Maktabgacha ta'lim tashkilotining maktab bilan aloqa shakillari - Pedagogika - Referatlar

Maktabgacha ta'lim tashkilotining maktab bilan aloqa shakillari

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124 KB

Ko'chirib olish

Maktabgacha ta'lim tashkilotining maktab bilan aloqa shakillari Reja: 1. M aktabgacha ta’lim tashkiloti va maktab hamkorligi 2. Maktabgacha ta’lim muassasasida aqliy va axloqiy tarbiya 1 @SOHIBJON5949

M aktabgacha ta’lim tashkiloti va maktab hamkorligi Mamlakatimizda mustaqillik yo’lidagi ilk qadamlardanoq jamiyatning barcha sohalarini qamrab olgan siyosiy va iqtisodiy tub islohotlar amalga oshirila boshlandi. Ta’lim sohasida jumladan uning birinchi pog’onasi hisoblanmish maktabgacha ta’lim sohasida ham katta o’zgarishlar qilinmoqda. Isloh etish jarayonida bolalarga ta’lim va tarbiya berish vazifalari, mazmuni, shakl va uslublari, shuningdek pedagogika fani taraqqiyotining ustivor yo’nalishlari qamrab olinmoqda. Bugungi maktab bolasidan aniq bilimlargina emas, fikrlash ko’nikmasi, kattalar hamda sinfdosh o’rtoqlarini tushunish, ular bilan hamkