflar Sclerotinia sclerotiorum deb hisoblashgan. Bu kasallik avval Hindistonda uchramaganligi ta’kidlangan. Sunil Kumar, K.S.Tomar va R.C.Shakywar Xindiston sharoitida Gerbera jamesoni ning un shudrin kasalligini qayd qilgan va uning biologiyasini o’rgangan. Dipak T, Anil P. Gaikwad va Lalan Sharma esa Hindistonda Gerbera jamesoni turida alternarioz dog’lanish kasalligini qo’zg’atuvchi Alternaria alternata zamburug’ining morfologik-kultural xususiyatlarini o’rganishgan. Kagiwata Tokuji YAponiyada Concebiera o’simligida fuzarioz dog’lanish kasalligini qayd qilgan. SHu bilan birga, tadqiqotchi keltirilgan sharoitda

xrizantema o’simligida Rhytophthora cactorum – fitoftoroz kuyik kasalligini ham aniqlagan. Rossiya Federatsiyasi sharoitida gul o’simliklariga qiziqish XX asrning boshlaridan boshlangan. Jumladan, 1960 yil YAltada Nikitin botanika bog’i, Kavkazda tok-bog’dorchilik va Ufa botanika bog’ida gulchilik ilmiy tadqiqot institutlari tashkil qilingan. Rossiyaning ko’p mintaqalarida shu institutlarning filiallari-gulchilik bo’limlari va shu sohaga ixtisoslashgan xo’jaliklar, jumladan, Ulyanovada manzarali bog’dorchilik va gulchilik xo’jaligi tashkil qilingan. Ayniqsa, kuzgi va qishki oylarda aholining gullarga bo’lgan talabini qondirish uchun zamon talabiga munosib jihozlangan issiqhonalarni barpo etish ishlariga katta ahamiyat berilgan. Natijada Rossiya Federatsiyasi sharoitida yuzlab issiqhonalar qurilgan va hozirgi kunda ham bu ishlar davom ettirilmoqda. Issiqxonalar uchun ajratilgan maydonlar miqdori bo’yicha Gollandiya dunyoda birinchi o’rinda turadi. Ularning maydoni 15 ming gektarni tashkil qiladi. Bugungi kunda mamlakatlararo gul o’simliklarini almashish, yangi navlarni kashf qilish, gullarni zararkunanda va kasalliklardan himoya qilish chora-tadbirlari ishlab chiqilgan. R. Poyl, X. Mak-Farland va G. Stevenslar atirgulda issiqxona sharoitida unshudring, janubiy mintaqalarda esa zang kasalligini qayd qilishgan. F. Rokuell piongulda xavfli kasallik hisoblanuvchi kulrang chirish – Botrytis paeoniae zamburug’ini qayd qilgan va bu gulda zang kasalligi ham uchraganligini aniqlagan. M.G. Krupnina o’z tadqiqot ishlarida qo’ng’iroqgul o’simligida ko’proq fuzarioz, kamroq alternarioz va botritioz kasalligi uchrashini tasdiqlagan . V. G.Tulensev xona sharoitida zang kasalligi chinnigul, palma, xri- zantema, kameliya o’simliklarini kasallanishini qayd qilgan. E.P. Protsenko Rossiya Fanlar Akademiyasining bosh botanika bog’ida orxideyani antraknoz – Gleoosporium , Solletotriehum turkumiga mansub zamburug’ turlari kasallantirishini aniqlagan. U qora chirish kasalligini Pythium

ultimum , barglarning chirish kasalligini Pythium splendens , barg o’zaklari chirishini Rhytophthora omnixora zamburug’lari qo’zg’atishini qayd qilgan. G.I. Rodionenko Rossiyaning namgarchilik etarli darajada bo’lgan shimoliy mintaqalarida kulrang chirish kasalligini haqiqiy ofat deb hisoblagan. Uning ta’kidlashicha, gulsapsarning kasallanish darajasi g’arbga tomon borgan sari kamaygan. Ushbu gulning ba’zi turlari U. furcata M.B. Puccinia iridis turlari bilan kasallangan. P.G. Gaganov Rossiyaning o’rta qism mintaqalarida floks o’simligi barglari dog’lanish – Septoria , zang – Uredineae , fomoz – Phoma plogis , un-shudring – Erysiphe communis , vertitsillioz so’lish – Verticillium albo-atrum kabi kasalliklar bilan kasallanishini aniqlagan. B.V. Rudnev o’z ilmiy ishlarida qorason kasalligi bilan levkoy, chinnigul, yorongul ko’chatlari eng ko’p kasallanishini aniqlagan. Muallifning ishlarida unshudring xrizantema guliga ko’p zarar etkazganligi, fuzarioz so’lish kasalligi bilan chinnigul, qashqargul, levkoy, liliya, lola, nargis, freziya, xrizantema, marvaridgul, astra kabi gullar kasallanganligi ko’rsatib o’tilgan. V.A. Grot liliya bargida dog’lanish kasalligini Botrytis ellyptica qo’zg’atishini aniqlagan. T.G. Tamberg, V.A. Maksimov va K.A. Chesnakov ilongulning eng xavfli kasalliklariga fuzarioz sarg’ayish, quruq fuzarioz chirish – F. oxysporum f. sp gladioli (Mass) Gray , botritioz – Botrytis gladiolarum Timm , septorioz – Septoria gladioli Pass , penitsillioz chirish – Penicillium gladioli kabi kasalliklarni kiritishgan. S.N. Semina va V.M. Babkina xrizantema guli un-shudring – Oidium chrysanthemi Rabh bilan juda kuchli kasallanganligini tasdiqlashgan . A.S. Kolsova va R.I. Kalinichenko 1980 yilda Djankoy viloyati Medvedova qishlog’ida lola o’simliklarining karantin ko’chatzorini tashkil qilishgan. Olimlar tomonidan lola gullari Rossiya Fanlar Akademiyasi va Sankt Peterburgning V.L. Komarov nomidagi botanika bog’i, Sochi shahrining tog’li bog’dorchilik va gulzorchilik ilmiy tadqiqot instituti hamda Gollandiyadan (31 ta nav) keltirishgan.

Hozirgi kunda bu erda lolaning 290 tadan ortiq navi o’stirilmoqda. Lola o’simligida asosan kulrang chirish, yashil mog’or kasalliklari qayd qilingan. Y.V. Sinadskiy va N.N. Selochkin tuproq zamburug’lari bilan gul o’simliklarining kasallanishini o’rganishgan. A.N. Gromov fuzarioz va quruq chirish kasaligini Fusarium turkumiga mansub turlar qo’zg’atganligini aniqlagan. Ular ilongul, nargis, lola, liliya, gulsapsar, qashqargul, chinnigul, tog’ mingtomiri, piongul, xrizantemalarda uchragan. Ilongul, kartoshkagul, qashqargul, itog’iz, tog’ mingtomirini F.oxysporium , liliyani F.redolens turlari kasallanishi qayd qilingan. S.N.Semina, Z.K.Klimenko va N.V.Klimenko Rossiyaning janubiy mintaqalarida atirgul o’simligi un-shudring-Sphaerotheca pannosa var.rose (Wallr.) Lev ., zang- Phragmidium tuberculatum J.Muller , va qora dog’lanish- Mars-sonina rosae (Lib) Died bilan kasallanishini aniqlashgan. A.L. Krupnov o’zining ilmiy tadqiqot ishlarida yoz oylarining o’rta-larida atirgulni un-shudring, yoz oylarining oxiriga borib esa zang va dog’ kasalliklari bilan kasallanishini ko’rsatib o’tgan. P.K. Kintya, N.E. Mashenko, S.N. Semina va Klimenkolarning tadqiqot ishlarida Nikitin botanika bog’ida atirgulning kasalliklarga chidamlili darajasini aniqlashgan. V.S.Kobzarova va N.G.Dyachenko xrizantemaning kolleksiyasi o’stirilgan oranjereyada 7 ta fitopatogen zamburug’ turlarini aniqlashgan, shuningdek Septoria chrysanthema, S. obesa, Oidium chrysanthema, Fusarium solani, Rythium ultimum, Phoma chrysanthemicola kabi zamburug’ turlari har yili qayd qilingan. D.Axmed va S.V.Sidorova Remontant chinni gulida uchrovchi kasalliklar ichida fiolosporoz so’lish kasalligi eng ko’p zarar keltirishini qayd qilishgan. Bu kasallik Latviya, Ukraina, Armaniston respublikalarida hamda Moskva, Krasnodar va Sankt Peterburg viloyatlarining issiqhonalarida keng tarqalgan. Kasallik birinchi marta Vollenveber tomonidan 1924 yilda Verticillium cinerescens deb atalgan. Keyinchalik esa u Rhilaphora cinerescens (Wr) van Beya deb nomlangan.

M.V.Baranova liliyada kulrang chirish yoki qoramtir dog’lanish – Botrytis elliptica (Berk) Cooke , piyoz chirishi yoki fuzarioz – F. solani var. redolens, F. oxysporum f. lilii kasalliklarini aniqlagan. G.N.Tavlinova gulisumbul, gulsapsar, nargis, piongul va lolalarning kulrang chirish – Botrytis , soxta un-shudring yoki peronospora pervotsvet, nezabudkalarni, un-shudring – Erysipha nezabudka, gunafsha, alp qashqargulini, jigarrang chirish nezabudka, pervotsvet, pion, gunafsha, krakus, ilongul, gulsapsar, gulisumbullarni, dog’lanish gulsapsar, nargis, akvillegiyalarni, zang – Puccinia gulsapsarni, sklerotinioz chirish krakus, nargis, lola, gulsapsar, gulisumbul akvilegiyalarni kasallanishini aniqlagan . D.Axmed fuzarioz so’lish kasalligini Remontant chinnigulida keng tarqalgan va eng ko’p zarar keltiruvchi asosiy kasalliklardan biri deb xisoblagan. U Angliya, Fransiya, Italiya, Gollandiya, AQSH, Germaniya, Bolgariya, Vengriya, SHvetsiya, CHexiya, Polsha, Suriya, Litva, Rossiya, Armaniston va boshqa mamlaktlarda ham qayd qilingan. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Fusarium oxysporium Schl.f.sp. dianthi (Prill et Del) Snyder et Hancen . Bu turdan tashqari F. culmorum (W.G.Smith) Sacc., F.solani (Mart) Sacc., F. avenaceum (Corda et Fr.) Sacc, F. moniliforme Sheldon, F.gibbosum Appel Wollen kabi zamburug’ turlari ham qayd qilingan. D.B.Kapinos va V.M. Dubrov tomorqalarda o’stirilayotgan piongulda kulrang chirish va zang kasalliklarini qayd qilishgan. M. S.Fursova, V.P.Muz ы kantov, E.N.Artemenko va YU.M.Plotnikov Remontant chinnigulining zang – Uromyces caryophyllinus bilan kasallani-shini aniqlashgan. N. N.Sokolov un-shudring kasalligi atirgul o’simligining o’sayotgan yosh novda va barglarini kasallantirishini, Marssonina esa barglar yuzasida qoramtirjigarrang dog’lar, zang kasalligi bahorda barglarda to’q qizg’ish-sariq dog’lar hosil qilishini, soxta un-shudring-peronosporoz atirgulning eng xavfli kasalligi ekanligini isbotlagan.

G.N.Mishina va M.N.Palieva o’z tadqiqotlarida floks guli un-shudring kasalligining xo’jayin-o’simlik bilan o’zaro munosabatini o’rganishgan. A.I.Nedolujko Rossiya Fanlar Akademiyasining uzoq sharq bo’limi qoshidagi botanika institutida xrizantema o’simligining genetik kelib chiqish masalalarini o’rgangan. U Xitoy florasida 17, Koreyada 12, YAponiyada 19, Mongoliyada 4 va Rossiyada 3 ta Chrysanthemum turlari mavjudligini qayd qilgan. Tadqiqotchi bog’ xrizantemasini (Chrysanthemum X hortorum Bailey) kulturaga kiritish ishlarini 1986 yildan boshlagan. Birinchi materiallar Ukraina, Moldoviyadan keltirilgan. 2000 yilda Primorskoy o’lkasida oq zang kasalligining paydo bo’lishi yangi muammolarni tug’dirgan. 2000 yillarga kelib Rossiya Federatsiyasining har xil ekologik-geografik mintaqalarida gulchilik sanoatini rivojlantirishga juda katta e’tibor berila boshlagan. Bunda ayniqsa noqulay iqlim sharoitlariga bardoshli, zararkunanda va kasalliklarga chidamli, juda nafis istiqbolli navlar tanlanib, ularning biologik, ekologik, fiziologik va biokimyoviy xususiyatlari har tomonlama chuqur o’rganilgan. Jumladan, botanika, fitopatologiya, urug’chilik, agrotexnika kabi soha mutaxas-sislari tomonidan olingan tajriba ma’lumotlari asosida seleksiya ishlarini yo’lgan qo’yish eng muhim va juda dolzarb muammolardan biriga aylangan. Bu muammolarni ijobiy echish uchun Rossiya Fanlar Akademiyasi, Rossiya qishloq xo’jaligi, etakchi ilmiy tadqiqot institutlari va ta’lim muassasalarining biologiya bo’limlarida gulchilikka alohida e’tibor qaratildi. Ularda har xil gul o’simliklarining turlari o’rganila boshlangan. Jumladan, Ufa instituti qoshidagi botanika bog’ida kartoshka-gul, Ufaning ilmiy markazida piongul, liliya, qashqargul, gulsapsar, Michurin shahrida V.I.Michurin nomidagi ilmiy tekshirish institutida liliya guli, Novosibirskning markaziy Botanika bog’ida pionguli, Tomsk davlat universiteti botanika bog’ida floks, uzoq sharq Vladivostok botanika bog’ida atirgul, Belgrad davlat milliy universiteti bog’ida chinnigul, Amur viloyati botanika bog’i va Moskva davlat universitetining botanika bog’ida gulsapsar va boshqa gulchilik sohasiga ixtisoslashgan botanika bog’larida gullarning kolleksiyalari tashkil qilinganligi fikrimizning yorqin dalilidir.

Bu kolleksiyalarda o’tkazilgan qator ilmiy tadqiqot ishlari natija-sida shu muhit sharoitiga mos yangi navlar kashf qilingan. Jumladan, L.Mironova va A. Reut piongulni duragaylash va boshqa navlar bilan chatishtirish asosida 800 ta ko’chat tanlab olishgan. Ulardan 50 ta istiqbolli namunalarga nav maqomi berilgan. L. Mironova va A. Shaybakov gulsapsar o’simligida 162 ta chatishtirish kombinatsiyalarini qo’llashgan. Ularning 98 tasidan urug’ olingan. Umumiy duragay ko’chatlar soni 1008 taga etgan. Ulardan 17 tasi tanlab olinib, Davlat komissiyasiga topshirilgan va uning 12 tasiga nav maqomi berilgan. L.Mironova, L.Tuxvatullina va G.Shipaevalar Koreyadan keltirilgan xrizantemani mahalliy navlar bilan chatishtirishdan 42 ta istiqbolli ko’chatlar tanlab olishgan va ular Davlat reestri ro’yxatiga kiritilgan. G.Levko va E.Xomutova ikkita gulsapsar navini chatish-tirish natijasida yangi “svyatoy georgin” navini chiqarishgan. N.Kozemenko Sochining Nikitina botanika bog’ida istiq-bolli ko’chatlar bilan seleksiya tajribalarini o’tkazib, mayda gulli xrizantemaning yangi navlarini chiqarishga musharraf bo’lgan. Ular qishki sovuqqa, noqulay ob-havo sharoitlariga chidamli, gullash muddati uzoq, juda chiroyli, zararkunanda va kasalliklarga nisbatan bardoshli ekanligi qayd qilingan. Bundan tashqari, gulchilikni yanada rivojlantirish maqsadida gullarning boshqa xususiyatlarini o’rganish uchun olimlar qator ilmiy tadqiqot ishlarini bajarishgan. Jumladan, M.Sokolova va G.Pugachevalar liliya gulini ko’paytirishda piyoz tangachalariga o’sishni boshqaruvchi moddalar (sirkon, lariksin, novosillar) bilan ishlov berilganda kichik piyozchalar hosil bo’lishining tezlashishini kuzatishgan. N.Slepchenko keyingi yillarda fan uchun yo’qotilgan deb xisoblangan “dengiz liliyasi” ni qora dengiz sohillariga qaytarish usullarini ishlab chiqqan. Buning uchun u o’simlik piyozlarining pastki qismini bir qancha tangachalari bilan birgalikda ajratib, torf-perlin (1:1) muhitiga ekib qo’ygan. Hosil bo’lgan individlarni shu usul bilan 3-4 yil davomida o’stirgan. Natijada yo’qolib ketgan navni tiklashga erishgan.

N.Ospitseva va O.Soropudovalar Novosibirsk sharoitida liliya gullarini xona sharoitida o’stirish usullarini ishlab chiqishda Osiyo mintaqasi sharoitida etishtirilgan gullar namunasidan foydalanishgan. L.Ivanova va E.Inozemsevalar Zapolyariya sharoitida li-liya gulini ochiq dalada o’stirish usullarini ishlab chiqishda asosan o’g’itlash va haroratga katta ahamiyat berishgan. A.Nedolujko uzoq Sharq o’lkasida xrizantemaning alternarioz, septarioz, botritioz, un-shudring, zang, fuzarioz va verititsillioz so’lish, oq zang kasalliklari bilan kasallanishini qayd qilgan. A.Kozenkova va O.Berezovskayalar Vladivostokning qattiq qishli Zabaykal o’lkasida atirgulni qishlash davriga tayyorlash maqsadida avgust oyida fosfor va kaliyli o’g’itlarni berishgan. Shu bilan birga, o’simliklarni o’stirish haroratini 7 kun davomida -3 va -5 0 S gacha sekin asta kamaytirib borishgan. Natijada o’simlik poyalarida qand, lipid va kraxmal moddalari ko’paygan va o’simlikni qishki sovuqqa chidamliligi ortgan. Mualliflar atirgulni berkitishda quruq havo usulini ham qo’llashgan. Bunda tuproq bilan bekitish materiallari orasida bo’shliq qoldirib ketilgan. Natijalar kutgandan ham yaxshi bo’lgan. A.Andreev, T.Bolsheva va N.Segolkovalar atirgulni issiqxona sharoitida o’stirishni arzonlashtirish maqsadida tuproqqa suvlarni tozalash tizimida hosil bo’lgan cho’kindini solishgan va bunda yaxshi natijalar olishgan. N.L.Sharova va K.F.Dvoryaninovalar o’z tadqiqotlari asosida xrizantema o’simligida un-shudring kasalligi juda keng tarqalgan kasalliklardan biri ekanligini ta’kidlashgan. Zang kasalligi oranjereya-larda, kulrang chirish esa issiqxonalarda qayd qilingan. M.D.Prutinskaya va I.A.Puchkovalar Moldoviya sharoitida Orchidaceae oilasiga mansub gullarning mikroflorasi va zamburug’ turlari qo’zg’atuvchi kasalliklarni o’rganishgan. G.B.Koev, L.G.Kleshnina, N.S.Prijilevskaya va F.N.Ermichevalar Sim guruhiga mansub chinnigul o’simligining asosiy kasalliklarini o’rganib, ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishgan.

A.I.Dumitrashkoning fikricha, piongul o’simligi Moldoviya sharoitida kasalliklarga deyarli chidamli hisoblanadi. Asosiy kasalliklar sifatida muallif kulrang chirish – Botrytis paeoniae Oid ., fuzarioz ildiz chirish, dog’lanish – Septoria paeoniae Wes Cladosporium paeoniae Rass ., zang – Cronartium flaccidum Wint, vertitsillioz so’lish va boshqalarni keltirib o’tgan. S.V.Gorlenko, N.A.Panko va N.A.Podobnayalar Moldoviya sharoitida atirgulning qator zararkunanda va kasalliklarini o’rganishgan. Moldoviya botanika bog’ida «sungallik iris» geterosporoz – Heterosporium gracili zamburug’i bilan kasallanganligi qayd etilgan. Hozirgi kunda bu erda ushbu o’simlikning 240 navi mavjud. Z.A.Klimovskaya, M.K.CHaban va V.N.Vagapovalar Qozog’iston respublikasi sharoitida ilongul o’simligining tuganak piyozida chirish kasalligi – Botrytis cinerea zamburug’ini qayd qilishgan. Bulardan tashqari mualliflar qashqargul, ilongul, kartoshkagul, chinnigul va boshqa gullarda fuzarioz so’lish kasalligini ham aniqlashgan. Mualliflarning kuzatishicha, piongul, qashqargul, atirgul, chinnigul va boshqa gullarda kulrang chirish kasalligi, ularning barg, poya va g’unchalarida esa kulrang dog’lanish kasalliklari qayd qilingan. Qozog’iston viloyatlarida un-shudring kasalligi ham juda keng tarqalganligi mualliflarning manbalarida ta’kidlangan. V.YA.Zvirgzdnya Latviya respublikasi sharoitida gul o’simliklarida eng ko’p tarqalgan kasalliklarga un-shudring va kulrang chirish kasal-liklarini kiritgan. Muallif un-shudring – Oidium chrusanthemi Rabh., kulrang chirish – Botrytis cinerea Pers . kasalliklaridan tashqari xrizantema gulida zang kasalligi – Puccinia chrusanthemi Rose ., vertitsillioz so’lish – Verticillium albo-atrum R.et.B . kasalliklarini ham aniqlagan. B.I.Grigalyunayte va O.YU.SHpokauskene Litva respublikasi sharoiti-da o’tkazilgan ilmiy ishlari natijasida manzarali gul o’simliklarda Erysiphe turkumiga mansub 11 ta un-shudring zamburug’ turlarini qayd qilishgan. Ular xavfli va keng tarqalgan kasalliklar sifatida Erysiphe cichoracearum turini keltirishgan. U 27 xil ekinlarda qayd qilingan. Olimlar tomonidan Litva sharoitida un-shudring

kasalligini Erysiphe turkumiga oid zamburug’ turlari Phlox paniculata , Aster salikifolius, Delphinium elatum lar gullarni 80-100% gacha kasallantirganligini kuzatishgan. A.E.CHumakov Qirg’iziston respublikasi sharoitida ko’p yillik manzarali gullarning kasalliklarini o’rgangan. Gruziya respublikasi Suxumiy botanika bog’ida gulchilikni har tomonlama o’rganish va gulchilik sanoatini rivojlantirishga qaratilgan qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Mamlakatimizda ham qishloq xo’jaligi xodimlari va tadqiqotchilar gulchilik muammolari ustida qator ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan. Jumladan, respublikamizda fitopatologiya fanining asoschi-laridan biri bo’lgan N.G.Zaprometov Markaziy Osiyo mamlakatlarida madaniy o’simliklarni kasallantiruvchi zamburug’ turlari bilan bir qatorda, O’zbekistondagi gul o’simliklarining kasalliklariga ham ahamiyat bergan. U atirgulda un-shudring kasalligini qo’zg’atgan va kasallik qo’zg’atuvchisi Sphaerothesa pannosa . L.var . rosae. Wor . turini, shu bilan bir qatorda ushbu o’simlikda zang – Phragmidium sp . kasalligini aniqlagan. K.Z.Zakirov, L.P.Xayitmuxamedov va S.X.CHevrenidilar yoron o’simligida peronosporoz va zang kasalligining Farg’ona tog’ tizmalari sharoitida juda keng tarqalganligini qayd qilishgan. Mualliflar kasallik qo’zg’atuvchi Puccinia lacillei va Uromyces gerani zamburug’lari ekanligini aniqlashgan. S.S.Ramazanova Verticillium turkumiga mansub turlarni o’rganib, ilongul va qashqargul o’simliklaridan Verticillium dahliae , itog’iz gulidan V. albo-atrum turlarini ajratgan. A.K.Kiyatkin O’zbekistonda eng ko’p zarar keltiruvchi kasalliklarga unshudring kirishini qayd qilgan. N.F.Rusanov o’z ilmiy izlanishlari asosida O’rta Osiyo sharoitida o’sayotgan atirgul turlarining evalyusiya, kariologiya va boshqa bir qancha xususiyatlaridan kelib chiqib, ushbu o’simlikning kelib chiqish tarixi asosan O’rta Osiyodan boshlanganligini isbot qilgan.

1980 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasining botanika bog’i qoshida gulchilik laboratoriyasi tashkil etilgan. X.T.Buriev, A.A.Abduraxmanov, A.T.Janibekov kabi olimlar Botanika bog’ining gullar kolleksiyasi 2000 turdan oshib ketganligini qayd qilishgan. P.K.Ozolin va L.K.Kravchenkolarning ma’lumotlariga ko’ra, O’zbekis-ton sharoitida atirgul namunasi 350 turdan ortib ketgan. Olimlar O’zbekistonda ham 1922 yildan boshlab xona sharoitida o’stirilayotgan gullarni o’rganishgan. Ular Sankt Peterburg va Nikita botanika bog’laridan 200 dan ortiq gul ko’chatlarini, shuningdek G’arbiy va SHarqiy Afrika, Indoneziya va Hindiston kabi davlatlardan gul urug’larini olib kelishgan. Z.P.Boganseva botanika bog’ida lola o’simligining kolleksiyasini tashkil qilgan. N.M.Naralieva O’zbekiston sharoitida tropik va subtropik o’simliklarni xona sharoitlarida o’stirish masalalarini o’rgangan. Muallif xona gullarining 144 ta turkum, 67 ta oilaga mansub 233 ta turini aniqlagan. M.Nabievning ilmiy-tadqiqot ishlarida dunyodagi 140 ta lola turidan 25 tasi O’zbekiston sharoitida o’stirilishi ko’rsatib o’tilgan. M.Allayarov ba’zi gullarning xalq tabobatida qo’llanilishi xaqida ma’lumotlar chop etgan. Co’nggi yillarda respublikamizda gul o’simliklariga bo’lgan talabni yil davomida qondirish uchun qator ishlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi ma’lumotlariga ko’ra, Toshkent shahri va Toshkent viloyatida 100 dan ortiq shaxsiy va fermer xo’jaliklari issiqxonalari tashkil qilingan bo’lib, ularda gul o’simliklarining 80 ga yaqin turlari etishtirilmoqda. Ushbu shaxsiy va fermer xo’jaliklarida Gollandiya, Amerika, YAponiya, Koreya va boshqa gulchilik rivojlangan mamlakatlardan yangi gul navlarining urug’lari, piyozlari va tugunaklari olib kelinib, mamlakatimizning o’ziga xos iqlim sharoitlarida o’stirilmoqda va bunda yaxshi natijalarga erishilmoqda.

2-§. Manzarali gullarda zamburug’ turlari qo’zg’atuvchi kasalliklarga qarshi kurash tizimining hozirgi holati va muammolari Olimlar tomonidan ko’p sonli ilmiy tajribalar o’tkazish natijasida qishloq xo’jaligining boshqa tarmoqlari uchun ochiq dala va issiqxonalar sharoitlaridagi zamburug’ qo’zg’atadigan kasallik turlariga qarshi kurash choralari ishlab chiqilgan. Ular orasida agrotexnik, biologik, kimyoviy va uyg’unlashgan kurash usullari alohida ahamiyatga egadir. Gul o’simliklarini sog’lom o’stirishda va ulardan serhosil, toza, ziynatli gul mahsulotlari olishda har qaysi usul o’ziga xos ahamiyatga ega. Aksariyat fitopatolog olimlarning fikriga ko’ra, gul o’simliklarining kasalliklarini qo’zg’atuvchi zamburug’ turlariga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishda agrotexnika boshqa har qanday kurash choralarining asosi, ya’ni ularning poydevori vazifasini bajarishi lozim. Agrotexnik usul aksariyat kasalliklarga qarshi kurashishda deyarli bir xildir. SHuning uchun ularni quyidagicha ketma-ketlikda ta’riflash mumkin. Birinchidan, o’simlik turi, uning qaysi a’zosi kasallanishi va kasallikni qaysi zamburug’ turi qo’zg’atishidan qat’iy nazar, o’suv davridan keyin patogen o’simlik qoldiqlari bilan birga tuproqqa qaytib tushadi. Demak, kasallikni kamaytirish uchun o’sish va rivojlanish davrida o’simlikning kasallangan a’zolarini kesish, ularni yoqib tashlash, kuzda esa o’simlik qoldiqlarini, shu jumladan, begona o’tlarni ham yo’qotish zarur. Ikkinchidan, kuzda erni chuqur haydash tavsiya etiladi. CHunki, zararakunanda va kasalliklar asosan tuproqning yuqorigi qismidagi o’simlik qoldiqlarida qishlaydi. Er chuqur haydalganda ularning o’sish va rivojlanish xususiyati ma’lum darajada yo’qoladi.

Uchinchidan, o’simliklarni ekishda oraliq masofalarga alohida e’tibor berish lozim, chunki, o’simliklarni zich ekish kasalliklar tez tarqalishiga sabab bo’ladi. To’rtinchidan, ekinlarni almashlab ekishga jiddiy e’tibor berish tavsiya etiladi. Ushbu agrotexnik qoidalarga rioya etmaslik kelgusi yillarda zarakunanda va kasalliklar miqdori keskin ortib ketishiga olib keladi. Keyingi yillarda qishloq xo’jalik o’simliklari kasalliklariga qarshi qo’llanilayotgan kimyoviy moddalarning tashqi muhit va inson organizmiga salbiy ta’sirini kamaytirish maqsadida olimlar ekologik zararsiz bo’lgan yuqori o’simlik va mikroorganizm turlariga asoslangan kurash usullarini ishlab chiqishga katta ahamiyat berishmoqda va bu borada yaxshi ilmiy natijaga erishilmoqda. Binobarin, osot polevoy ( Sonchus arvensis L.) o’simligining suvdagi nastoykasi o’simliklarning un-shudring kasalligiga qarshi yaxshi samara berishi isbot qilingan. Nastoykani har 4-6 kunda 3-4 marta ko’p miqdorda o’simlikka purkash tavsiya etilgan. Nastoykani tayyorlash uchun 330-350 g miqdorida o’simlikning poya va barglari maydalanib, 8 soat suvda saqlanadi.Ko’pchilik olimlar ildiz chirish kasalliklariga qarshi trixodermin qo’llashni tavsiya etishadi . Bu preparat Trichoderma turkumiga mansub zamburug’ turlarining sun’iy muhitda o’stirilgan tirik antagonist turlaridan olingan kulturasidir. Trixodermin gul o’simliklari o’sayotgan tuproqqa solinganda u tuproqni ko’pgina patogen zamburug’ turlaridan tozalashga yordam beradi. Bakteriyalar asosida olingan antibiotiklarni qo’llash ham biologik kurash choralari qatoriga kiradi. Binobarin, fuzarioz, un-shudring, zang kasalliklariga qarshi trixotetsin (0,02%), kasumin (0,1%), polimitsin (0,02%), mitsin (0,0120,022%), grizeofulvin (0,005%), blastitsidin (0,02%), polioksimitsin (0,025%) kabi biologik preparatlarni qo’llash yuqori samara berishi qator ilmiy adabiyotlarda ta’kidlangan. Trichothecium roseum turidan olingan 0,02, 0,04% li preparatlar konsentratsiyasi un-shudring, ildiz chirish kasalliklariga qarshi tavsiya etiladi. Astinomyces lavendulae turidan olinuvchi fitobakteriomitsin preparati ildiz chirish kasalligiga qarshi urug’larni 5% li dust shaklida dorilashda qo’llanilinadi.

Urug’larni ekishdan oldin uning 0,005% eritmasida 4 soat davomida ivitiladi. Rytter Joan, F.L.Lukeria, R.Craig va G.V.Moorman Angliya sharoitida geranning 5 ta navi bargidan 12 ta Bacillus subtilis shtammini ajratib olishgan, bu navlar yorongul o’simligining zang kasalligiga chidamliligi bilan bir-biridan farq qilgan. Tajribada kasallik qo’zg’atuvchi Puccinia pelargonii-zonalis o’rganilgan. Bunda B. subilis bakteriyasining 3 ta shtammi P. pelargoni-zonalis zamburug’i sporalarining o’sishi va pustulalarining rivojlanishini to’xtatib qo’ygan. TSclen, Yin-Yun Lee, Wen – Shi Wu va Schan-Da Lin Tayland sharoitida xrizantema o’simligi poyasi asosini Rhizoctonia solani zamburug’i chiritishini qayd qilgan. Unga qarshi kurashish uchun Aspergillus, Gliocladium, Paecilomuces, Penicillium, Trichothecium va bakteriya Bacillus taxta qirindisida o’stirilgan va u gullarni ekishdan oldin tuproq bilan aralashtirilgan, shuningdek o’simlik ko’chatlarining ildizi yuqorida ta’kidlangan turlarning kultural suyuqligiga botirib ekilgan. Natijada kasallik ancha kamaygan. Aksariyat hollarda zamburug’ kasalliklariga qarshi kurashishda kimyoviy usul asosiy xisoblanadi. YUqorida qayd qilib o’tganimizdek, gul o’simliklarida aksariyat kasalliklarni zamburug’ turlari qo’zg’atganligi sababli, ularga qarshi kurashishda fungitsidlar qo’llaniladi. Zamburug’ turlarining xususiyatlari va ular qo’zg’atgan kasallik turiga qarab fungitsidlarni qo’llash ham bir-biridan farq qiladi. Ba’zi fungitsidlar o’simlik o’sishi davrida purkaladi yoki changlatiladi, ba’zilari o’simlikning ildiz tizimi kasalliklariga qarshi tuproqni sug’orishda, shuningdek urug’ va ekish materiallari orqali yuquvchi kasalliklarga qarshi ulardan tayyorlangan eritma yoki suspenziyalarga botirishda qo’llaniladi. Pasini Carlo, D.Aquila, D.Ferdinando va Bianchini Cesari tog’ mingtomiri o’simligi poyasining chirish kasalligiga qarshi kurash chorasini ishlab chiqish uchun 9 ta fungitsidning samaradorligini sinab ko’rishgan. Preparatlarni qo’llash sug’orish usulida o’tkazilgan. Folk Guözo, Tusnadi Csaba Karoly Vengriya sharoitida uzambar gunafsha gulining un-shudring kasalligiga qarshi bupirimat (0,1%), fenarimol (0,03%) va

pirazofos (0,1%) yaxshi natija berishini ta’kidlashgan. Rumar Anna tadqiqoti bo’yicha Polsha sharoitida Xitoy qashqargulida alternarioz kasalligi juda keng tarqalganligi ta’kidlanadi. Kasallik ba’zi yillari butunlay hosilni yo’q qilishgacha olib kelgan. Sababini aniqlash uchun urug’ning tashqi va ichki mikroflorasi o’rganilgan va ularga 3 ta fungitsid bilan ishlov berilgan. Kasallangan o’simliklardan Alternaria tenius, F.oxysporum f. calistephi. B. sinerea, shuningdek sterillangan va sterillanmagan urug’lardan A. tenius ajratib olingan. Bu patogen urug’larni saqlash davrida ularning unish energiyasi va unib chiqish qobiliyatini pasaytiradi. Tuproqni dorilashda fungitsidlardan Ditan-m-45, Topsin-M, benlat urug’larni dorilashda esa Funaben-50, Benlat va topsin-M yuqori darajada samara bergan. Ular faqat patogenni nobud qilmasdan, balki o’simliklarning gullashi va ularning rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir qilgan. Elad Vigel Angliyada atirgul va chinnigul barglarini kasallantiruvchi Botrytis cinerea zamburug’iga qarshi Etilin preparatini purkaganda kasallik ancha kamayganligini qayd qilgan. H. Rattink, C. Lamoroski va M.C. Dil tadqiqotlarida xrizantemaning oq zang kasalligi – Pussinia horiana Angliya sharoitida eng keng tarqalib ketayotgan kasallik deb ta’kidlashgan. Olimlar tomonidan 3 ta sistemali fungitsid ta’siri o’rganilgan. Barg orqali beriluvchi ozuqa suyuqligiga triforin, bitertanol va propikanazollarning 0,1, 0,2 va 0,04% li preparatlari 10 marta ko’paytirilgan konsentratsiyalarda purkalgan. Barglarda kasallik belgilari namoyon bo’lganda fungitsidlarni qo’llash kasallik belgilariga ta’sir qilmagan. Preparatlarni kasallanishdan 2 hafta oldin qo’shganda esa eng yaxshi natija olingan va bunda triforin eng optimal natija bergan. M.Narayanappa, R.Chandra va K.Jagadish Hindiston dala sharoitida 2 yil davomida Ditan Z-78, Blitoks+Silita preparatlarini 0,1-0,2% konsentratsiyada qo’llab, barxatsaning alternarioz bilan kasallanishini 39-56% ga kamaytirishga erishgan. N.YA.Kashirskaya va E.YU.YAchmeneva Michurin nomidagi OPOVNIIS ba’zasida botritioz kasalligiga qarshi Xorus va Emistim fungitsidlarini qo’llashgan

[82; 39-b.]. Kasallanish darajasi Sibiryachka navida Xorus preparati qo’llanilganda 16,5%, Snejinkada-21,1%, nazoratda – 42,2% ; Emistimda mos holda 20,8%, 29,4% va 62,5% ni tashkil qilgan. R.Poyl, X.Mak-Farland va G.Stevens atirgulning un-shudring kasal-ligiga qarshi S.I. Matvievaning usulini qo’llashgan. Bunda 10 litr suvga 400 g yashil sovun va 5 g Mis kuporosi issiq suvda eritib purkalgan. Ular zang kasalligi va dog’lanishga qarshi Bordo suyuqligini purkashni tavsiya qilishgan. F.Rokuella pion o’simligining kulrang chirish kasalligiga qarshi 1% Bordo suyuqligini purkash, azotli o’g’itlarni kamroq berish, ildiz poyasini 1% li Mis kuporosi suyuqligiga botirib ekish usulini ishlab chiqqan. P.G.Gaganov floksning Septoria dog’lanish kasaliga qarshi erta bahorda 1% Bordo suyuqligini purkagan, un-shudringga qarshi esa 1% li oq soda eritmasini har 8-12 kunda 3 marta purkaganda yaxshi natijalar olgan. V.A.Grot liliyaning botritioz dog’lanish kasalligiga qarshi bahorda yog’och kulini sepish (200-300 g/ m 2 ) va 1% li Bordo suyuqligini purkashni tavsiya qilgan. N.N.Selochnik lola kasalliklariga qarshi almashlab ekishni joriy qilish, o’g’itlarni to’g’ri berish, piyozlarni vaqtida kavlab olish, ularni yalpi quritish, yaxshi saralash, kimyoviy preparatlar bilan purkashni tavsiya qilgan. T.G.Tamberg, V.A.Maksimov va K.A.CHesnakov ilongulning fuzarioz so’lish kasalligiga qarshi o’simlik piyozlarini toza tuproqqa ekish, kasallikka chidamli navlarni ekish, piyozlarni saralab ekishni tavsiya qilishgan. V.V.Faustov, V.M.Tarasov va Z.A.Proxorova remontant chinni gulning qalamchalarini ekishdan oldin geteroauksin eritmasiga (10-15 mg 1 qoshiq suvda) poya asosini 2-3 soat botirib, so’ng issiqxona sharoitiga ekishda yaxshi natijalar olishgan. A. N.Gromov chinnigulning fuzarioz chirish kasalligiga qarshi kuzda tuproqni termik ishlash, urug’larga TMTD 2-5 g/kg bilan ishlov berishni tavsiya qilgan.

Moldaviya sharoitida A.I.Dumitrashko pion gulida kulrang chirishga qarshi agrotexnik usullardan tashqari, erta bahorda 1% li Bordo suyuqligini purkaganda barglarning dog’lanish va zang kasalligiga qarshi yaxshi natijalar olgan. B. I.Buxar va I.A.Salinskaya Moldaviyada georgin o’simligi kasallik- larini o’rganishgan va ularga qarshi kurash choralarini qayd qilishgan. N.L.SHarova va K.F.Dvoryaninovo xrizantemaning un-shudring kasalligiga qarshi oltingugurt kukuni purkashni tavsiya qilishgan. Bundan tashqari kulrang chirishga qarshi issiqxonalarni tez-tez shamollatish va dezinfeksiya qilish usulini ishlab chiqishgan. N.Rutskiy Belorussiya sharoitida liliya o’simligining kulrang chirish kasalligiga qarshi asosan agrotexnik usullarni qo’llagan. U piyozlarni TMTD bilan dorishlashni tavsiya qilgan. Fuzarioz chirishga qarshi formalin (150) eritmasida 30 daqiqa bug’lab turish natijasida yaxshi ko’rsatkichga erishgan. Qozog’iston Respublikasi sharoitida Z.A.Klimovskaya, M.K.CHaban va V.N.Varapovalar gul o’simliklari tugunaklarining chirish kasalligini o’rganib, fuzarioz chirish kasalliga qarshi piyozlarni saqlashga qo’yishdan oldin yaxshilab quritish, ularni formalin bilan bug’lashdan o’tkazish, urug’larga ham 1:400 formalin eritmasi bilan ishlov berish, kulrang chirishga qarshi asosan agrotexnik usullarni qo’llash, atirgulning un-shudring kasalligiga qarshi erta bahorda 2-3% li Temir kuporosi purkash, 1% li Bordo suyuqligi purkashni tavsiya qilishgan. N.G.Zaprometov O’rta Osiyo respublikalarining madaniy o’simliklar kasalliklarini o’rganish davrida gul o’simliklariga ham ahamiyat bergan. Muallif atirgulda un-shudring va zang kasalliklarini o’rgangan va ularga qarshi kurash choralarini tavsiya qilgan. Un-shudring kasalligiga qarshi Polisulfat eritmasi bilan changlashni, zang kasalligiga qarshi esa Bordo suyuqligini qo’llashni tavsiya qilgan. A.K.Kiyatkin atirgulning un-shudring kasalligiga qarshi o’simliklarning o’sishi davrida kasallangan o’simlik to’qimalarini doimo kesib tashlashni tavsiya qilgan.

3 - §. Antirrhinum L– Itog’iz kasalliklari Antirrhinum – Scrophulariaceae oilasiga mansub o’simliklar turkumi. Ular ko’p yillik o’simliklar, ammo, ularni bir va ikki yillik shaklda ham o’stirish mumkin. Ularning 400 dan ortiq navlari mavjud. O’simlik balandligiga qarab 3 ta guruhga bo’linadi: pakana bo’yli – 10 dan 30 sm gacha, o’rta – 30 dan 50 sm gacha, baland – 50 dan 100 sm gacha. Gullari o’simlikning deyarli yarim qismida hosil bo’ladi, ular oq, sariq, to’q sarg’ish, qizil, pushti ranglarda bo’lishi mumkin. Ushbu gul urug’lari bilan ko’paytiriladi. Zang - Puccinia antirrhini . Tarqalishi – Evropa, SHimoliy Amerika, SHimoliy Afrika, kichik Osiyo, Rossiya, O’zbekiston (1-rasm). Rossiyada kasallik birinchi marta 1937 yilda qayd qilingan. Zamburug’ o’simlikning bargi, barg bandi, poyasi, mayda shoxchalari, gul bandi va gullarini kasallantiradi. YOz oyining o’rtalarida kasallangan a’zolarining ustki qismida changga o’xshash yostiqchalar hosil bo’ladi. YOstiqchalar bargning har ikkala tomonida joylashadi. Ustki tomonida esa yostiqchalar hosil bo’lgan joylarda dog’lar paydo bo’ladi. Urediniya yostiqchalari bargning pastki tomonida hosil bo’ladi. Ular dastlab o’simlik epidermisi bilan qoplangan bo’lib, keyin uni yorib chiqadi. Kukunga o’xshash changlanib turadi, tusi jigarrang. Urediniya sporalari sarg’ish, mayda tikanli, o’lchami 19-26 x 18-23 mkm.

Teliya yostiqchalari bargning hamma sathida tarqoq joylashadi, tusi kashtan yoki to’q-kashtan rangli, o’lchami 33-49x15-23 mkm, cho’zinchoq, qalin po’stli. Kasallangan o’simlik a’zolari qurib qoladi. Zamburug’ kasallangan o’simlik qoldiqlarida qishlaydi. Kasallikning II – III sporalash bosqichi Antirrhinum majus turida qayt qilindi. 5 1-Rasm. Itog’iz gulidagi zang- Puccinia antirrhini Diet et Holv. kasalligi va

uning kasal qo’zg’atuvchisi Soxta un-shudring – Peronospora antirrhini. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simliklarning bargi, poyasi, gulbandlari va gullarini kasallantiradi. Barglarning yuzasida yoyilib ketgan binafsharang g’uborlar hosil bo’ladi. U bargning hamma sathini qoplab oladi. Bargning pastki tomonida oqishkulrang g’uborlar paydo bo’ladi. Novdalarning kasallangan joyi qiyshayib qoladi. Kasallangan g’unchalar ochilmay qurib ketadi, ochilsa ham guli sifatsiz bo’ladi. O’simlikning kasallangan to’qimalari vaqtidan oldin qurib qoladi. Kasallangan a’zolar yuzasida zamburug’ning konidiyabandlari va konidiyalari hosil bo’ladi. Konidiyalari tuxumsimon, ellips shaklida, o’lchami 17-20 x 14-16 mkm. Kasallangan barg po’sti binafsharangli tusga kiradi, barglari so’liydi va burishib ketadi. O’simlik o’sishdan orqada qoladi. Kasallik kuchli rivojlanganda o’simlik nobud bo’ladi. Dog’lanish – fillostiktoz – Phyllosticta antirrhini. Tarqalishi – Evropa, SHimoliy Amerika, Bermud orollari, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Dog’lar bargning ikkala tomonida ham hosil bo’ladi. Ular dastlab mayda-mayda, tarqoq, yashil-jigarrang yoki qizg’ish. Keyinchalik dog’lar kattalashgan sari rangi ochroq bo’la boshlaydi. Dog’lar ko’proq bargning chekka qismlarida hosil bo’ladi. Dog’lar yuzasida zamburug’ning bittadan yoki guruh bo’lib joylashgan qoramtir-jigarrang tusli meva tanachalari – 95-132 mkm diametrli piknidalari paydo bo’ladi. Konidiyalari cho’zinchoq, o’lchami 2-3 x 0,5-0,7 mkm, rangsiz yoki och zaytunrang. Dog’lanish – septorioz – Septoria antirrhini. Tarqalishi – SHimoliy

Amerika, G’arbiy Evropa, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning barglarini kasallantiradi. Barg yuzasidagi dog’lar tarqoq, mayda, sarg’ish-jigarrang yoki och kulrang. Dog’larning yuzasida bargning ikkala tarafida ham och jigarrang piknidalari hosil bo’ladi. Konidiyalari silindrsimon, cho’zinchoq 2-3 septali, uchki hujayrasi urchuqsimon, o’lchami 1813 x 1,5-2,5 mkm. Fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Amerika, Afrika, Avstraliya, Rossiya va O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning hamma a’zolarini kasallantiradi. Kasallik asosan o’simlikning g’unchalash va gullash davrida hosil bo’ladi. Barglarida ancha ertaroq kasallik belgilari namoyon bo’ladi. Kasallangan barglarning chekka qismlarida, o’tkazish tomirlari yonida har xil shakldagi dumaloq, cho’zinchoq, burchak shakldagi sarg’ish dog’lar hosil bo’ladi. Dog’lar sekin-asta yuqori yarus barglarida ham paydo bo’ladi. Barglar sarg’ayib, ustki qismi egilib, buralib ketadi. Kasallangan o’simlikning barglari to’kilib ketadi va o’simlik mutlaqo nobud bo’ladi. Kasallangan o’simlik poyasi ko’ndalangiga kesilganda o’tkazuvchi to’qimalarining qoramtir-jigarrang tusga kirganligi yaxshi ko’rinadi. Kasallangan o’simlik a’zolarini Petri likopchalariga nam kameraga joylashtirganimizda 3-4 kundan so’ng ularning yuzasida och-pushti rangli mitseliyalarning o’sib chiqqanligi kuzatiladi. Makro va mikrokonidiyalari mitseliya gifalarida hosil bo’ladi. Makrokonidiyalari urchuq - o’roqsimon, elliptik shaklda egilgan yoki to’g’ri, po’sti yupqa, uchki hujayralari o’tkirlashib tugallanadi. Pastki hujayrasida oyoqchasi bor, 4-5 septali, o’lchami 28-37 x 2,5-4 mkm. Mikrokonidiyalari dumaloq, mitseliyalarda bittadan hosil bo’ladi, ular o’zlari chiqargan suyuqlik bilan bir-biriga yopishib, dumaloq bosh shaklini hosil qiladi. Vertitsillioz so’lish – Verticillium albo-atrum. Tarqalishi – Evropa, Osiyo,

Amerika, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning hamma a’zolarini kasallantiradi. Barglarda sarg’ish dog’lar hosil bo’ladi. Dog’lar kattalashib bargning xamma sathini egallab oladi. Natijada barg sarg’ayib, qurib qoladi va to’kilib ketadi. Vegetatsiya davrining ohiriga etmasdanoq o’simlik qurib ketadi. Gullari yaxshi rivojlanmaydi, ular mayda va rangsiz bo’lib qoladi. Kasallangan o’simlikning poyasi ko’ndalang kesilganda o’tkazish to’qimalarining qorayib, to’q jigarrang tusga kirganligini ko’rish mumkin. Sof kulturada mitseliyalari rangsiz, ko’p hujayrali, po’sti yupqa, konidiyabandlari mutovka shaklida shoxlangan. Har mutovkada 4-5 va undan ham ko’proq fialidalar hosil qiladi. Ular uchiga qarab ingichkalashib boradi. Fialidalar uchida bosh shaklidagi konidiya to’plami hosil bo’ladi. Konidiyalari rangsiz, o’lchami 2,5-5 x 2,3-3 mkm. 4 - §. Aster L. – Qashqargul kasalliklari Aster - Sompositae oilasiga mansub o’simlik, uning 600 ta navi bor. O’simlikning yillik o’sish xususiyatiga qarab kolonka shakldan keng yoyilgan shaklgacha turlari mavjud, balandligi 15-80 sm. Balandligiga qarab 3 guruhga bo’linadi, baland – 50-80 sm, o’rtacha – 30-50, past – 30 sm gacha. Asosiy poyasi to’g’ri, kalta va juda baquvvat. Barg qo’ltig’idan 5 dan 10 tagacha poyalar o’sib chiqadi. Guli savatga o’xshash, o’simlik urug’ bilan ko’payadi. Un-shudring – Erysiphe cichoriacearam f. asteris. Tarqalishi – G’arbiy Evropa, Osiyo, SHimoliy Amerika, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, bargbandi, poyasi va gullarini kasallantiradi. Barglarning ustki qismida oqish, tutun singari kulrang, unsimon shakldagi g’uborlar hosil bo’ladi. Ular zamburug’ning mitseliyasi, konidiyaband va konidiyalaridan iborat bo’ladi. Zamburug’ o’simlikning poya asosida zichlangan mitseliyalar to’plamini hosil qiladi va shu to’plam shaklida qishni o’tkazadi.

O’simlikning kasallanishi barglardan boshlanadi. Barglardagi g’uborlar sekin-asta hamma bargning sathini egallab oladi, keyin sekin-asta o’simlikning pastki qismlariga o’tadi. Kasallangan barg jigarrang tusga kirib, to’kilib ketadi. Kasallik kuchli rivojlanganda o’simlikning o’sishi sekinlashadi. Natijada gul hosili, soni va sifati ham pasayib ketadi. Gullarning yuzasi oqish, unsimon g’uborlar bilan qoplanadi. Gullarning rangi o’zgaradi, qoramtir tus oladi va ular ziynatliligini yo’qotadi. Kasallik kuchli rivojlanganda g’unchalar umuman hosil bo’lmaydi. Kasallangan o’simlik a’zolari yuzasida dumaloq, 72-145 mkm diametrli askokarplari hosil bo’ladi. Ularning o’simtalari oddiy, faqat ustki qismi biroz shoxlangan, rangsiz, asosi bir oz jigarrang. Xaltalari tuxumsimon, silindr shaklida, o’lchami 51-83 x 35-52 mkm, pastki qismida kalta oyoqchalari bor. Sporalari xalta ichida 2 tadan joylashadi, deyarli dumaloq, tuxumsimon, o’lchami 17-21 x 12-19 mkm. Kulrang chirish – Botrytis cinerea Pers . Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi, gullari va g’unchalarini kasallantiradi. Kasallangan o’simlik a’zolarining yuzasida kulrang g’uborlar hosil bo’ladi. Bu g’ubor zamburug’ning mitseliya, konidiyaband va konidiyalari qatlamini tashkil qiladi. Xuddi shunday kulrang dog’lar poya asosi va poyasida ham hosil bo’ladi. Natijada o’simlikning poyasi tez sinib ketadigan bo’ladi. Barg yuzasidagi dog’lar yoyilgan, juda zich mitseliya qatlamini hosil qiladi. Konidiyabandlari rangsiz yoki biroz oqish tutunsimon, to’g’ri o’sgan, yaxshi shoxlangan. SHoxlarining ustki qismida dumaloq shishga o’xshash pufakchalari bor, ularning yuzasida kalta o’simtalari joylashgan. Ularning yuzasida esa konidiyalar hosil bo’ladi. Konidiyalari bir-biri bilan yopishib, dumaloq bosh shaklini hosil qiladi. Konidiyalari tuxumsimon, elliptik, dumaloq shaklda, o’lchami 7-14 x 4-11 mkm, rangsiz, bir hujayrali.

Fitoftoroz chirish – Phytophthora cryptogea Peth. et Laff; Rh.solani aderholdii (Ruthl) Kolosh. Tarqalishi – G’arbiy Evropa, Osiyo, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Bu kasallir paydo bo’lishida ko’pchilik tuproq zamburug’i turlari ishtirok etadi, jumladan Fusarium Rhizoctonia turkumiga mansub turlar ishtirokida vegetatsiya davrida, o’simlik piyozini saqlash davrida va namlik me’yordan oshib ketganda piyozning chirishi tezlashadi. Kasallangan o’simlikning bargi sarg’ayadi, o’simlik poyasining asosi qorayib yumshab qoladi. O’simlikning kasallangan to’qimasi yuzasida har xil rangli dog’lar hosil bo’ladi. Fitoftoroz chirishda oq o’rgimchak ipchalariga o’xshash, rizoktoniozda – qoramtir kiygizsimon, sklerotiniozda – oq paxtasimon, fuzariozda – pushti-qizg’ish rangli mitseliyalar hosil bo’ladi. Mitseliyalar yuzasida zamburug’ turlariga qarab qora rangli sklerotsiyalari hosil bo’ladi. O’simliklar nobud bo’lib, chirib ketadi. Ko’p yillik qashqarguldan tashqari bog’ qashqarguli– Callisterhus Shinensis turi ham bir qancha zamburug’ turlari bilan kasallanadi. Gullarning kulrang dog’lanishini Botyrits cinerea qo’zg’atadi. Tarqalishi – Bu tur kosmopalit, juda keng tarqalgan O’zbekistonda ham qayd qilindi. Zamburug’ o’simliklarning gullarini kasallantiradi. Gullar yumshoq, kulrang g’ubor bilan qoplanadi. Ularning yuzasida, gul barglarining oralarida mayda qora dumaloq sklerotsiyalari hosil bo’ladi. G’uborlarning ostida, gulbandining yuqori qismida chirish hosil bo’ladi. Bu kasallik ko’proq issiqxonalarda namlik me’yordan oshib ketganda tez rivojlanadi. Gullar o’zlarining ziynatliligini yo’qotadi. Gulbarglari sekin asta to’kilib ketadi. Zang – Puccinia asteris Dub. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Qozog’iston, Qrim, O’zbekiston.

Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Bargining pastki tomonida tarqoq to’q-jigarrang yoki to’q-sariq yostiqchalar hosil bo’ladi. Ba’zi yostiqchalar keynchalik bir-biri bilan qo’shilib dumaloq shakl hosil qiladilar. YOstiqchalar mayda, zich joylashgan bo’ladi. Bu yostiqchalar zamburug’ning teliya yostiqchalaridir. Teltosporalari to’g’nog’ich shaklida, o’lchami 45-96 x 15-25 mkm. Ba’zilarining tepa qismi dumaloq, ba’zilari kesilganga o’xshash yoki tepaga qarab uchlangan. Po’sti yupqa silliq. Oyoqchasi rangsiz.Qashqargulning Faera Pera navida III-sporalash bosqichida qayd qilindi. Dog’lanish – Alternarioz – Alternaria florigena Nelen. Tarqalishi – Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simliklarning gullarini kasallantiradi. Kasallangan to’qimada katta, jigarrang, konsentrik shaklli maydonchalar hosil bo’ladi. Konidiyalari zaytun rangli, o’lchami 14-36 x 10-15 mkm. Konidiyabandlari bittadan joylashgan, ular yuqoriga qarab ko’tarilgan, och jigarrang. Namlik ko’payib ketganda dog’lar qoramtir rangli mitseliya qatlamini hosil qiladi (2rasm). Fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schlecht emend Snyd et Hans . Tarqalishi – Qozog’iston, Kavkaz, O’zbekiston. Umumiy kosmopalit tur. Zamburug’ o’simlikning barg bandini, bargini, poyasini, mayda shoxchalarini, gulband va gullarini, ildiz tizimini kasallantiradi. Kasallik barglarda sarg’ish dog’lar hosil qiladi. U dog’lar asosan o’tkazish tomirlari atrofida va barglarining chekka qismlarida paydo bo’ladi.

2-rasm. Qashqargul o’simligining dog’lanish kasalligi va uning konidiyalarining ko’rinishi (Namangan shahridagi «Vodiy ko’kalamzor» gulchilik fermer xo’jaligi, 2014-yil) Keyinchalik dog’lar sekin-asta o’simlikning yuqori yaruslarida ham paydo bo’ladi. Xloroz dog’lar kattalashib, butun barg sathini egallab oladi. Kasal barglar umuman sarg’ayib, buraladi va to’kilib ketadi. O’simlikning rivojlanishi sekinlashadi, g’unchalari maydalashib, rangsizlanib qoladi. O’simlikning poyasi yoki shoxchalarini ko’ndalang kesganda, qo’ng’ir-jigarrang yoki to’q qoramtir hujayralar ko’rinadi (3-rasm). O’simlik a’zolarini nam kameraga joylashtirilganda ularning yuzasida och pushti rangli mitseliya va konidiyalari ko’rinadi. Makrokonidiyalari sporodoxiy va pionnotlarda hamda mitseliyaning ayrim bo’laklarida hosil bo’ladi. Ular to’g’ri yoki biroz egilgan, po’sti yupqa, 4-5 to’siqli, uchki hujayrasi uchiga qarab ingichkalashgan, pastki hujayrasi uchida oyoqchasi bor. Mikrokonidiyalari mitseliya yuzasida alohida fialidalarda hosil bo’ladi va dumaloq bosh shaklini egallaydi. Xlamidosporalari 1-2 hujayrali, qalin po’stli, dumaloq, mitseliya bo’ylab zanjir shaklida yoki mitseliya uchida hosil bo’ladi.

3- rasm . Qashqargulning fuzarioz so ’ lish kasalligi bilan kasallanishi ( Namangan shahar « Firdavs » gulchilik fermer xo ’ jaligi , 2013 yil ) Vertitsillioz so’lish – Verticillium albo-atrum Reink et Berth. Tarqalishi – Rossiya va O’zbekiston. Zamburug’ o’simliklarning hamma a’zolarini kasallantiradi. Kasallangan o’simlik bargi sarg’ayib, so’lib qoladi. Sekin-asta o’simlik hamma barglarini to’kib, qurib qoladi. O’tkazuvchi to’qimalari qorayib qoladi. Petri likopchalariga nam kameradagi joylangan o’simlik to’qimalari yuzasida rangsiz yoki oqish tutun rangli mitseliya qoplami hosil bo’ladi. Ularning yuzasida mutovka shaklida shoxlangan, yuqoriga qarab o’sgan konidiyabandlari hosil bo’ladi. Konidiyabandlarining asosi bir oz och- jigarrang, ustki qismi rangsiz. Konidiyalari bir hujayrali 5-10 x 2-2,5 mkm. Dog’lanish – kladosporioz – Cladosporium carpophilum (Thüm.) Ellis. Tarqalishi - Evropa, Osiyo, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Kasallangan bargning yuzasida yoyilgan baxmalsimon to’q-jigarrang dog’lar hosil bo’ladi. Mitseliyalari och jigarrangdan to’q-jigarrangacha bo’ladi. Konidiyabandlari oddiy, faqat uchki qismida shoxlangan, asosi to’siqli, pastki qismi bir oz yo’g’onroq. Konidiyalari asosan bittadan hosil bo’ladi. Ular

dumaloq, bir oz cho’zinchoq, silindrsimon, po’sti silliq, o’lchami 9-12 x 3-4,5 mkm. Fuzarioz chirish – Fusarium culmorum (Sm.) Sacc., Rhizoctonia adercholdii Kolosh . Pythium sp . Tarqalishi – er sharining hamma qit’alarida juda keng tarqalgan. Zamburug’ o’simlikning poyasi va ildizini chiritadi. Barglarda har xil shakldagi mayda dog’lar hosil bo’ladi. So’ngra bargning ko’p qismlariga yoyilib, katta dog’larga aylanadi. Poya asosi qoramtir tus olib chiriy boshlaydi. Kasallangan poya asosi kulrang g’ubor bilan qoplanadi. O’simlikning barglari sarg’ayib ketadi va o’sishdan orqada qoladi. Gullari yaxshi ochilmaydi. Poya ko’ndalang kesilganda uning jigarrang tusga kirganligi yaxshi ko’rinadi. Kasallangan poya bo’lakchalarini Petri likopchasidagi nam kameraga qo’yilganda o’simlik bo’laklarida oqish, och sarg’ish, to’q pushti mitseliyalar o’sib chiqadi. Makrokonidiyalar sporodoxiy, pionnotalarda hosil bo’ladi, ularning shakli urchuq-o’roqsimon, egilgan yoki to’g’ri bo’ladi. Uchki qismida pushti rangli o’simtasi bor. Makrokonidiylari uch septali, yuqori xujayralar tepasiga qarab uchlanib boradi, bir oz egilgan, pastki qismida yaxshi ko’ringan oyoqchasi bor. Makrokonidiyalarning o’lchami 11-47 x 2-9 mkm. Chirish jarayonida Fusarium culmorum turidan tashqariboshqa tur tuproq zamburug’ turlari ham ishtirok etishi qayd qilindi. Masalan Sclerotinia Sclerotiorum turi kasal poyalarda oq rangli mitseliya hosil qiladi. Uning tepasida 1-2 sm qora rangli sklerotsiyalar hosil bo’ladi. Astraning sarg’ayish kasalligi Kasallik simptomlari: Kasallikning birinchi simptomlari o’simlikning to’qimalarini oqarishi bilan namoyon bo’ladi, keyinchalik tezlik bilan tomirlar sarg’ayadi va deformatsiyalanadi. Zararlangan barglar uzunasiga tik chiziq bilan o’sadi. Kasallik tarqalishi bilan barglar pastdan tepaga qarab quriy boshlaydi. Zararlangan barglar o’sishdan to’xtaydi, gullar maydalashadi, gulbarglari yashil

rangga kiradi. Barg qo’ltig’ida nozik xlorotik novdalar rivojlanadi. Bu kasallik xrizantema, gladiolus, petuniyada ham uchraydi. Kasallik qo’zg’atuvchisi: Astraning sarg’ayish kasalligini fitoplazmalar (spiroplazma) qo’zg’atadi. G’alvirsimon naychalarda floemalar ko’p dumaloq yoki tuxumsimon shaklda tanachalar hosil qiladi, ular membrana bilan o’ralgan bo’ladi. Yirikroq tanachalarda membrana oldida zich donli plast xosil qiladi, ularning o’rtasida esa to’rsimon mag’iz iplari bo’ladi. Ushbu tanachalar kasallik tashuvchi tsikadkalarning tanasida ham uchraydi. Astraning fitoftoroz kasalligi Kasallik simptomlari: Kasallikning tashqi belgilari o’simlikning ko’chatlik yoki yalpi gullash davrida tezda so’lishi va nobud bo’lishi bilan namoyon bo’ladi. Poya asosi va ildizlarda qoraygan nekrotik zonalar xosil bo’ladi, ular poya bo’ylab tarqaladi va uning yon shoxlarini ham o’rab oladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi: Astraning fitoftoroz kasalligini Phytophthora turkumiga kiruvchi zamburug’lar qo’zg’atadi. Ular juda keng tarqalgan. Fitoftoroz kasalligini qo’zg’atuvchilar o’simlik qoldiqlari va tuproqda oospora holida saqlanadi. 2 4-rasm.Astraning sarg’ayish(1)va fitoftoroz (2) kasalligining belgilari Astraning un-shudring kasalligi Kasallik simptomlari: Kasallik belgilari barg, poya va g’unchalarda namoyon bo’ladi. Kasallik yosh o’simliklarda ham namoyon bo’ladi, ularning yalpi tarqalishi vegetatsiya davrining oxirida kuzatiladi. Zararlangan o’simlik

to’qimalarida oq, keyinchalik kul rang –oq unsimon g’uborlar rivojlanadi. Zararlangan barglar deformatsiyalanadi, quriydi, poya rivojlanishdan orqada qoladi, ularning uchki qismi ko’pincha quriydi. Kuchli zararlangan o’simlik g’unchalari yaxshi ochilmaydi. Kasallik qo’zg’atuvchisi: Un-shudring kasalligini qo’zg’atuvchi zamburug’ – Erysiphe communis . Mitseliysi momiq, oq yoki kulrang. Zamburug’ning kleystotetsiylari sharsimon bo’lib, quriganida ham hajmini kichraytirmaydi. Kleystotetsiylarni bir nechta oddiy xivchinlari va 10 taga yaqin askalari mavjud. Askalar mayda, tuxumsimon, oyoqchali yoki oyoqchasiz. Askasporalar tuxumsimon, bir hujayrali, rangsiz. Konidiyabandi qisqa, oddiy, rangsiz . Konidiyalar ellips shaklli, rangsiz 40-50 x 20x25 mk. Astraning septorioz kasalligi Kasallik simptomlari: Kasallik barglarning pastki yarusidan tepaga qarab rivojlanadi. Barglarda kul rang yoki sarg’ish qizil- qo’ng’ir dog’lar bo’lib, ularning markaziy qismi ochiqroq ranglarda va qoramtir hoshiyali bo’lib namoyon bo’ladi. Zararlangan barglar sarg’ayadi, so’liydi va qurib qoladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi: Septorioz kasalligini qo’zg’atuvchi zamburug’ – Septoria callistephi Gloyer. Zamburug’ o’simlik to’qimasiga botirib sharsimon yoki yalpoq piknidalarini xosil qiladi. Piknosporalar ipsimon, 0-3 to’siqchali, rangsiz, 24-44 x 2-1.8 mk. Patogen zararlangan o’simlik qoldiqlarida saqlanadi. Astraning fuzarioz so’lish kasalligi Kasallik simptomlari: Kasallik ko’pincha o’simlikni g’unchalash yoki gullash fazasida rivojlanadi. Zararlangan o’simliklar o’sishdan orqada qoladi, barglar vaqtidan ilgari so’liydi, keyinchalik sarg’ayadi va nobud bo’ladi. Ko’pincha zararlanish o’simlikni bir tomonida kuzatiladi, shu sababli ular bir tomonga qiyshayadi (24-rasm). Poyaning asosiy qismida qoramtir o’lik to’qimalar namoyon bo’ladi, ularning sirti namlik yuqori bo’lgan davrda ochiq rangli zamburug’ g’uborlari bilan qoplanadi.

Kasallik qo’zg’atuvchisi: Astraning fuzarioz so’lish kasalligini bir nechta Fusarium turkumiga kiruvchi zamburug’lar qo’zg’atadi. Ularning orasida keng tarqalgani Fusarium oxysporum. Bu zamburug’ makro- va mikrokonidiyalar, xlamidospora va mikrosklerotsiya xosil qiladi. Makrokonidiyalari 3-hujayrali, ochiq-sarg’ish qizil- sariq, yengilgina egilgan noaniq shaklli oyoqchali, 10-40 x 3.5-4 mk., sporodoxiyalarda xosil bo’ladi. Mikrokonidiyalar bir hujayrali bo’lib, boshchalarda joylashgan bo’ladi. Xlamidosporalari terminal yoki interkalyar bo’ladi. 5-rasm.Astraning fuzarioz so’lish kasalligini belgilari 5 - §. Chrysanthemum L. – Xrizantema kasalliklari Chrysanthemum – Sompositae oilasiga mansub o’simlik. Seleksionerlar hozirgi kunga kelib bir necha ming mayda va yirik gulli xrizantema navlarini kashf qilingan. U ko’p yillik o’tsimon o’simlik yoki yarim buta, ko’p shoxlanadi, balandligi 25-170 sm ga etadi. Gullari savat shaklida to’planadi. Katta gulli navlarida 1-8 tagacha to’pgul (10-25 sm li), mayda gullarda 10-20 dan ortiq to’pgullari hosil bo’ladi. Xrizantema qalamchalarini ekish yo’li bilan ko’paytiriladi. Kulrang chirish – Botrytis cinerea Pers. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiyaning Uzoq SHarq mintaqasi, O’zbekiston. Umuman bu tur er yuzida juda keng tarqalgan kosmopolit tur xisoblanadi. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi va gullarini kasallantiradi.

Barg va gullarda zamburug’ning yumshoq, yoyilgan, oqish, keyinchalik kulrang tus oluvchi mitseliyalari hosil bo’ladi. Mitseliyalar yuzasida yuqoriga qarab o’suvchi uzun, bir necha bor shoxlangan, to’g’ri o’sgan konidiyabandlari hosil bo’ladi. Ularning oxirgi shoxlari bir oz dumaloq shish bilan tugallanadi. SHishning dumaloq qismi yuzasida kalta o’simtalar, ularning ustida esa konidiyalar joylashadi. Hammasi birga bir butun dumaloq bosh shaklini hosil qiladi. Konidiyabandlari qalin po’stli, pastki tomoni bir oz to’qroq, kulrang, uchki qismi rangsiz. Konidiyalari rangsiz, tuxumsimon yoki bir oz cho’zilgan, o’lchami 7-13 x 5,5-8,5 mkm. Kasal gullari xuddi bargda hosil bo’lgan kulrang mitseliya qatlami kabi qatlam bilan qoplanadi, kuchli kasallanganda gullar umuman nobud bo’ladi. Zamburug’ “YUbileynaya Uzbekistana” navida qayd qilindi. Zang – Puccinia shrysanthemi Rose . Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi (4rasm). Bargning ko’proq pastki tarafida tarqoq, yakkama-yakka joylashgan yoki bir biriga qo’shilib ketgan dumaloq, sarg’ish rangli yostiqchalar paydo bo’ladi. Ular dastlab o’simlik epidermisi bilan qoplangan bo’lib, so’ngra epidermis yostiqchalar ochiladi. Ichidan och jigarrang urediniosporalar chiqadi. Urediniosporalari 21-47 x 17-20 mkm kattalikda, och jigarrang, po’sti tikanli.

6-Rasm. Xrizantema gulining zang – Puccinia shrysanthemi Rose. kasalligi va uning qo’zg’atuvchisi Telioyostiqchalari ko’proq bargning pastki tarafida hosil bo’ladi. Ularning tusi qoramtir-jigarrang. Teliosporalari ellips shaklida, biroz cho’zilgan, o’lchami 33-42 x 18-23 mkm, to’q jigarrang yoki qoramtir. Kasallangan barglar sarg’ayib, nobud bo’ladi. Zamburug’ning II-III-sporalash bosqichida xrizantemaning “YUbileyn ы y Tashkenta” navida qayd qilindi. Un-shudring – Oidium shrysanthemi Rabenh . Tarqalishi – Rossiya Primorsk viloyati, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, barg bandini, shoxchalari va g’unchalarini kasallantiradi (6-rasm). Kasallangan bargning yuzasida, kasallik kuchli rivojlanganda pastki tarafida ham, unsimon yoki o’rgimchak ipchalariga o’xshash g’uborlar hosil bo’ladi. Bu g’uborlar zamburug’ning mitseliyasi va spora hosil qiladigan a’zolaridan iboratdir. Konidiyabandlari kalta, konidiyalari ellips shaklida, zanjirsimon joylashgan, o’lchami 25-30 x 8-12 mkm. Kasallik ko’proq issiqxonalarda kuzatiladi. Fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schl. f . sp . shrysanthemi G.M. et.

J.K. Juda ko’p mamlakatlarda tarqalgan, o’simliklarni juda kuchli kasallantiradi, Rossiya federatsiyasi va O’zbekistonda ham keng tarqalgan. Zamburug’ o’simlikning bargi, bargbandi, poyasi, mayda shoxchalari, gulbandi, g’unchalari va gullarini kasallantiradi. Kasallik ildiz tizimi va o’simlik urug’larida ham rivojlanadi. Kasallanish erta bahorda gul ko’chatlarida 3-4 barglar paydo bo’lgandan boshlanadi. Barglarning tomir yonlarida och-sarg’ish har xil shakllardagi dog’lar hosil bo’ladi. Bunday dog’lar keyinchalik o’simlikning yuqori yaruslarida ham paydo bo’la boshlaydi. O’simlikning gullash davrida kasallik avjiga chiqadi. O’simlikning pastki qismidagi kasallangan barglar so’lib, to’kila boshlaydi. Sekinasta hamma barglari to’kilib ketadi.

7-Rasm. Xrizantema gulining un-shudring – Oidium shrysanthemi Rabenh. kasalligi Kasallangan o’simlikning poyasi yoki shoxchalari ko’ndalang kesilganda o’tkazuvchi to’qimalari qoramtir-jigarrang tus olganligi yaqqol ko’rinadi. Kasallangan o’simlikning a’zolarini Petri likopchasiga nam kameraga joylashtirilib, termostatda 20-24 0 S da saqlanganda 3-4 kundan so’ng to’qimalar yuzasida och pushti yoki sarg’ish-qizil rangli mitseliya paydo bo’ladi. Mikrokonidiyalari mitseliya yuzasida juda ko’p miqdorda hosil bo’ladi. Ular kalta konidiyabandlarda hosil bo’ladi. Konidiyalari bir biriga yopishib, dumaloq bosh shaklini tashkil qiladi. Makrokonidiyalari mitseliyaning zich joylashishi natijasida hosil bo’lgan sporodoxiy va pionnotalarda hosil bo’ladi. Ularning shakli urchuq yoki o’roqsimon, biroz egilgan, uchiga qarab ingichkalashib boradi. Pastki qismida esa oyoqchasi bo’ladi, 3-6 to’siqli, o’lchami

21-38 x 3,5-4,5 mkm. Mitseliyalarda alohida yoki zanjirsimon joylashgan mikrokonidiyalar hosil bo’ladi. Ularning shakli dumaloq, qalin po’stli, ba’zan ikki hujayrali. Zamburug’ “Jizeya” navida qayd qilindi. Vertetsillioz so’lish – Verticillium albo-atrum Reink et Berth . Verticillium dahliae Kleb. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiya, O’zbekiston. Umuman kasmopolit Zamburug’ o’simliklarning barglari, bargbandlari, poyalari, mayda shoxchalari, gulbandlari va ildiz tizimini kasallantiradi. Kasallik o’simlik unib chiqqandan boshlab, vegetatsiya davri tamom bo’lguncha kuzatiladi. Vaqt o’tishi bilan o’simlikning yuqori yaruslaridagi barglarida ham kasallik belgilari hosil bo’ladi. Dog’lar kattalashib butun barg sathini egallab oladi. Barglar yashil rangini yo’qotib, sarg’ayadi, qurib qoladi va to’kilib ketadi. Go’l o’simligi uchki qismidan boshlab quriydi. O’simlik poyasi, shoxchalari ko’ndalang kesilganda o’tkazuvchi tomirlarning qorayib, jigarrang tusga kirganligi aniq ko’rinadi. Kasallangan o’simlik a’zolarining bo’laklari Petri likopchalaridagi nam kameraga qo’yilganda, 4-5 kundan keyin bo’lakchalar yuzasida rangsiz yoki oqish rangli mitseliyalar hosil bo’ladi. Ularning yuzasida esa zamburug’ning konidiyabandlari va konidiyalari hosil bo’ladi. Konidiyabandlari mutovka shaklida shoxlangan. Ko’p hujayrali mutovkalarning asosi bir oz yo’g’onlashgan, uchiga qarab ingichkalashib boradi. Har mutovkada 3-7 dona fialidalar, ularning yuzasida esa konidiyalar joylashadi. Konidiyalar o’zlari chiqargan suyuqliklari bilan bir biriga yopipshib, soxta bosh shaklini hosil qiladi. Konidiyalari bir hujayrali, ba’zan ikki hujayralilari ham uchraydi, o’lchami 2,5-4 x 1,5-2,5 mkm, dumaloq, rangsiz. Xrizantema gulida vertitsillioz so’lish kasalligini V. albo-atrum dan tashqari V. dahliae turi ham qo’zg’atadi. Vertitsillioz so’lish – Verticillium dahliae Kleb. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiya, O’zbekiston. Bu tur ham kosmopolit.

Zamburug’ o’simlikning bargi, bargbandi, poyasi, shoxchalari, gulbandi, gullari, g’unchalari va ildiz tizimini kasallantiradi. Barglarning yuzasida xlorotik dog’lar hosil bo’ladi. Ular har xil shaklda bo’lib, asosan tomirlar atrofida joylashadi. Kasallangan barglar sekin asta sarg’ayib, quriydi va to’kilib ketadi. Kasallik pastdan yuqoriga qarab ko’tariladi. Yuqorigi yaruslarda ham barglar sarg’ayib, so’lib qoladi. O’simlik o’sishdan orqada qoladi, ammo, rivojlanishi boshqa sog’lom o’simliklarga nisbatan bir oz tezlashib ketadi. Gullar ertaroq etishadi, ammo ular mayda va ziynati past bo’ladi. Kasallangan o’simlik poyasi ko’ndalang kesilganda o’tkazuvchi tomirlarda qoramtir-jigarrang to’qimalar ko’rinadi. Kasal o’simlik a’zolari nam kameraga joylashtirilganda, ularning yuzasida mitseliya, konidiybandi, konidiyalari hosil bo’ladi. Mitseliyasi rangsiz, ko’p hujayrali. Konidiyabandlari mitseliya yuzasida hosil bo’ladi, ular to’g’ri, mutovka shaklida shoxlangan. Har mutovkada 4-8 fialidalar hosil bo’ladi. Ularning yuzasida konidiyalari bittadan hosil bo’ladi. O’zlari chiqargan suyuqlik moddasi bilan birbiriga yopishib, dumaloq boshcha shaklini hosil qiladi. Konidiyalari rangsiz, o’lchami 2-4 x 1,5-3 mkm, bir hujayrali, dumaloq, tuxumsimon, bir oz cho’zinchoq. Mitseliyalarda bir hujayrali, jigarrang xlamidosporalar va qalin po’stli to’qjigarrang mikrosklerotsiyalar hosil bo’ladi. Kasallik “YUbileynaya Uzbekistana” navida qayd qilindi. Fomoz – Phoma shrysanthemi Voglina . Tarqalishi – Evropa, SHarqiy Amerika, Hindiston, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi va ildizini kasallantiradi. Kasallangan barglarning ingichka tomirlari qoramtir tusga kiradi.

Keyinchalik u yo’g’onroq tomirlarga ham o’tadi. Bargning ko’p qismi och- sariq us oladi. Qisqa vaqt ichida barg so’lib, poyada osilib qoladi. Tuproqdan 10 sm balandlikda o’simlikning poyasida qoramtir rang hosil bo’ladi. O’simlikning ildizida esa mayda qizg’ish dog’lar hosil bo’la boshlaydi. Keyinchalik ildiz uzunasiga yorilib ketadi va sekin-asta ildiz to’la chiriydi. Ular tez sinib ketadigan bo’lib qoladi. Kasallangan to’qimalar yuzasida tarqoq, bittadan joylashgan, dumaloq, to’qjigarrang yoki qora piknidalar hosil bo’ladi. Ular pastki qismi bilan o’simlik to’qimasi ichida joylashadi. Konidiyalari tuxumsimon yoki ellips shaklida cho’zilgan, rangsiz, o’lchami 5-9 x 2,5-3,5 mkm. Kasallik Knopa, CHarivka, Fleyta navlarida qayd qilindi Ildizning qora pitioz chirishi – Pythium ultimum Hesse. Tarqalishi – Mongoliya, Xitoy, SHimoliy Amerika, Gavayi orollari, Filippin, Avstraliya, Tasmaniya, Janubiy Afrika, Hindiston, SHarqiy Amerika, Evropa, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning poya asosini kasallantiradi. Poyaning kasallangan qismi qorayadi, ingichkalashadi va o’simlik egilib qoladi. 3-5 kun ichida o’simlik nobud bo’ladi. Mitseliyasi shoxlangan, zoosporangiyalari dumaloq, oogoniysi silliq, dumaloq, oosporalari ham silliq. Kasallik qulay sharoitda infeksiya manbaini tashkil qiladi. Kasallik “YUbileynaya Tashkent” navida qayd qilindi. Ildiz chirish – Rhizoctonia solani Kuhn . Tarqalishi – Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning ildiz tizimini kasallantiradi (4-rasm). Kasallangan to’qima yuzasida jigarrang, zich joylashgan mitseliya qatlami hosil bo’ladi. Mitseliya oralarida mayda, qora, dumaloq, cho’zinchoq sklerotsiyalari hosil bo’ladi. Kasallangan o’simlikning ildizi chirib, o’simlik nobud bo’ladi (6-rasm).

8-Rasm. Xrizantema gulining ildiz chirish ( Rhizoctonia solani Kuhn) bilan kasallanishi va uning kasal qo’zg’atuvchisi Fuzarioz chirish – Fusarium avenaceum (Fr) Sacc . Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Amerika, YAponiya, Hindiston, Rossiya, O’zbekiston. Zambrug’ o’simlikning poya va poya asosini kasallantiradi. Kasallangan o’simlikning bargi sarg’ayadi va qurib qoladi. Bunday o’simliklar erdan oson sug’urib olinadi. Poyasi qorayib, chirib ketadi, chirigan to’qimaning ustida sarg’ish-qizil mitseliya qoplami hosil bo’ladi. Nam kamerada zamburug’ yaxshi o’sadi. Makrokonidiyalari bigizsimon, ipsimon, ustki qismi egilgan, asosi va oxirgi hujayrasi uchlangan, 4-7 to’siqli, pastki qismida oyoqchasi bor. Konidiyabandlari shoxlangan, och pushti, sarg’ish tusda bo’ladi. 6 - §. Dahlia L. – kartoshkagul kasalliklari Dahlia – Compositae oilasiga mansub o’simlik. Uning 12 ta turi mavjud. Poyasi shoxlangan, 30-260 sm uzunlikda. Gullari oq, sariq, qizil, binafsharang va boshqa ranglarda. Gullari til va naychaga o’xshash. Kartoshkagul tuganaklari ko’p yillik, baquvvat, ularda ozuqa moddalari to’planadi. Gulbandining uzunligi 50-60 sm, uning markazi va yonboshida g’unchalar joylashadi. O’simlik asosan vegetativ

yo’l bilan ko’payadi. Kartoshkagul ko’pincha tugunaklarini ajratish va qalamchalash usulida ko’paytiriladi. Qorakuya – Entyloma dahliae Sydow. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, SHimoliy Amerika, Janubiy Afrika, O’rta Osiyo, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi va bargbandini kasallantiradi. Kasallangan a’zolar yuzasida kulrang-qoramtir do’mboqlar hosil bo’ladi. Ular keyinchalik tushib ketadigan dog’lar yuzasida hosil bo’ladi. Bu do’mboqchalar zamburug’ning jigarrang-qoramtir xlomidosporalaridan tashkil topadi. Kasallik issiqxonalarda bahorda, ochiq dalalarda esa yog’ingarchilik ko’p bo’lgan yillarda rivojlanadi. Kasallikka sariq va oq rangli gullar chidamlidir. Kasallik kuchli rivojlanganda sariq dog’lar bir-biri bilan qo’shilib ketadi. Teliosporalari 7-13 mkm diametrli yoki 9-16 x 8-13 mkm o’lchamda, silliq po’stli, och-sariq yoki och-qo’ng’ir rangli bo’ladi. Kasallik Lavengra navida qayd etildi. Un-shudring – Sphaercotheca fuliginea Poll. f. dahliae Movs. Tarqalishi - Evropa, Osiyo, Rossiya Rostov viloyati, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi va gullarini kasallantiradi. O’simlikning kasallangan a’zolarida oq, o’rgimchak iplariga o’xshash g’uborlar hosil bo’ladi. Dastlab ular mayda-mayda dog’lar shaklida bo’ladi, keyin esa kengayib, barg sathining hamma joyini egallab oladi. Zamburug’ mitseliyasi bargning ustki qismida oqish-kulrang qatlam hosil qiladi. Konidiyalari bochkaga o’xshash, o’lchami 22-28 x 11-13 mkm. Kleystotetsiyalari bargning ikkala tomonida, ko’proq ustki qismida hosil bo’ladi, ularning shakli dumaloq, jigarrang-qoramtir, tarqoq yoki guruh bo’lib joylashadi. O’simtalari ko’p emas. Xaltalari keng ellips shaklida, deyarli dumaloq, o’lchami 63-89 x 55-61 mkm. Kulrang chirish – Botrytis cinerea Pers . Tarqalishi – Er sharining hamma qit’alarida juda keng tarqalgan. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi, gullarini, qishda saqlash davrida esa piyozlarini ham kasallantiradi. Kasallangan o’simlik a’zolarida kulrang g’ubor

hosil bo’ladi. Bu g’ubor zamburug’ning mitseliyasi, konidiyaband va konidiyalaridan tashkil topadi. O’simlik poyasi kasallanganda chiriyotgan dog’lar hosil bo’ladi. Issiqxonada namlik oshib ketganda o’simlikning gullari kulrang g’ubor bilan qoplanadi. Zamburug’ning mitseliyalari oqish tutunsimon yoki kulrang bo’ladi. Konidiyabandlari uzun, yuqoriga qarab tik ko’tariladi. Po’sti qalin, pastki qismi to’q-kulrang, yuqorigi qismi esa rangsiz, 2-3 marta shoxlangan. Oxirgi shoxchasi kalta, dumaloq, mayda tishga o’xshash o’simtali. Ularning tepasida bir-biriga zich joylashgan konidiyalar hosil bo’ladi, o’lchami 8-13 x 5,5-8 mkm. Konidiyalari dumaloq, bir oz cho’zinchoq. Mitseliyalari orasida va yuzasida qora mayda sklerotsiyalari hosil bo’ladi. Qishda saqlash davrida kartoshka tuganaklari qoramtir tus olib chiriydi. CHirigan to’qimalar yuzasida zamburug’ning kulrang mitseliya, konidiyabandlari va konidiyalari hosil bo’ladi. Kasallik “Ozirs” navida qaed qilindi. Sklerotinioz oq chirish – Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) D.B. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiya, O’zbekiston. Kosmopolit tur Zamburug’ o’simlikning poya va poya asosini chiritadi. Kasallangan poya chirib, maydalanib ketadi. Uning yuzasida oq paxtaga o’xshash g’ubor paydo bo’ladi, oralarida esa mayda qoramtir jigarrang sklerotsiyalari hosil bo’ladi. Qishda saqlash davrida chirish jarayoni davom etadi. CHirish bir o’simlikdan ikkinchi o’simlikga o’tib, kasallik o’chog’ini hosil qiladi. kasallik “Lavengra” navida qayd qilindi. Fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schlecht emend Snyd et Hans . Tarqalishi – deyarli hamma mamlakatlarda juda keng tarqalgan va u juda xavfli kasallik xisoblanadi. Zamburug’ o’simlikning hamma a’zolarini kasallantiradi. Kasallangan o’simlikning haqiqiy barglari paydo bo’lishi bilanoq, ularning yuzasida har xil shakldagi sarg’ish dog’lar hosil bo’ladi. Dog’lar kengayib, bir-biriga qo’shilib ketadi va bargning butun sathini egallab oladi. Barglar chekka qismidan sekin-asta burisha boshlaydi. Ular sap-sariq tusga o’tib, so’liydi va qurib qoladi. SHunday holat ularning yuqorigi yaruslarida ham kuzatila boshlaydi.

Poya yoki shoxchalari ko’ndalang kesilganda o’tkazuvchi to’qimalarning to’q-jigarrang yoki qoramtir tusga kirganligini ko’rish mumkin. Saqlash davrida namlik oshib ketsa, kasallangan kartoshka tugunaklari sekin chiriy boshlaydi. Ularning yuzasida och pushti rangli mitseliya hosil bo’ladi va shu chirish joyi infeksiya manbaiga aylanib qoladi. Kasallik “Blek Berd” navida qayd qilindi. 7 - §. Dianthus L . – CHinnigul kasalliklari Dianthus – Coryophyllaceae oilasiga mansub ko’p yillik o’simlik. Uning keng tarqalgan turlariga “turetskiy” va “gollandskiy” yoki bog’ remontant chinnigullarini misol qilish mumkin. Bog’ chinnigulining balandligi 70 sm, keng yoyilgan yoki to’g’ri o’suvchi. Poyalari baland, to’g’ri, ingichka, har qaysi gulbandida 3-8 tagacha gullar joylashadi. Ular oq, sariq, pushti, qizil, binafsharang bo’ladi. O’simlik urug’ va qalamcha bilan ko’payadi. “Turetskiy” chinnigulining balandligi 35-50 sm. Gullari oddiy yoki serbarg, 1,5-2,5 sm diametrli. U urug’ bilan ko’paytiriladi. Zang – Uromyces caryophyllinus (Schrank) Wint. Tarqalishi – Evropa, SHimoliy, SHarqiy va Janubiy Afrika, Amerika, Avstraliya, YAponiya, Tayland, YAngi Zelandiya, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi va gulbandlarini kasallantiradi. Barglarning ustki qismida zang yoki to’q jigarrang, changlanuvchi yostiqchalar hosil bo’ladi. Bular esiy yostiqchalaridir. Esiosporalari bir hujayrali, to’q sariq, o’lchami 18-27 x 15-21 mkm. Urediniya yostiqchalari bargning har ikkala tarafida hosil bo’ladi, u dastlab o’simlikning epidermis qatlami bilan qoplangan bo’ladi. U yorilgandan so’ng, chang shaklidagi jigarrang Urediniosporalari chiqadi. Urediniosporalari 23-35 x 16-23 mkm kattalikda, jigarrang, qalin po’stli, kam tikanli. Teliya yostiqchalari bargning ikkala tarafida ham hosil bo’ladi. YOstiqchalar tarqoq, alohida-alohida yoki guruh bo’lib joylashadi, changga o’xshash, qoramtir. Teliosporalari jigarrang, o’lchami 20-27 x 15-21 mkm, po’sti kashtan rangli. Ustki

qismida rangsiz o’simtasi bor, pastki qismi oyoqchali. Oyoqchasi kalta, tez sinib ketadi. Zamburug’ning II-III sporalash bosqichida chinnigulning “Pilyams Sim” navida qayd qilindi. Turk chinnigulining zang kasalligi – Puccinia arenariae (Shum) Wint. Tarqalishi – Osiyo, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Bargning ikkala tarafida ham, ammo, ko’proq paski tomonida tarqoq xolda to’q jigarrang yostiqchalar hosil bo’ladi. Keyinchalik ularning bir-biri bilan qo’shilib ketishi natijasida katta to’q jigarrang, changlanmaydigan zich teliya yostiqchalari hosil bo’ladi. Teliosporalari cho’zinchoq, uchuqsimon 23-46 x 11-15 mkm, tepa qismi cho’zilgan, ba’zan dumaloq pastga qarab ingichkalashib boradi. Xujayra ora to’siqlari tortilgan. Po’sti och sarg’ish, silliq, oyoqchasi juda uzun, mustaxkam. YOstiqchalarning atrofi bir oz ochroq xloroz to’qimasi bilan chegaralanib, o’rab olinadi. Kasallangan barglar qurib qoladi. Zamburug’ chinnigulda faqat III sporalash bosqichini xosil qiladi. Qorakuya – Ustilago violaceae (Pers.) Fuck . Tarqalishi – Evropa, Osiyo, SHarqiy Amerika, SHarqiy Afrika, Qrim, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlik maysalari, poyalari va gullarini kasallantiradi. Sporalari sarg’ish-jigarrang, oson maydalanib, bir-biridan ajralib ketadi. Ular dumaloq, cho’zinchoq, o’lchami 5-8 x 4-9 mkm. Po’sti och sariqdan to’q-sariqgacha. Teliosporalari chang xaltachalari ichida hosil bo’ladi. Dog’lanish – Alternarioz – Alternaria dianthi Stev. et. Hall . Tarqalishi – Evropa, Kanada, Braziliya, G’arbiy Afrika, Turkiya, YAngi Zelandiya, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi va poyasini kasallantiradi. Barglarda dastlab mayda, to’q jigarrang dog’lar hosil bo’ladi. Keyinchalik ularning chetlarida qalin sarg’ish-yashil o’ram hosil bo’ladi. Dog’lar kengayib, yoyiladi va bir-biri bilan qo’shilib, katta dog’larga aylanadi. Kasallik o’simlikning poyasiga ham o’tadi. Bunda o’simlik poyasining ichki to’qimalari ham kasallanadi (7-rasm). Natijada o’simlik har tomonlama zamburug’ bilan o’ralib qoladi. Zamburug’ning konidiyabandlari bittadan yoki bir nechta bo’lib, o’simlik to’qimasining ustki qismiga chiqadi. Ular to’g’ri yoki bir oz egilgan, jigarrang yoki

zaytun-jigarrang tusda bo’ladi. Po’sti silliq, o’lchami 25-65 x 8-22 mkm, juda ko’p, uzunasiga, ko’ndalangiga va qiyshiq to’siqli bo’ladi. 9-rasm. CHinnigul o’simliginng dog’lanish kasalligi bilan kasallanishi (Toshkent viloyati Qibray tumani «SHomil» gulchilik fermer xo’jaligi, 2013 yil)

10-Rasm. CHinnigul o’simligida fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schl. f. sp.dianthii (Prill. et. Delacr) Snyd et Hans ning kasal qo’zg’atuvchisi (Toshkent viloyati Qibray tumani «SHomil» gulchilik fermer xo’jaligi, 2013 yil) Fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schl. f. sp .dianthii (Prill. et. Delacr) Snyd et Hans (5.8-rasm). Tarqalishi – Angliya, Fransiya, Italiya, Gollandiya, AQSH, Germaniya, Bolgariya, Vengriya, SHvetsiya, CHexiya, Polsha, Suriya, Rossiya, Armaniston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi, shoxchalari, gulbandlari, g’unchalari va ildiz tizimini kasallantiradi. Kasallikning tashqi belgilari erta bahordan, vegetatsiya davri tamom bo’lguncha ko’rinib turadi. Barglarning o’tkazuvchi tomirlari atrofida, ularning chekka qismlarida har xil shakldagi xloroz dog’lar hosil bo’ladi. Keyinchalik u dog’lar barg sathini butunlay egallab oladi. Bunday barglar so’liydi, sarg’ayadi va to’kilib ketadi. Poya va shoxchalari ko’ndalang kesilganda o’tkazuvchi to’qimalarning to’q jigarrang yoki qoramtir tusga kirganligini ko’rish mumkin. Ildiz bo’ynida och

pushti g’ubor hosil bo’ladi. Kasallikning eng ko’p tarqalishi o’simlikning gullash va g’unchalash davrida kuzatiladi. Fuzarioz chirish – Fusarium heterosporium . Tarqalishi – deyarli barcha mamlakatlarda uchraydi. Zamburug’ o’simlikning poya asosi va ildiz tizimini kasallantiradi. Kasal qo’zg’atuvchi zamburug’ turini aniqlash uchun kasal o’simlikning poyasi va ildizini maydalab nam kameraga joylab termostatga qo’yiladi. 3-4 kundan so’ng o’simlik bo’lakchalari tepasida har xil rangli mitseliya qatlami o’simb chiqadi. F. heterosporium oq, och-pushti rangli mitseliya hosil qiladi. Makrakonidiyalari mitseliyada, sporadoxiy va pionnatalarida hosil bo’ladi. Ular urchuq, urchuq-o’roq shaklli, yuqori qismi uchlanib tugagan. Pastki qismida oyoqchasi bor. 3 septali, o’lchami 17-46 x 2-3 mkm. Nam kameraga qo’yilgan bo’lakchalarda F. Heterosporium dan tashqari och-jigar rangli zich o’sgan F. gibbosum; och-qizg’ish yoki qizil rangli, yaxshi o’sgan F. culmorum; yumshoq mayin parda shaklli och-pushti rangli mitseliya hosil qilgan F. solani turlari ham kuzatilgan. 8 - §. Gerbera L . – Tog’ mingtomiri kasalliklari Gerbera L – Asteraceae oilasiga mansub ko’p yillik o’simlik. Tog’ mingtomirining balandligi 35 sm, to’g’ri o’suvchi. Poyalari baland, to’g’ri, ingichka. Ular oq, sariq, pushti, qizil, binafsha rangda bo’ladi. O’simlik urug’ va qalamcha bilan ko’payadi. Un-shudring – Oidium erysiphoides Fries. f . gerberae Fr . Tarqalishi – Fransiya, Angliya, Daniya, Rossiya Federatsiyasi, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Bargning ustki tomonida oq, unga o’xshash g’ubor hosil bo’ladi. Ular dastlab alohida dog’lar shaklida, tarqoq joylashadi. Mitseliyalari o’rgimchak iplari kabi ingichka va rangsiz bo’ladi. Konidiyalari zanjirsimon joylashgan, ellips yoki silindr shaklida, ba’zan bochkasimon, o’lchami 28-37 x 13-17 mkm, konidiyabandlari oddiy, rangsiz.

Kasallik keng tarqalgan. Fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schlecht emend Snyd. et Hans . Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning barcha a’zolarini kasallantiradi. Qulay sharoit bo’lganda ildiz tizimi orqali o’simlik tanasiga kirib oladi. Kasallik 5-6 xaqiqiy barg hosil bo’lguncha ko’rinmaydi. Keyin esa juda tez rivojlanib ketadi. O’simlikning pastki barglari sarg’ayadi, so’ng yuqori yaruslarida ham kasallik belgilari paydo bo’la boshlaydi, o’simlik so’liydi va qurib qoladi. Piyozlarida dumaloq halqa shaklida jigarrang dog’lar hosil bo’ladi. Keyinchalik dog’lar yuzasida oqish-pushti rangli mitseliyalar va konidiyalar hosil bo’ladi. Dog’ning markazida quruq chirish boshlanadi. Kasallangan to’qima zichlashib, piyoz qattiqlashadi va qurib qoladi. Kulrang chirish – Botrytis cinerea Pers . Tarqalishi – juda ko’p mamlakatlarda keng tarqalgan. Zamburug’ o’simliklarning bargini va gullarini kasallantiradi. Kasallangan a’zolarda yumshoq, kulrang g’ubor hosil bo’ladi. Ular mitseliya konidiyaband va konidiyalardan tashkil topgan. Mitseliyasi yumshoq, yoyilgan, ko’p hujayrali, muhitga yaxshi yopishgan, oqish yoki rangsiz. Konidiyabandlari dastlab rangsiz, keyin esa asosi kulrang yoki to’q tutunsimon, yuqori qismi rangsizligicha qoladi. Ular mitseliyada hosil bo’ladi, yuqoriga to’g’ri ko’tarilgan, qalin po’stli, ustki qismida shoxlangan, hosil bo’lgan shoxchalar o’z navbatida yana shoxlanadi, oxirgi shoxchasi kalta, tepasida dumaloq shishchalar hosil qiladi. SHish yuzasida kalta o’simtalar joylashgan, ularning ustida konidiyalar paydo bo’ladi. Konidiyalar bir-biriga zich joylashadi. Konidiyalari tuxumsimon, dumaloq yoki bir oz cho’zilgan, o’lchami 8- 18x6-9 mkm, rangsiz. Mitseliya yuzasida mayda qora sklerotsiyalari hosil bo’ladi. Dog’lanish – Fillostiktoz – Phyllosticta gerberae Drhal. Tarqalishi – Amerika, Evropa, Osiyo, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning barglarini kasallantiradi.

Barglarning ustki tarafida juda ko’p tarqoq, mayda, jigarrang dog’lar hosil bo’ladi. Ularning yuzasida zamburug’ning dumaloq, asosi bilan to’qima ichiga joylashgan, qora meva tanasi – piknidalari joylashadi. Ular yakka, ba’zan guruh bo’lib joylashadi. Konidiyalari cho’zinchoq tuxumsimon yoki silindrsimon, o’lchami 5-11 x 2-4 mkm. Fuzarioz chirish – Fusarium solani (Mart.) App. et Wr . Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Afrika, SHarqiy Afrika, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning ildiz tizimi va poyasi asosini kasallantiradi. Poya asosida och pushti, zich joylashgan mitseliya to’qimasi hosil bo’ladi. O’simlikning yuqorigi shoxlari sarg’ayib ketadi. Mitseliyalari yuzasida mikrokonidiyalar hosil bo’ladi. Ular to’g’ri, o’roqsimon egilgan, uchki hujayrasi uchsiz, pastki hujayrasi oyoqchali, o’lchami 24-25 x 4-5 mkm. Fitoftoroz chirish – Phytophthora cryptogea Petryb. et. Laff. Tarqalishi – Evropa, Avstraliya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning poyasi va poya asosini kasallantiradi. Mitseliyasi shoxlangan. Zoosporangiybandlari ham shoxlangan. Zoosporangiylari noksimon. Zoosporasi 8-12 mkm o’lchamda. Oogoniylari sarg’ish, po’sti qalin. Poya asosida va ildiz tizimida o’simlik to’qimalari yumshab, parchalanib ketadi. Keyinchalik o’simlik mutlaqo nobud bo’ladi. 9 - §. Gladiolus L . – Ilongul kasalliklari. Gladiolus L. – Iridaceae oilasiga mansub ko’p yillik o’simlik. Er osti a’zosi – piyoz. Poyasi deyarli uzun – 0,3 dan 2 metrgacha. Gullari poyaning yuqorigi qismida joylashadi. Gullari konus shaklida, o’lchami 3,5 dan 25-26 sm gacha. Mevasi – ustki qismidan yoriladigan ko’sak, ichida to’la urug’lar bo’ladi. O’simlik vegetativ yo’l bilan, ya’ni tugunaklari bilan ko’payadi. Gullarining rangi oq, pushti, qizil . Qorakuya – Urocystis gladioli W.G. Smith . Tarqalishi – Evropa, Osiyo,

Janubiy Afrika, SHimoliy Amerika, Rossiya, Qozog’iston, Kavkaz, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi kasallantiradi. Kasallangan o’simlikning bargida sporalar hosil qiladigan uyachalar hosil bo’ladi. Ko’rinishidan u biroz shishganga o’xshaydi. Ular ustki qismidan o’simlik epidermisi bilan qoplangan bo’ladi. Epidermis yorilgandan so’ng, ichidan kukun shaklida, to’q qoramtir yoki jigarrang sporalar to’plami chiqadi va changga o’xshab, har tarafga tarqalib ketadi. Spora to’plami dumaloq, biroz ellipssimon shaklda, markazi to’q jigarrang, atrofi 4-12 dona rangsiz hujayralar bilan o’rab olingan, dumaloq 23-42 mkm diametrli. Zang – Puccinia gladioli Cast. Tarqalishi – Evropa, SHimoliy Afrika, Kichik Osiyo, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning barglarini kasallantiradi. Bargning har ikkala tarafida barg tomirlari oraliqlarida sarg’ich jigarrang teliya yostiqchalari hosil bo’ladi. Ular yo’l-yo’l yoki cho’zinchoq guruhlar shaklida joylashadi. Uzoq vaqt davomida o’simlikning epidermisi bilan qoplanganicha qolib ketadi. Teliosporalari 33-46 x 13-21 mkm kattalikda. Ustki qismi dumaloq, asosiga qarab ingichkalashadi. Po’sti silliq, och jigarrang. Pastki qismida oyoqchalari bor. Kasallangan barglar quriydi va to’kilib ketadi. Bizning gerbariy na’munalarimizda faqat teliya yostiqchalari va teliosporalari ilongulning “Oskor” navida qayd qilindi. Fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schl. f.sp. gladioli (Mass) Sch et Hans. Tarqalishi – Osiyo, Afrika, Avstraliya, Rossiya, Qrim, Kavkaz, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, barg bandi, poyasi, gulbandlari va gullarini kasallantiradi (9-rasm). Kasallangan barglarda har xil shakldagi mayda sarg’ish dog’lar hosil bo’ladi. Keyinchalik dog’lar kattalashib, barg sathini butunlay egallab oladi, bunday barglar sarg’ayib to’kiladi. YOsh barglari egilib, shakli o’zgaradi va qiyshayib qoladi. Gullarning ham rangi o’zgarib ketadi. Kasallik kuchli rivojlanganda uning chirishi yaqqol ko’rinadi. O’simlikning ildiz to’qimalari nimjon bo’lib qoladi. Piyozi yoki poyasi ko’ndalang kesilganda uning jigarrang-qoramtir tusga kirganligi ko’rinadi. CHirish u piyozning ichidan

boshlanadi. Bunday piyozlar qurib, burishib qoladi. Kasallik ilongulning “Oskar” navida qayd qilindi. 11-rasm. Gladiolis gulida fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schl. f.sp. gladioli (Mass) Sch et Hans ning kasal qo’zg’atuvchisi (Toshkent viloyati Qibray tumani «Shomil» gulchilik xo’jaligi, 2014 yil) Sklerotinioz – Sclerotinia gladioli (Mass.) Gray. Tarqalishi – Osiyo, Evropa mamlakatlari va Rossiya. Zamburug’ o’simlikning piyozlarini kasallantiradi.

O’simlikning birinchi barglari o’sib chiqqandayoq kasallik belgilari namoyon bo’ladi. Barglar qoramtir tus oladi, poyalari qorayib, qurib qoladi va tezda sinib ketadi. Namlik me’yoridan oshib ketganda poya to’qimalari alohida tolalarga ajralib ketadi. Poya qismida qora rangli sklerotsiyalari hosil bo’ladi. O’simlik gullamay qoladi. Piyozlari esa chiriydi va qoramtir tusga kiradi. Piyoz tangachalari piyozga tegib turgan joyidan sinib ketadi. Natijada qoramtir halqa qoladi. Keyin piyoz jigarrang dog’lar bilan qoplanadi. Dog’lar bir-biriga qo’shilib, dumaloq xalqa hosil qiladi. Bunday piyozlar saqlash davrida qurib, burishib qoladi. Kasallik ilongulning “Oskar” navida qayd qilindi Piyozning jigarrang chirishi – Botrytis gladiolorum Timm. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Amerika, SHarqiy Afrika, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi va gul bargini va piyozini kasallantiradi. Vegetatsiya oxiriga kelib kasallik piyoz yoppasiga chirishiga olib keladi. Kasallik yozning o’rtalarida paydo bo’ladi. Zamburug’ning konidiyalari o’simlikning bargi, poyasi, shoxchalari, gulbarglari yuzasiga tushib o’sib chiqadi va o’simlik tanasiga kirib ketadi. Kasallangan to’qimalarda qo’ng’ir rangli dog’lar hosil bo’ladi. Ularning yuzasida yumshoq, kulrang g’uborlar hosil bo’ladi. Dog’lar katta, kichik, dumaloq, cho’zinchoq va boshqa shakllarda bo’ladi. Asosiy dog’lari dumaloq va tuxumsimondir. Gulbandlarida zamburug’ dastlab mayda, suvli dog’lar hosil qiladi. Sporalar soni ko’payib ketganda dog’lar soni ham ko’payib ketadi. Natijada gullar o’zining rangi va tashqi ko’rinishini yo’qotadi. Suvli dog’lar keyinchalik jigarrang tus oladi. Havoda namlik ko’payib ketganda kasallik tez rivojlanadi, dog’lar kattalashib, ba’zi bir to’qimalari chiriy boshlaydi. Ularning ustki qismida kulrang mitseliya qatlami hosil bo’ladi. O’simlik poyasi tez sinadigan bo’lib qoladi va o’simlik qiyshayib, yiqilib tushadi. O’simlik poyasining asosi kasallanganda infeksiya piyoz to’qimasiga o’tadi va o’tkazuvchi tomirlari bo’ylab tarqaladi. Dastlab markaziy o’tkazuvchi

tomirlarni, keyin uning mayda shoxchalarini kasallantiradi. Piyoz jigarrang tus oladi. Kasallikning rivojlanishi piyozlarni saqlash davrida ham davom etadi. Zamburug’ bir piyozdan ikkinchi piyozga o’tib, bir butun infeksiya o’chog’ini hosil qiladi. CHirigan piyozlarning yuzasi kulrang g’ubor bilan qoplanib ketadi. Kasallik Mariya Goretti navida kuzatildi. Penitsillioz chirish – Penicillium gladioli Mc. Sull. et. Thom . Tarqalishi – Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ piyozlarni qishda saqlash davrida kasallantiradi. Piyozlarning ostki tarafida o’simlik to’qimasi ichiga botgan shaklda dog’lar hosil bo’ladi. Bu dog’lar yashil rangli mitseliya qoplami bilan qoplanib ketadi. Agar saqlash joyida namlik oshib ketsa, kasallik juda tez rivojlanib ketadi. Konidiyabandlarining hosil bo’lishi o’rta me’yorda bo’ladi. Konidiyalari dumaloq, bir oz ellips shaklida, uzun zanjir shaklida joylashadi, po’sti silliq, o’lchami 3-4 x 2-2,5 mkm. 10 - §. Hyacinthus (Tourn.) L . – Gulisumbul kasalliklari Hyacinthus - Asparagaceae oilasiga mansub ko’p yillik o’simlik. Er osti a’zosi – piyoz. Poyasi deyarli uzun – 40-60 sm. Gullari poyaning yuqori qimini davom ettiradi va ingichkalashib tugaydi, barglari qalin. Guli silindr shaklida bo’lib, mayda gulchalardan iborat, piyozidan ko’payadi. Zang – Uromyces scillarum (Grev.) Wint. Tarqalishi – Evropa, SHimoliy va SHarqiy Afrika, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi va gulbandini kasallantiradi. Bargning ikkala tomonida rangi o’chgan yoki sarg’ish, tarqoq bo’lib joylashuvchi, kasallik kuchli rivojlanganda esa guruh bo’lib joylashuvchi dumaloq konsentrik shakldagi teliya yostiqchalari hosil bo’ladi (10-rasm). Ular dastlab o’simlikning epidermis to’qimasi bilan qoplangan bo’ladi, keyin u yorilgandan so’ng, changga o’xshash to’q-jigarrang Teliosporalari chiqadi.

Teliosporalari dumaloq, tuxumsimon, ellips shaklida, o’lchami 17-25 x 1120 mkm, ba’zan har xil burchak shaklida ham bo’lishi mumkin. Po’sti jigarrang, uzunasiga yoki qiyshiq yo’g’on joylashgan chiziqchali. YAkka yoki bir-biriga yopishgan, rangsiz, ingichka va tez sinib ketadigan oyoqchali. Kasallik gulbarglarida ham hosil bo’ladi. 12-rasm. Gulisumbulning zang – Uromyces scillarum (Grev.) Wint . kasalligi (Toshkent viloyati Qibray tumani «Adolat» gulchilik xo’jaligi, 2015 yil) Piyozi chirishi – Sclerotinia bulborum (Wakk.) Rehm . Tarqalishi – Rossiya, Qrim, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning piyozini kasallantiradi. Apotetsiysi 3-5 mm diametrli, to’q kulrang, silindr shakildagi oyoqchali. Erta bahorda apotetsiylar sklerotsiyalari yuzasida hosil bo’ladi. Xaltalari silindr shaklida, rangsiz. Xaltasporalari tuxumsimon o’lchami 11,3-15,8 x 4,9-9,7 mkm. Sklerotsiyalarii dastlab oq rangli, keyinchalik qorayadi o’lchami 0,9-1,7 mm diametrli.

Kasallangan piyozlar tuproqda o’simliklar unib chiqquncha chirib ketadi, o’sib chiqqan taqdirda ham ko’chatlari nimjon, kuchsiz bo’lib o’sadi. CHirigan piyozlar oqish rangli mitseliya va qora sklerotsiyalari bilan qoplangan bo’ladi. Kasallik alohida joylashgan infeksiya o’choqlarini tashkil qiladi. Penitsillioz chirish – Penicillium cyclopium Westl . Tarqalishi – Evropa, Kichik Osiyo, Hindiston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning piyozi, gulbandlari va gullarini kasallantiradi. O’simlikning kasallangan a’zolari yashil rangli g’ubor bilan qoplanadi. Bu g’uborlar zamburug’ning mitseliya, konidiyabandlari va konidiyalaridan tashkil topgan bo’ladi. Zamburug’ muhit yuzasida juda tez o’sadi va juda ko’p konidiyalarini hosil qiladi. Mitseliya va konidiyalarining rangi oq- yashildan to’q- yashilgacha o’zgarishi mumkin. Konidiyabandlari kasallangan a’zolarning yuzasida hosil bo’ladi. Po’sti notekis, kamdan-kam silliq, juda ko’p shoxlangan. Konidiyalari deyarli dumaloq yoki ellips shaklda, o’lchami 3,0-4 x 2- 29 mkm. Piyozlarning tabiiy yaralari bo’lsa tezda kasallanadi. Fuzarioz chirish – Fusarium culmorum (Sm.) Sacc.. et. Wr. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Afrika, Avstraliya, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlik piyozining ostki qismini kasallantiradi. Kasallangan o’simlikning barglari sarg’ayib qoladi. Piyozning ostki tomonida chirish dog’lari hosil bo’ladi. Ularning yuzasida och-pushti rangli g’uborlar rivojlanadi. Kasallik asosan o’simlik piyozlarini kovlab olayotganda va ularni saqlash davrida yaxshi ko’rinadi. CHirish piyozning pastki tomonida jigarrang chirish dog’lari hosil bo’lishidan boshlanadi. Keyin chirish piyozning hamma sathiga tarqaladi. Kasallangan to’qimaning yuzasida pushti-oqish rang mitseliyalar hosil bo’ladi. Piyozlarning chirishida F.sulmorum dan tashqari F. oxysporum Schl , F. solani (Mart.) App-et Wr . turlari ham ishtirok etadi. 11 - §. Iris L . – Gulsapsar kasalliklari Iris – Iridaceae oilasiga mansub o’simlik. Uning 250 ta turi mavjud. O’rta Osiyo respublikalarida juda keng tarqalgan. Ba’zilari namligi yaxshi sharoitda,

ba’zilari quruq, xatto sho’rlangan tuproq sharoitida ham o’saveradi. SHu xususiyatlariga qarab botanik olimlar ularni 10 ta guruhga birlashtirishgan. O’simlikning balandligiga qarab esa ular 3 ta guruhga bo’lingan: past bo’yli – 40 sm gacha, o’rtacha – 40-70 sm, baland – 70 sm dan baland. Gulning ildizpoyasi – bu vegetativ er osti poya. SHu erda vegetativ kurtaklar hosil bo’ladi. Urug’ va ildizpoyasini bo’lib ekish yo’li bilan ko’payadi. Mevasi ustki tomonidan yoriladigan pardali ko’sakdir. Uning ichida 10-24 dona urug’i joylashadi. Zang – Puccinia iridis (D.C) Wollroth. Tarqalishi – Evropa, SHimoliy Afrika, Osiyo, SHimoliy Amerika, Rossiya, Moldoviya, Qozog’iston va O’zbekiston. Kasallik o’simlikning bargini kasallantiradi. Esiy yostiqchalari o’simlik barglarining tepastida hosil bo’ladi. Ular tarqoq, ba’zan guruhlar bilan joylashadi. Esidiosporalari dumaloq yoki bir oz cho’zilgan, o’lchami 16-23 x 12-19 mkm, po’sti rangsiz, mayda tikanli. Urediniya yostiqchalari bargning har ikkala tomonida, och sarg’ish dog’lar yuzasida hosil bo’ladi. Ba’zi yostiqchalar alohida, ba’zilari esa guruh bo’lib joylashib, dumaloq shakl hosil qiladi. Dastlab o’simlikning epidermisi bilan qoplangan bo’ladi, u yorilgandan so’ng, kukun shaklida tarqaladi, tusi jigarrang-qoramtir. Urediniosporalari dumaloq, ellipssimon shaklda, o’lchami 15-32 x 14-20 mkm, po’sti sarg’ish-jigarrang. Teliya yostiqchalari bargning ikkala tomonida hosil bo’ladi, maydalanib ketmaydi, tusi qora rangli. Teliosporalari cho’zinchoq, ellipssimon shaklda, o’lchami 25-50 x 1320 mkm. pastki qismi ingichkalashgan, po’sti silliq, sarg’ish-qoramtir, pastki qismi oyoqchali. Zamburug’ning I-II-III sporalash bosqichlarida gulisapsarning “Xanna Statches” navida qayd etildi. Kulrang chirish – Botrytis cinerea Pers . Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Amerika, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning gulbandlari va barglarini kasallantiradi. Barglarning ustki qismida sarg’ish dog’lar hosil bo’la boshlaydi. Keyinchalik bu dog’lar jigarrang tusga o’tadi va nihoyat tutunsimon- kulrang mitseliya to’qimalari bilan qoplanadi. Bunday barglar chiriydi va to’kilib

ketadi. Barglar bilan bir qatorda, gulbandlarida ham kulrang chirish dog’lari hosil bo’ladi. Dog’lar tepasida konidiyabandlari konidiyalari bilan hosil bo’ladi. Konidiyalari 712 x 9-4 mkm tutun rangli. Kasallangan o’simlik a’zolarida hosil bo’lgan chirish dog’laridan o’tkir qo’lansa hid kelib turadi. Kasallik “Braziliya” navida kuzatildi. Fuzarioz chirish – Fusarium gibbosum App. et Wr.emend Bilai. Tarqalishi – Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning ildiz tizimini chiritadi. Bahorda obhavo sharoiti seryog’in kelganda o’simliklarning barglarida to’q jigarrang dog’lar hosil bo’ladi. U dog’lar asosan poya asosiga yaqin joylashgan barglarda kuzatiladi. O’simlik so’lib, qurib qoladi. U erdan oson sug’urib olinadi. Ildizning mayda shoxchalari to’q jigarrang tus oladi. Yo’g’onroq tomirlarida chirish dog’lari hosil bo’ladi. Ularning yuzasida och jigarrangdan to’q jigarranggacha chirish dog’lari paydo bo’ladi. O’simlikning o’sishi sekinlashadi. Gullarning rangsizlashib qoladi. Kasallangan o’simlik sun’iy muhitga joylashtirilganda ularning yuzasida och pushtidan, sarg’ish-jigarranggacha tusli mitseliyalar hosil bo’ladi. Makrokonidiyalari mitseliya tepasida, sporodixiylarda hosil bo’ladi. Ular urchuq, o’roq shaklida, bir-oz egilgan, 3-6 to’siqli, yuqori qismiga qarab ingichkalashgan, paski tomoni oyoqli. Juda ko’p xlomidosporalar hosil qiladi, ular sarg’ish-jigar rangnli. Kasallik “Seibe Nayt” navida kuzatildi. 12 - §. Lilium (Tourn) L . – Liliya kasalliklari Lilium – Liliaseae oilasiga mansub ko’p yillik o’simlik. Uning 100 ta turi mavjud. Ekologiyasiga qarab liliya turlari 4 guruhga bo’lingan: SHarqiy Osiyo, SHimoliy Amerika, Evropa va Kavkaz guruhlari. Vegetativ ko’payish a’zosi – piyoz. Uning kattaligi 2-12,5 sm diametrli. Juda kuchli qisqargan, ko’p yillik poyasi piyozning tagiga yopishgan, piyoz tangachalari esa barg vazifasini bajaradi.

Eski tangachalarni yangi hosil bo’lganlari sekin-asta chekka qismiga surib qo’yishadi. Natijada piyoz tagida spiral shaklida joylashgan piyoz tagi hosil bo’ladi. Gullari panja yoki soyabon shakldagi to’pgul hosil qiladi. Ular oq, yashil, pushti, sariq, qizil, binafsharang tusda bo’ladi. Mevasi – quruq, yorilib ketadigan ko’sak. Urug’lari ko’sak ichida joylashgan. O’simlik urug’i, piyozlarini bo’lish va mayda hosil bo’lgan bolacha piyozlar xisobiga ko’paytiriladi. Kulrang chirish – Botrytis elliptica (Berk) Cooke Tarqalish – G’arbiy Evropa, Belorussiya, Rossiya, O’zbekiston. Liliya o’simligining eng ko’p tarqalgan va eng ko’p zarar keltiradigan kasalligi. Kasallik o’simlikning bargi, g’unchalari va poyasini kasallantiradi, ammo piyozini kasallantirmaydi. Kasallik yil davomida rivojlanadi ayniqsa, kuchli kasallanish o’simlikning gullash vaqtida kuzatiladi. Kasallanish poyaning pastki barglaridan boshlanadi. Keyinroq yuqori yarus barglarida ham paydo bo’ladi. Barglarda tuxumsimon jigarrang-qizg’ish yoki qizg’ish-to’q sariq dog’lar hosil bo’ladi. Ularning yuzasi kulrang mitseliya to’qimalari bilan qoplanadi. Sekin asta dog’lar kengayib, bir-biri bilan qo’shilib ketadi va bargning sathini butunlay egallab oladi. Natijada barg qorayib, nobud bo’ladi. Zamburug’ o’simlikning poyasi, g’unchalari va gulbandlarida qo’ng’ir dog’lar hosil qiladi. Kasallangan o’simlik a’zolari kulrang, yumshoq, yoyilgan, g’ubor bilan qoplanadi. Bu g’ubor mitseliya, konidiyabandlari va konidiyalardan iboratdir. Konidiyabandlari juda ko’p hosil bo’ladi. Ular yuqoriga qarab tik o’sadi. YUqorigi qismi shoxlangan, dumaloq shaklli uchida bir qancha kalta o’simtalar, ularning tepasida esa dumaloq sporalar hosil qiladi. Konidiyalari dumaloq, cho’zinchoq yoki cho’zinchoq tuxumsimon, o’lchami 13-31 x 7-20 mkm, rangsiz. Kasallangan o’simlik to’qimalari yuzasida qora sklerotsiyalari hosil bo’ladi. Namlik ko’payib ketganda kasallik juda tez rivojlanib ketadi. O’simlikning o’sish nuqtasi kasallanganda o’simlik o’sishdan to’xtab qoladi (11-rasm).

13-rasm. Liliya o’simliging kulrang chirish kasalligi bilan kasallanishi va uning kasal qo’zg’atuvchisi (Namangan shahri “Dehqon M” gulchilik fermer xo’jaligi, 2014 yil)

Peronosporoz – Peronospora lilii Stenina. Tarqalishi – Rossiyaning Sankt- Peterburg viloyatida keng tarqalgan, O’zbekistonda ham ko’p uchraydi. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Barglarning pastki tomonida och rangli, chegaralari to’q qo’ng’ir jiyak bilan o’ralgan dog’lar hosil bo’ladi. Mitseliyalari o’simlik to’qimasi ichida joylashgan. Konidiyabandlari o’simlikning barg og’izchalaridan bittadan yoki guruh bo’lib chiqadi. Ular 2-3 martadan dixotomik shoxlanadi. Konidiyalari rangsiz, ellipssimon shaklda, o’lchami 45-53 x 20-25 mkm. Zang – Uromyces lilii (Link) Fuck. Tarqalishi – Evropa, SHimoliy Amerika, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Barglarning tepa tomonida och sariq, tarqoq joylashgan esiy yostiqchalari hosil bo’ladi. Esiosporalari dumaloq yoki cho’zinchoq, o’lchami 17-33 x 15-21 mkm. Po’sti mayda so’galli, qalin. Teliya yostiqchalari bargning ikkala tomonida ham hosil bo’ladi. Ularning rangi sariq yoki jigarrang.Teliosporalari deyarli dumaloq yoki ellips shaklda, o’lchami 27-41 x 20-26 mkm, po’sti qalin, to’q kashtan rangli. Fuzarioz chirish – Fusarium redolens Wr. Tarqalishi – Rossiya va O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning ildizi va poya asosini chiritadi. Kasallangan o’simliklarning bargi sarg’ayib, so’lib qoladi. Poya asosida och pushti, jigarrangoqish, oq-jigarrang tusli chirish dog’lari hosil bo’ladi. Bu dog’lar asosan o’simlik piyozining ostki tomonida paydo bo’ladi. Dog’larning yuzasida mitseliya, konidiyabandlar va kondiyalar hosil bo’ladi. Makrokonidiyalari sporadoxiy va pionnot joylashgan. Ular urchuk va o’roqsimon, egilgan 2-6 to’siqli, yuqorigi hujayrasi dumaloq. Pastkisi esa sekin-asta ingichkalashib boradi. Mikrokonidiyalari 1-2 hujayrali. Xlamidosporalari mitseliyalarda hosil bo’ladi. Ular dumaloq, bir oz cho’zilgan, po’sti silliq. Fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schl. emend Snyd. et Hans. f.sp. lilii Imle. Tarqalishi – Rossiyaning Sankt-Peterburg viloyati, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, bargbandi, poyasi, shoxchalari, ildiz tizimi, gul bandlari, g’uncha va gullarini kasallantiradi. YAngi unib chiqqan maysalar bargi

yuqori qismidan boshlab sarg’aya boshlaydi, keyin barg tomirlari oralig’ida sarg’ishqoramtir dog’lar paydo bo’ladi. Kasallik kuchaygan sari bu dog’lar kattalashib, barg sathini butunlay egallab oladi. Bunday dog’lar sekin asta o’simlikning yuqori yaruslarida ham paydo bo’ladi. Barglar qurib, to’kilib ketadi. So’lib qolgan o’simlik erdan oson sug’irilib chiqadi. Ildiz tizimi qoramtir tus olgan bo’ladi. Piyozning tag qismi va piyoz tangachalari chirib qorayib qoladi. Zamburug’ o’simlikning g’unchalarini zararlaganda, ularning g’unchalari mayda bo’lib qoladi, gullari yaxshi rivojlanmasdan, o’sishdan to’xtab qoladi. Kasallangan o’simlik a’zolarini nam kameraga joylanganda, ularning yuzasida zamburug’ning mitseliyalari, konidiyaband va konidiyalari o’sib chiqadi. Mitseliyalari muhit yuzasida och pushti rangli g’ubor hosil qiladi. Makrokonidiyalari sporodoxiy va pionnotalarda hosil bo’ladi. Ular urchuq va o’roqsimon egilgan, yuqorigi hujayrasi ingichkalashib boradi, pastki qismida oyoqchalari bor, urchuq va o’roqsimon egilgan, yuqorigi hujayrasi ingichkalashib boradi, pastki qismida oyoqchalari 3-4 to’siqli. Mikrokonidiyalari mitseliyada hosil bo’ladi. Konidiyalarining bir-biriga yopishishi natijasida boshga o’xshash dumaloq shakl hosil qiladi. Zamburug’ mitseliya va makrokonidiyalarida bir hujayrali, qalin po’stli xlamidosporalar ham hosil qiladi. Ularning po’sti silliq, rangsiz. 13 - §. Narcissus L. – Nargis kasalliklari Narcissus – Amaryllidaseae oilasiga mansub o’simlik. Insonlarning eng sevimli gullaridan biri hisoblanadi. Uning 80 ta turi mavjud. Nargis ko’p yillik piyoz hosil qiladi, juda yupqa, maxkam po’st bilan qoplangan. Katta piyozlarda bir nechta gulbandlar piyozning ustki qismida joylashadi. Tangachalarning qo’ynida piyozning bolachalari hosil bo’ladi. O’simlik hosil bo’lgan mayda piyozlar bilan ko’paytiriladi. Kulrang chirish – Botrytis narcissicola Kleb. Tarqalishi – Evropa, SHimoliy Amerika, Avstraliya, Osiyo, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi va piyoz bo’ynini kasallantiradi. Kasallangan o’simlik a’zolarining yuzasida yoyilgan, zich joylashgan mitseliya qatlami hosil bo’ldi. Konidiyabandlari

mitseliyalardan yuqoriga ko’tarilib, to’g’ri o’sadi, uning pastki qismi kulrangjigarrang, yuqori qismi och rangli yoki umuman rangsiz. Konidiyabandlari faqat yuqori qismida bir oz shoxlangan. Konidiyalari tuxumsimon, pastki qismi biroz uchlangan, o’lchami 8-10 x 5-6 mkm, po’sti silliq, jigarrang. Zamburug’ qatlami orasida, ularning yuzalarida qora, silliq dumaloq sklerotsiyalari hosil bo’ladi. Poya asosidagi barglar, piyozlar va poya asosidagi shoxchalar chirib ketadi. Kasallik “Ais Follis” navida kuzatildi. Zang – Puccinia schroeteri Pass. Tarqalishi – Evropa, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Kasallangan bargning ko’proq ustki, kamroq pastki tomonida bir-oz do’mboq teliya yostiqchalar hosil bo’ladi. Ular jigarrang-qoramtir bo’ladi. Teliosporalari 36-57 x 20-32 mkm kattalikda, cho’zinchoq ellipssimon shaklda, so’galli. Oyoqchasi rangsiz tez sinib ketadi. kasallik zamburug’ning III-sporalash bosqichida “Golden Xarvist” navida kuzatildi. Fuzarioz so’lish – Fusarium oxysporum Schl.f.sp. narcissi Snyder et Hans. Tarqalishi – Osiyo, Evropa, Amerika, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning hamma a’zolarini kasallantiradi. Erta bahordan vegetatsiya tamom bo’lgungacha kasallik kuzatiladi. Kasallikning to’la belgilari o’simlikning g’unchalashi va gullashi vaqtiga to’g’ri keladi. Barglarning yuzasida, tomirlarning yonlarida har xil shakldagi nekroz hosil bo’ladi. Ular sekin asta rivojlanib, kengayib boradi va bargning sathini butunlay egallab oladi. Barglar sarg’ayib, quriydi va to’kilib ketadi. Kasallik kuchli rivojlanganda barglar tezda so’lib qoladi. SHoxchalari yoki poyasi ko’ndalang kesilganda o’tkazuvchi tomirlarning qoramtir-jigarrang tusga kirganligini ko’rish mumkin. Qishlash davrida piyozlarning tag tomonida qoramtir- jigarrang chirish dog’lari hosil bo’ladi. Keyinchalik ular butun piyoz sathiga tarqalib ketadi. Namlik oshib ketganda ularning yuzasida oqish-pushti rangli mitseliya qatlami hosil bo’ladi. Makrokonidiyalari mitseliya yuzasida kamroq sporodoxiy va pionnotalarda hosil bo’ladi. Ular oqish, och pushti rangli, to’g’ri

yoki o’roq-urchuqsimon, bir-oz egilgan. Mikrosklerotsiyalarii mitseliyaning ayrim bo’laklarida hosil bo’ladi. Ular bir hujayrali, juda kamdan kam ikki hujayrali, rangsiz, po’sti silliq, yupqa. Mitseliyalar bo’ylab xlamidosporalari hosil bo’ladi. Ular bir hujayrali, qalin po’stli. Xlamidosporalari makrokonidiyalarda ham hosil bo’ladi. Kasallik “Suit Xarmoni” navida qayd qilindi. Piyoz chirishi – Sclerotium tuliparum Kleb . Tarqalishi – SHimoliy Amerika, O’zbekiston. Zamburug’ o’simliklarning piyozini chiritadi. Erta bahorgacha piyozlar o’sib chiqqungacha tuproq ichida qish davomida sekin-asta chiriy boshlaydi. O’sib chiqqan vaqtda ko’chatlari nimjon, egilgan, kuchsiz maysalar hosil qiladi. CHirigan piyozlarning yuzasida oq mitseliya va sklerotsiyalari qatlami hosil bo’ladi. Kasallik ma’lum darajada chirish o’choqlarini hosil qiladi. Sklerotsiyalari olimlarning fikricha, 10-12 yilgacha tuproq sharoitida saqlanib qolishi mumkin. Sklerotsiyalarii oddiy mitseliyalar to’qimasidan tashkil topgan, dumaloq, cho’zinchoq va boshqa har xil shaklda, po’sti jigarrang. Kasallik “Viktor Borgk” navida qayd qilindi (12-rasm). 12-rasm. Nargiss o’simligida piyoz chirish kasalligining ko’rinishi (Toshkent viloyati, «SHomil» gulchilik xo’jaligi, 2014 yil) 14 - §. Paeonia L . – Pion gul kasalliklari Paeonnia – Ranunculaceae oilasiga mansub, ko’p yillik qishlovchi gullar ichida eng chiroyli va ommabob gul. Tabiatda uning 50 ta turi mavjud.

O’simlikning bo’yi 60-120 sm. Gullarining kattaligi 25 sm. Gul barglari oq-pushti, sariq, och-binafsha rangli. O’simlikning er osti qismi baquvvat, etli, urchuqsimon, ko’p yillik ildiz tizimidan iborat. Vegetativ yo’l bilan, ya’ni ildizini ajratish, qalamcha qilish, kurtaklari va ildiz poyasini cho’zish (otvod) usullari bilan ko’paytiriladi. Kulrang chirish – Botrytis paeoniae (Oud.) Beyma Tarqalishi – Evropa, Rossiya, Moldaviya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ yosh maysalarning bargi, poyasi va g’unchalarini kasallantiradi. Kasallangan to’qimalar yuzasida yumshoq, kulrang g’uborlar hosil bo’ladi. YOsh maysalar turgor holatini yo’qotib, so’lib qoladi va chirib ketadi. Kasallangan o’simlik poyasining ildiz tizimiga yaqin joyida jigarrang chiriyotgan dog’lar hosil bo’ladi. Bu dog’lar poyani o’rab oladi. Kasallik rivojlanishi davomida chirigan to’qimalar yuzasidagi dog’larda qattiq qora sklerotsiyalari hosil bo’ladi (13-rasm). Keyinchalik g’unchalarda va gul barglarida katta jigarrang dog’lar yuzasida kulrang g’uborlar hosil bo’ladi. Ular zamburug’ning mitseliyasi konidiyaband va konidiyalaridan tashkil topgan. Kasallangan o’simlik to’qimalari yoppasiga yoyilgan kulrang g’ubor bilan qoplanadi. Konidiyabandlari juda ko’p miqdorda hosil bo’ladi. Pastki qismi jigarrangli, yuqorisi rangsiz, asosi yo’g’onroq. YUqorigi qismi to’g’nog’ichsimon, dumaloqlashgan, bir necha marta shoxlangan. Konidiyalari dumaloq, cho’zinchoq ellips shaklda, o’lchami 8-11 x 5-8 mkm, jigarrang. Kasallikning rivojlanishida namgarchilik katta ahamiyatga ega. Ayniqsa issiqxona sharitida kasallik tez tarqaladi. Kasallangan o’simlik mutlaqo nobud bo’ladi.

13-rasm. Piongulining kulrang chirish kasalligi bilan kasallanishi (Namangan shahri “Firdavs Ifori” gulchilik fermer xo’jaligi. 2013 yil) Zang – Cronartium flaccidum (Alb.et. Schw.) Wint. Tarqalishi – Evropa, YAponiya, AQSH, Ukraina, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Kasallangan o’simlik bargining ustki tomonida jigarrang jiyak bilan chegaralangan och jigarrang dog’lar hosil bo’ladi. Bargning pastki tomonida sarg’ish urediniya yostiqchalari, keyinchalik to’qroq rangli teliya yostiqchalari hosil bo’ladi. Ular mayda sarg’ish dog’lar yuzasida hosil bo’ladi. Dastlab o’simlik epidermisi bilan qoplangan bo’ladi, keyinchalik uni yorib, sporalar tashqariga tarqaladi.

Urediniosporalari tuxumsimon yoki cho’zinchoq, o’lchami 17-25 x 13-19 mkm, po’sti yupqa, rangsiz, so’galli. Teliosporalari urediniya yostiqchalarida hosil bo’ladi. Ularning po’sti yupqa, sariq yoki sarg’ish-jigarrang, o’lchami 23-58 x 7-13 mkm. Kasallangan barglar buralib, qurib qoladi. Dog’lanish – Kladosporioz – Cladosporium paeoniae Pass Tarqalishi – Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi va g’unchalarini kasallantiradi. Kasallangan barglarda qoramtir-jigarrang, dastlab mayda, tarqoq dog’lar hosil bo’ladi. Keyinchalik ular bir-biriga qo’shilib, katta dog’larga aylanadi va bargining sathini butunlay egallab oladi. Bargning pastki tomonida to’q kulrang mitseliya qoplami hosil bo’ladi. Bu qatlam zamburug’ning mitseliya konidiyaband va konidiyalaridan iborat bo’ladi. Keyinchalik kasallik o’simlikning poyasiga va mayda shoxchalariga o’tadi. Konidiyabandlari bittadan yoki bir nechtasi guruh bo’lib joylashadi, kam shoxlangan, shoxlari faqat konidiyabandning ustki qismida hosil bo’ladi. Konidiyalari deyarli dumaloq, ellips shaklda, biroz cho’zilgan, zanjirsimon joylashgan, jigarrang, o’lchami 5-12 x 4-8 mkm. Dog’lanish – Ramularioz – Ramularia paeoniae Vogl. Tarqalishi – Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Bargning ustki tomonida tutunga o’xshash, pastki qismida esa jigarrang dog’lar hosil bo’ladi. Ular chetlari to’q jigarrang jiyakli bo’ladi. Konidiyabandlari to’g’ri, kalta, kam shoxlangan, o’lchami 17-39 x 3-3,5 mkm. Konidiyalari zanjirsimon joylashgan, tuxumsimon, ellipssimon cho’zilgan, silindrsimon, bir yoki ikki hujayrali, o’lchami 10-17 x 3-5 mkm. Dog’lanish – Fillostiktoz – Phyllosticta paeoniae Sacc. et Speg. Tarqalishi – Markaziy va Janubiy Evropa, Ukraina, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Bargning yuzasida tarqoq qoramtirjigarrang dog’lar hosil bo’ladi. Ular dumaloq, cho’zinchoq, burchak va hokazo shakllarni hosil qiladi. Vaqt o’tishi bilan dog’lar yuzasida qora nuqtalarga o’xshash zamburug’ning meva tanasi – piknidalari hosil bo’ladi. Ular bargning

butun sathiga tarqaladi, ko’p emas, mayda, diametri 75-110 mkm keladi. Konidiyalari cho’zinchoq, tuxumsimon, rangsiz yoki och zaytun, yashil rangli, o’lchami 7-12 x 3-3,5 mkm. Dog’lanish – Septorioz – Septoria paeoniae West. Tarqalishi – Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Barg yuzasida mayda, dumaloq jigarrang, sarg’ish-qizil dog’lar hosil bo’ladi. Dog’larning cheti to’q qizil jiyak bilan chegaralanadi. Dog’larning yuzasida 110-145 mkm diametrli piknidalar joylashadi. Konidiyalari ipsimon egilgan, o’lchami 12-26 x 1,5-2 mkm. Fuzarioz chirish – Fusarium heterosporium Tarqalishi – juda ko’p mamlakatlarda tarqalgan. Zamburug’ o’simlikning poyasi va ildiz tizimini kasallantiradi. O’simlikning kasallangan a’zolari yumshaydi, qorayadi va chiriydi. CHirigan a’zolari yuzasida oqish-pushti, jigarrang, qoramtir g’uborlar hosil bo’ladi. Odatda chirish kasalligi bilan nimjon, kuchsiz o’simliklar kasallanadi. Namlik etarli bo’lganda chirish juda tez rivojlanadi. CHirish jarayoni qishki saqlash davrida ham davom etadi. CHirish markazida mayda sklerotsiyalari hosil bo’ladi. CHirish jarayonida Fusarium oilasidan tashqari Sclerotinia, Rhizoctonia, Phitophthora turkumlariga mansub turlar ham ishtirok etadi. 15 - §. Phlox L. – Floks kasalliklari Phlox – Polemoniaseae oilasiga mansub o’simlik. Balandigi 14-45 sm, ko’p shoxlangan, gullari 1,5-2,5 sm diametrli. Qalqonga o’xshab tuplangan. Oqdan to’q qizilgacha rangli. Sovuqqa chidamli. O’simlik urug’ bilan ko’payadi. Un-shudring – Erysiphe cichoracearum D.C.f. phlogis Jacz Tarqalishi – G’arbiy Evropa. Osiyo, SHimoliy Amerika, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi va gullarini kasallantiradi. Olimlarining ta’kidlashicha, G’arbiy Evropa mintaqasi va Rossiyaning o’rta qismida un-shudring kasalligi juda keng tarqalgan va u o’ta xavfli kasallik hisoblanadi. Kasallik asosan iyun, iyul oylarida paydo bo’ladi. O’simlik bargining

yuqori qismida, ustki tomonida oq, unsimon g’ubor hosil bo’ladi. Keyinchalik barglarning pastki tomonida ham kasalik belgilari paydo bo’ladi. Mitseliya qoplami hamma barg sathini egallab oladi. Natijada o’simlik rivojlanishdan orqada qoladi, u zaiflashib, barglari sekin asta quriydi, to’kila boshlaydi, gullashi kamayadi, ziynatlik xususiyati deyarli yo’qoladi. Vaqt o’tishi bilan mitseliyalar yuzasida zamburug’ning meva tanasi – kleystotsiylar hosil bo’ladi. Ular dumaloq, o’simtalari sodda va ustki qismi shoxlangan, dastlab rangsiz, keyinchalik jigarrang tus oladi. Kleystotitsiylar ichida juda ko’p sporaxaltalari joylashadi. Ular tuxumsimon, silindrsimon shaklda, o’lchami 55-89 x 28-47 mkm, kalta oyoqli. Xalta ichida ikkitadan yoki undan ko’proq sporalar joylashadi. Ular deyarli dumaloq, ellipssimon shaklda, o’lchami 17-25 x 9-18 mkm, rangsiz. Floks gulidagi un-shudring kasalligini Er.sichoracearum dan tashqari Oidiopsis phlogis turi ham qo’zg’atadi. Un-shudring – Oidiopsis phlogis Golov. Tarqalishi – Rossiya, Markaziy Osiyo respublikalari. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Barglarning pastki tomonida kulrang, deyarli ko’rinmaydigan mitseliya qatlami joylashadi. Ularning yuzasida konidiyabandlar va konidiyalar hosil bo’ladi. Konidiyalar o’simlik barg og’izchalari orqali guruh bo’lib chiqadi. Ular silindr shaklida, 3-4 to’siqli. Konidiyalari konidiyabandlari yuzasida bittadan joylashadi. Ular lanset yoki qisqa to’g’nog’ichsimon, yuza qismi uchlangan, o’lchami 35-62 x 10-21 mkm. Konidiyalari konidiyabandidan tushib ketgandan so’ng ular o’rniga yangi konidiyalar hosil bo’ladi. Ular morfologik xususiyatlari bilan bir-biriga o’xshaydi. Konidiya va konidiyabandlari har xil miqdorda so’galli. Vertitsellioz so’lish – Verticillium albo-atrum Reinkl et Berth . Tarqalishi – Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, shoxchalari, poyalari, gullari, g’unchalari, gulbandlari va ildiz tizimini kasallantiradi. Kasallangan o’simlik barglarida har xil shakldagi sarg’ish dog’lar

hosil bo’ladi. Barglardagi dog’lar kattalashib, barg sathini butunlay egallab oladi. Bunday barglar sarg’ayadi, so’liydi va to’kilib ketadi. Sekin asta o’simlik nobud bo’ladi. O’simlik ko’ndalang kesilganda o’tkazuvchi tomirlarining qorayib ketganligi yaqqol ko’rinadi. Kasallangan o’simlik a’zolari Petri likopchalarga nam kameraga joylashtirilganda, 3-4 kundan so’ng ularning yuzasida mitseliya qatlami o’sib chiqadi. Mitseliyalari rangsiz, po’sti yupqa, ko’p hujayrali. Konidiyabandlari mutovka shaklida shoxlangan, asosidagi hujayrasi bir-oz shishgan, yuqori qismi har mutovkada 3-5 fialidali. Fialidalari yuqoriga qarab ingichkalashgan. Konidiyalari bir, kamdan kam ikki hujayrali, rangsiz, fialidalari yuzasida bittadan hosil bo’ladi. Konidiyalari bir-biriga yopishib dumaloq bosh shaklini hosil qiladi. Kasallangan poya yoki ildiz qismi ko’ndalang kesilganda o’simlikning o’tkazuvchi to’qimalarining to’q jigarrang yoki qoramtir tusga kirganligini ko’rish mumkin. 16 - §. Rosa L. – Atirgul kasalliklari Rosa – Rosaceae oilasiga mansub o’simlik. U hamma mamlakatlarda aholining eng sevimli gullaridan xisoblanadi. Uning 1000 ga yaqin navlari mavjud. Atirgullar xususiyatlariga qarab 9 ta guruhga birlashtirilgan: bog’ atirguli, remontant, chaynogibrid, juda mayda va xokazo. Gullarining rangi oq, pushti, qizg’ish, to’q qizil bo’ladi. O’simlik payvand qilish, qalamcha qilish, urug’i bilan ekish usullarida ko’paytiriladi. Zang – Phragmidium disciflorum (Tode.) Jams. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, SHimoliy Amerika, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi, shoxchalari va gulbandlarini kasallantiradi. Erta bahorda o’simlikning kasallangan a’zolarida to’q sariq rangli yostiqchalar paydo bo’ladi. Ular dastlab mayda, tarqoq, o’simlik epidermisi to’qimasining ostida, so’ng o’zaro qo’shilib katta yostiqchalarni hosil qiladi. Esidiosporalari kalta, zanjir shaklida joylashadi, o’lchami 18-26 x 14-19 mkm, rangsiz po’stli, mayda so’galli. YOzda bargning ostki tarafida tarqoq holda urediniya yostiqchalari paydo bo’ladi. Ular mayda, dumaloq, sarg’ish rangli.

Urediniosporalari tuxumsimon, biroz cho’zinchoq, ellips shaklda, o’lchami 19-25 x 16-20 mkm, po’sti mayda tikanli. Teliya yostiqchalari bargning pastki tarafida qora chuqurchalarda hosil bo’ladi. Ular ellipssimon, urchuqsimon, o’lchami 63-108 x 27-37 mkm, 8-9 hujayrali. Pastki qismi dumaloq, yuqori qismi o’simtali. Po’sti jigarrang, so’galli, 5-6 mkm qalinlikda, pastki qismi oyoqli. Kasallangan o’simlikning bargi sarg’ayib, to’kilib ketadi, shoxchalari qurib qoladi. Atirgulni Ph. disciflorum dan tashqari Ph. tuberculatum turi ham kasallantiradi. Zang – Phragmidium tuberculatum j. Muller . Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargini kasallantiradi. Esiy yostiqchalari bargning ustki tomonida hosil bo’ladi, u o’simlik epidermisi bilan bekilgan bo’lib, keyinchalik uni yorib chiqadi. Esidiosporalari ellipssimon shaklda, o’lchami 22-27 x 18-21 mkm, zich joylashgan, po’sti so’galli. Urediniya va teliya yostiqchalari yoz oylarining boshida paydo bo’ladi. Urediniosporalari dumaloq, tuxumsimon, o’lchami 18-21 x 14-16 mkm, yirik so’galli. Teliosporalari 75-99 x 30-35 mkm kattalikda, 5-7 hujayrali, yuzasi dumaloqlangan, pastki qismida oyoqchasi bor, rangsiz, kasallangan barglar qurib, to’kilib ketadi. Gul tugishi pasayadi. Bu ikkala zamburug’ turi atirgulning ”Anjelika” navida qayd qilindi (14-rasm). Un-shudring – Sphaerotheca pannosa Lev. var. rosae . Woronich . Tarqalishi – G’arbiy Evropa, Rossiya, Qrim, Kavkaz, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ O’zbekiston sharoitida juda keng tarqalgan va hamma kasalliklar ichida eng ko’p zarar etkazadi. Zamburug’ o’simlikning bargi, poyasi, shoxchalari, gulbandi va g’unchalarini kasallantiradi.

14-rasm. Atirgul o’simligini zang kasalligi bilan kasallanishi (Namangan shahri “Vodiy Ko’kalamzor” gulchilik xo’jaligi, 2014 yil) Kasallangan to’qima yuzasida zamburug’ yaxshi rivojlanadi. Bargning ustki qismida dastlab oq, unsimon, keyinroq kulrang o’rgimchak iplariga o’xshash dog’lar hosil bo’ladi. Ularning yuzasida kigizga o’xshash g’uborlar hosil bo’ladi. Vegetatsiya vaqtida konidiyalari bilan tarqaladi. Konidiyalari 21-28 x 10-13 mkm kattalikda, bochkaga o’xshash. Kuzga yaqin g’uborlar yuzasida qora nuqtalar hosil bo’ladi. Bu zamburug’ning kleystotitsiylaridir. Ular asosi bilan mitseliyalar ichiga joylashgan bo’ladi, shakli dumaloq, o’lchami 71-118 mkm diametrli. O’simtalari kalta och jigarrang, egilgan. Kleystotetsiyalari ichida dumaloq, ellipssimon yoki keng qopga o’xshash xaltalari joylashgan, o’lchami 68-121 x 58-60 mkm, xalta ichida 6-8 tadan sporalar hosil bo’ladi. Ularning o’lchami 18-26 x 12-15 mkm. Atirguldagi un-shudring kasalligini Sph. rannosa Lev. var . rosae dan tashqari Sph. macularis Mog. f. sp. rosae Jacz. ham qo’zg’atadi. Un-shudring – Sphaeroteca macularis Mognus f. sp . rosae Jacz. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, G’arbiy Amerika, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi va gullarini kasallantiradi (15-rasm).

15-rasm. Atirgulni un shudring kasalligi bilan kasallanishi (Namangan shahri “Vodiy Ko’kalamzor” gulchilik xo’jaligi, 2014 yil)

Kasallangan to’qimaning yuzasida yaxshi rivojlangan mitseliyalar paydo bo’ladi. Ularning yuzasida qora-jigarrang, dumaloq, 15-113 mkm diametrli kleystotetsiylar hosil bo’ladi. O’simtalari och jigarrang, to’g’ri yoki egri-bugri, tizzasimon. Xaltalari keng ellipssimon shaklda yoki deyarli dumaloq. Oyoqchasi kalta, xaltalari dumaloq, cho’zinchoq, o’lchami 18-22 x 10-16 mkm. Kasallik “Super Star” navida kuzatildi. Soxta un-shudring – Peronoplasmopara sparsa (Berk) Uljan. Tarqalishi- Evropa, G’arbiy Amerika, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, barg bandlari va gullarini kasallantiradi. Mitseliya to’plami o’simlik bargining pastki tomonida joylashgan oqish yoki kulrang g’ubor hosil qiladi. Zoosporabandlari uzun, o’lchami 470 x 5-6 mkm, shoxlangan, po’sti rangsiz. Oosporalari 12-15 mkm diametrli, tekis, qoramtir po’stli. Kasallangan barg sarg’ayib, buralib qoladi. Bu kasallik atirgulning eng xavfli kasalliklaridan xisoblanadi. Bu kasallik “Roza Rojar” navida kuzatildi. Kulrang chirish – Botrytis cinerea Pers. Tarqalishi – Evropa, Osiyo, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, barg bandi, gulbandlari va g’unchalarini kasallantiradi. Kasallangan a’zolarning yuzasida yoyilgan mitseliya qatlami hosil bo’ladi. U muhit ichiga joylashib oladi. Dastlab oqish, keyinchalik kulrang g’ubor hosil bo’ladi. Uning yuzasida yuqoriga ko’tarilib o’sgan, to’g’ri shoxlangan, rangsiz yoki och kulrang konidiyabandlar paydo bo’ladi. Po’sti juda qalin, shoxlanishi konidiyabandining teng qismida hosil bo’ladi. Ular ikki uch martadan shoxlanadi, oxirgi shoxning ustida tishga o’xshash sterigmalar hosil bo’ladi. Sterigmalar yuzasida alohida konidiyalar joylashadi. Konidiyalari tuxumsimon yoki deyarli dumaloq, o’lchami 7-14 x 5,0-9,5 mkm. Gulbandi kasallanganda uning rangi bir oz to’qroq bo’lib qoladi, g’unchalarning tagi qorayib, chiriy boshlaydi. Gullarning ham ustki qismi kulrang mitseliya bilan qoplanadi. Bu kasallik ko’proq issiqxonalarda hosil bo’ladi. Namlik oshib ketsa kasallik juda tez rivojlanib ketadi.

Dog’lanish – Marssonioz- Marssonina rosae Died Tarqalishi – Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi va bargbandini kasallantiradi. O’simlik bargining tepa tomonida qoramtir-jigarrang dog’lar hosil bo’ladi. Bargbandida esa qoramtir-jigarrang, baxmalga o’xshash dog’lar hosil bo’ladi. Dog’lar har xil kattalikda bo’ladi, keyinchalik ular bargning hamma qismini egallab oladi. Konidiyabandlari juda kalta. Konidiyalari cho’zinchoq, o’lchami 14,5-23,6x4,5-6,0 mkm. Kasallik kuchli rivojlanganda a’zolar qurib qoladi. 17 - §. Tulipa L . – Lola kasalliklari Tulipa – Liliaseae oilasiga mansub ko’p yillik o’simlik, uning 150 turi mavjud. Har tup o’simlikda 2-5 tagacha barg bo’ladi. Er osti a’zosi vegetativ ko’payadigan piyozdan iborat. Katta piyozda 1-6 tangachalar joylashadi. Ular piyozni tashqi muxitdan himoya qilish vazifasini bajaradi. Markaziy tangachaning qo’ynida yosh piyozchalar, boshqa tangachalar qo’ynida kurtakchalar hosil bo’ladi. Mevasi – yuqorigi qismidan yoriladigan parda bilan qoplangan ko’sak. Uning ichida urug’lari hosil bo’ladi. O’simlik mayda piyozchalari va piyozlari bilan ko’payadi. Gullari toza oqdan, qizil, pushti, binafsharanggacha tusda bo’ladi. O’zbekiston sharoitida uning 25 ta turi o’sadi. Ular piyozli o’simliklar guruhiga kiradi va eng ommabob va go’zal gul hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, ular 25 tadan ortiq zamburug’ turlari qo’zg’atuvchi kasalliklar bilan kasallanadi. Kulrang chirish – Botrytis tulipae (Lib.) Hopkins . Tarqalishi – Janubiy Evropa, O’rta va Kichik Osiyo, SHimoliy Afrika, O’rta er dengizi mintaqasi, Rossiya, Qrim, Kavkaz, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning bargi, gullari va piyozlarini kasallantiradi. Kasallik o’simlikning piyozidan boshlanadi. Piyozning yon boshlarida, pastki qismida dumaloq, cho’zilgan bir-biriga qo’shilib ketgan noto’g’ri shakldagi sarg’ish va jigarrang dog’lar hosil bo’ladi. Ularning chegarasi aniq ko’rinib turadi. Dog’larning yuzasida mayda sklerotsiyalari paydo bo’ladi. Ular dastlab och, keyin

qoramtir rangli, o’simlik piyoziga mahkam yopishgan bo’ladi. Keyinchalik kasallik o’simlikning pastki poyalari va barglarini kasallantiradi. Bargda kulrang dog’lar hosil bo’ladi. Qarib qolgan o’simliklarda zamburug’ konidiyalari juda tez va ko’proq tarqaladi. Kasallangan poyalari egilib, qiyshayib ketadi, barglari esa tez maydalanib ketadi. O’simlikning kasallangan a’zolari yuzasida hosil bo’lgan dog’lar ustida zamburug’ning mitseliyalari, konidiyabandlari va konidiyalari o’sib chiqadi. Mitseliyalari shoxlangan, yoyilgan, o’simlik to’qimasi ichida joylashadi. Konidiyabandlari mitseliyalarida hosil bo’ladi. To’g’ri yuqoriga qarab o’sadi. Pastki qismi jigarrang, to’q jigarrang, yuzasi deyarli rangsiz. SHoxlanishi konidiyabandining yuqorigi qismida hosil bo’ladi. Uchki qismi bir oz shishgan, dumaloq shakl oladi. Uning yuzasida kalta o’simtalarda joylashgan konidiyalar hosil bo’ladi. Konidiyalari tuxumsimon, rangsiz yoki och kulrang. Po’sti silliq, o’lchami 11-23 x 8-13 mkm. Kasallangan piyozlar qishda saqlash davrida chirib ketadi (5.16-rasm). Agar namlik me’yoridan oshib ketsa chirish juda tez rivojlanadi. Kasallik “Anushka” navida kuzatildi (16-rasm). Sklerotinioz – Sclerotinum tuliparum Kleb . Tarqalishi – Rossiya, O’zbekiston. Birinchi marta 1904 yilda aniqlangan. Zamburug’ o’simliklarning piyozini kasallantiradi. Piyozning o’sish nuqtasi va o’simlikning bo’yin qismidagi to’qimasining yuzasida qalin oq kigizga o’xshash mitseliya qatlami hosil bo’ladi. Uning yuzasida 1-1,5 sm diametrli sklerotsiyalari paydo bo’ladi. Ular dastlab oq, keyinchalik jigarrang tus oladi, dumaloq yoki noto’g’ri guvalak shaklida bo’ladi, bir-birlariga yondoshgan sklerotsiyalari piyoz tanasiga yopishmaydi. Ba’zan kasallik o’simlik tanasining ichkarisiga qarab botiq, doim namlanib turadigan jigarrang chirish hosil qiladi. CHirish hosil bo’lgan to’qimalar yuzasida sklerotsiyalari hosil bo’ladi.

16-rasm. Lola o’simligini kulrang chirish kasalligi bilan kasallanishi va uning zamburug’ qo’zg’atuvchisi (Namangan shahri “Firdavs Ifori” gulchilik fermer xo’jaligi, 2013 yil) CHirish jarayonini kengayishi natijasida kasallik piyoz sathini butunlay o’rab oladi. CHirigan piyozlar oq mitseliya bilan o’ralib qoladi va o’simlik o’sib chiqmasdanoq nobud bo’ladi. O’sib chiqqanlari ham nimjon, shaklini o’zgartirgan

ko’chat hosil qiladi. Namlik me’yoridan oshib ketganda chirish jarayoni chirish o’choqlari hosil qiladi. CHirish kuchli va tez rivojlanadi. Kasallik “Oksford” navida kuzatildi. Dog’lanish – Penitsillioz – Penicillium corymbiferum Westl. Tarqalishi – Osiyo, Rossiya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning piyozini saqlash davrida chiritadi. Piyozning yuza qismida to’q sariq, o’simlik to’qimasining ichkarisida joylashgan dog’lar hosil bo’ladi. Ularning yuzasida yashil rangli mitseliya qatlami hosil bo’ladi. Konidiyabandlari 95-178 mkm uzunlikda. Sterigmalari ko’p 5-12 gacha. Konidiyalari dumaloq, po’sti silliq, o’lchami 7-10x2-3 mkm. Kasallik “May Ledi, Prezident, Kennidi, Florodeyl” navlarida kuzatildi. Fuzarioz chirish – Fusarium oxysporum Schl. f. sp . tulipae Apr. Tarqalishi – Rossiya, Moldaviya, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning hamma a’zolarini kasallantiradi. Kasallik belgilarini erta bahordan, o’simlikning vegetatsiya davri tamom bo’lgungacha ko’rish mumkin. Kasallikning eng kuchli va ko’p belgilarining ko’rinishi o’simlikning g’unchalash, gullash davrida kuzatiladi. O’simlikning 5-6 chinbargi chiqqan vaqtidan boshlab ularning chekka qismlarida va tomirlari atrofidagi yashil to’qimalari sarg’aya boshlaydi. Sarg’ayish sekin asta butun barg sathiga yoyiladi. Natijada barglar qurib, tez maydalanib ketadigan bo’lib qoladi. Piyozlarni kavlab olish vaqtida pastki tomonida chirish dog’lari yaxshi ko’rinadi. Ularning rangi och jigarrang bo’ladi. Kasallik sekin asta piyozning yuqori qismlariga o’tadi. Dog’lar o’simlikning sog’ to’qimalaridan qo’ng’ir rang bilan ajralib turadi. Kasallangan to’qimalarning yuzasida oqish yoki och pushti g’uborlar hosil bo’ladi. G’uborlar odatda zamburug’ning mitseliya konidiyabandlari va konidiyalardan tashkil topgan bo’ladi. Kasallangan piyozlar chirish jaryonida elimga o’xshash cho’ziladigan suyuqlik ishlab chiqaradi. Bu suyuqlik o’ziga xos badbo’y hidga egadir. Qishlash davrida chiriyotgan piyozlarning hamma qismi chirib, chirindi holatiga o’tib qoladi. Havo xarorati yuqori bo’lib ketganda chirish jarayoni

tezlashib o’simlik umuman nobud bo’ladi. Kasallik “Prinsessa Marmant” navida kuzatildi. Ildiz chirish – Pythium ultimum Hesse. Tarqalishi – Evropa, Mongoliya, Xitoy, SHimoliy Amerika, Avstraliya, Tasmaniya, Janubiy Afrika, Hindiston, Rossiya, Qozog’iston, Qirg’iziston, O’zbekiston. Zamburug’ o’simlikning ildizini kasallantiradi. O’simliklarning pastki barglari sarg’ayib, o’sishi sekinlashadi va o’simlik nobud bo’ladi. Kasallik namlik me’yoridan oshib ketganda juda tez rivojlanadi. Kasallangan ildizlar qorayib, chiriy boshlaydi. O’simlikning o’sishi sekinlashadi. Kasallangan to’qimalar jigarrang tus oladi, chirish dog’larining yuzasi oqish rangsiz mitseliya qatlamlari bilan qoplanadi. Barglar sarg’ayadi. Piyozdan barglar oson ajralib ketadi. CHunki, chiriyotgan piyoz yumshab qoladi. Zamburug’ning mitseliyasi yaxshi shoxlangan bo’ladi. Kasallik “Parad” navida kuzatildi. 19 - §. Syringa L. – Siren kasalliklari Sirenni bakterial chirish (xo’l chirish) kasalligi Kasallik simptomlari: Kasallik belgilari daraxtning yuqori novdalarining bo’g’in oralig’ida qoramtir dog’lar ko’rinishida rivojlanadi va tezda chiriy boshlaydi, hamda barglarga o’tadi va ularni quritishga olib keladi. Barglarda yana lokal infektsiyalar rivojlanadi ular tezda o’sib qoramtir rangga kiradi. Siren daraxtining po’stloqlarining tagida yarachalar rivojlanadi. Yarachalar ichi shilimshiq ekssudatlar bilan to’lgan. Zararlangan gullar qorayadi va butunlay siren to’pgullarini qoplab oladi. (25- rasm). Kasallik qo’zg’atuvchisi: Sirenni bakterial chirish (xo’l chirish) kasalligini polifag bakteriya Pseudomonas syringae ozuqada o’sganda bu bakteriyaning koloniyasi oq rangda fluorestsiya xosil qiladigan pigmenti to’q sariq rangda gramm bo’yicha manfiy.

Vegetatsiya tomom bo’lguncha bakteriya poya bo’ylab lokal xolatida bo’ladi. Bahorda yomg’ir tomchilari orqali taralib ko’payadi. Kuzda esa qishdagi yoriqlar orqali yoki barg qo’ltig’i orqali o’simlikni zararlaydi. 19- rasm Bakterial chirish (xo’l chirish) kasalligi belgilari Sirenni kul rang chirish kasalligi Bu kasallik keng tarqalgan bo’lib, u yog’ingarchilikda va yuqori namlikda tez rivojlanadi. Kasallik simptomlari: Sirenni kul rang chirish kasalligini birinchi belgilari to’pgullarning gullarida namoyon bo’ladi. Gulbarglarida mayda qoramtir dog’lar yoki yarachalar hosil bo’ladi. Kuchli zararlangan bo’lsa butun to’pgullari zararlanadi. Yuqori namlikda kulrang dog’lar butun o’simlik yaproqlarini qoplab oladi, quruq havoda esa qotib qoladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi: Sirenni kul rang chirish kasalligini qo’zg’atuvchi zamburug’ - Botrytis cinerea . Uning mitseliysi yirik spora tutuvchisi ham yirik yurori qismi kengaygandir. Kengaygan qismida tuxumsimon, rangsiz konidiyalar xosil buladi. Zamburug’ning sklerotsiyalari qoramtir ular o’sib apotetsiyalarni hosil bo’ladi. Apotetsiylarda bulavkaga o’xshagan aska 8ta bir xujayrali ellipsimon askosporalari bilan.

20- rasm.Sirenni kul rang chirish kasalligi belgilari Sirenni un-shudring kasalligi Kasallik simptomlari: Sirenni un-shudring kasalligida barg va novdalarda kukunsimon oq zamburug’ g’uborlari rivojlanadi. Boshlang’ich davrda ular alohida dog’lar ko’rinishida, keyinchalik qo’shilib ketadi va butunlay zararlangan to’qimani qoplaydi. Vegetatsiya davrining oxirida g’uborlar sirtida zamburug’larning qoramtir meva tanachalari namoyon bo’ladi. Zararlangan barglar sarg’ayadi, nekrozga uchraydi va vaqtidan ilgari to’kiladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi: Sirenni un-shudring kasalligini qo’zg’atuvchi zamburug’- Microsphaera alni var. syringae . Kleystotetsiyalari sharsimon, xivchinlari juda uzun, egilgan, uchki qismlari dixotomik shoxlangan. Meva tanachalari 2- 5 ta tuxumsimon, kichik oyoqchali xaltachalar xosil qiladi. Xaltachalarda 4-8 tadan elilips shaklli, bir hujayrali, rangsiz xaltasporalar xosil bo’ladi.

21-rasm. Sirenni un-shudring kasalligi belgilari. 20 - §. Viola L. - Binafsha kasalliklari Binafshaning un-shudring kasalligi . Kasallik simptomlari . Uning dastlabki belgisi, shonalash va gullash davrlarida ko’rinadi: shona, barg va poyalarda oq unsimon g’ubor bo’ladi. Bu g’uborlar mitseliy, konidiya hosil kiluvchilar va konidiyalardan iborat bo’ladi. Yoz davrida zamburug’lar rangsiz konidiyalari bilan tarqaladi. Kuzda mitseliylarga zamburug’larning qo’ng’ir tusli kleystokarpiylari yopishadi. Kleystokarpiylar va mitseliylar binafshaning zararlangan o’simliklarida qishlaydi. Bahorda qishlab chiqqan mitseliylarda konidiylar xosil bo’ladi, ular yangi endigina yozilayotgan barglarni zararlaydilar. Kasallangan barglar sarg’ayadi, o’simlikni gullash muddati kamayadi, uning xushmanzaralik xususiyati keskin kamayib ketadi. Xavo namligi yuqori bo’lgan davrlarda un-shudring kasalligi yanada zo’rayadi, shu sababli binafshada kasallikni ikkinchi bor rivojlanishi (zo’rayishi) kuzda yosh binafsha o’simliklarida kuzatiladi. Kasallik qo’zg’atuvchi . Binafshaning un-shudring kasalligi Erysiphe cichoracearum D.C.f. violarum (Dietr) Jacz zamburug’i tomonidan kelib chiqadi. Patogen o’simlik qoldiqlarida va begona o’tlarda saqlanadi. 22-rasm.Binafshaning un-shudring kasalligi belgilari . Binafshaning zang kasalligi

Kasallik simptomlari . Kasallik belgilari barglarning ustki qismida sarg’ish dog’lar ko’rinishida namoyon bo’ladi. Keyinchalik barglarning orqa qismida zamburug’ning sariq pustulalarini ko’rish mumkin. Pustulalar yetilgandan so’ng yoriladi va atrofga tarqalib boshqa o’simliklarni zararlaydi. Kasallik qo’zg’atuvchisi . Phragmidium turkumiga kiruvchi zamburug’lar. Kasallik qo’zg’atuvchi teleytosporalar orqali qishlaydi. Binafshaning qo’ng’ir dog’lanish kasalligi Kasallik simptomlari . Kasallik keng tarqalgan. Barglarda avval kichik dog’lar paydo bo’ladi, keyinroq ular kattalashadi, ko’shilib ketadi, koramtir xoshiyalarga ega bo’ladi. Kasallik avj olgan vaqtlarda dog’lar qo’shilib ketadi va barg shapalog’ining kattagina qismini egallaydi. Bargning ustki tomonidagi dog’lar markazida juda ko’p miqdorda mayda, qora nuqtalar kabi zamburug’ning sporalar xosil qiluvchilari bo’ladi, ular kasallik qo’zg’atuvchilardir. Zamburug’ konidiyalari bir xujayrali, to’g’ri, uchi egilgan, rangsiz. Kasallik barglarni muddatidan avval nobud bo’lishga olib keladi. O’simlik o’zining xushmanzarali holatini yo’ qotadi, zaiflashadi, gullash muddati qisqaradi. Zamburug’ o’simlik qoldiqlarida qishlaydi, u urug’lari yordamida ham tarqala oladi Kasallik qo’zg’atuvchi . Binafsha barglarining dog’lanish kasalligi Colletotrichum violae-fcricoloris R.E.Smith.zamburug’i tomonidan kelib chiqadi. Binafsha barglari va ildizining chirish kasalligi Kasallik simptomlari . Binafsha barglari va ildizining chirish kasalligi o’simlikni ko’p sug’orish, xasharotlar orqali yoki ko’chatlarni bo’lish, barglarni qirqish davrida namoyon bo’ladi. Zararlangan to’qimalarda chirituvchi bakteriyalar juda tez rivojlanadi va ular kasallik belgilarining asosiy sababchilari xisoblanadi. Bunda o’simlik turgor holatini yo’qotadi, natijada barg plastinkasi va barg bandlari so’liydi hamda asta sekin chiriydi. Ayniqsa qo’ng’ir chirish bilan yosh o’simlik barg bandlari va o’stirishga qo’yilgan barglar zararlanadi. Kasallik qo’zg’atuvchi . Binafsha barglari va ildizining chirish kasalligini Rhizoctonia solani zamburug’i tomonidan kelib chiqadi.

Kasallik qo’zg’atuvchi mitseliy holida o’simlik qoldiqlari va tuproqda saqlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 480 стр. 2 Пидопличко Н.М. Грибы-паразиты культурных растений. Определитель. Т.1-3. Киев: «Наукова Думка», 1977-1978. 3 Попкова К.В., Шкаликов В.А., Стройков Ю.М. и др. Общая фитопатология. Учебник для вузов. 2-е изд. М.: «Дрофа», 205, 446 стр. 4 Саттарова Р.К., Раҳимов У.Х., Ҳакимова Н.Т. Вирусология, бактериология ва микоплазма. Талабалар учун маъруза матнлари. Тошкент: ТошДАУ нашр таҳририяти бўлими, 203, 63 бет. 5 Саттарова Р.К., Холмуродов Э.А., Зупаров М.А., Ҳакимова Н.Т. Микроорганизмлар систематикаси. Магистратура талабалари учун маъруза матнлари. Тошкент: 203, 63 бет. 6 Ҳамраев А.Ш., Азимов Ж.А., Ниѐзов Т.Б. ва б. Боғ, токзорларнинг заракунандалари, касалликлари ва уларга қарши кураш тизими. Тошкент: “Фан”, 1995, 160 б.

O'xshashlar

Manzarali bog’dorchilik o’simliklarining kasalliklariga qarshi kurash choralari

Manzarali bog’dorchilik o’simliklarining kasalliklarini klassifikatsiyasi, o’simliklarni yuqumsiz va yuqumli kasalliklari

Maktab jo’g’rofiya maydonchasi o’quv – tajriba uchastkasi

Табиатшунослик дарсларида “Улкамиз усимликлари” хакида тушунчаларни шакллантириш

Maktabgacha yoshdagi bolalar ta`lim-tarbiyasiga qo`yiladigan davlat talablari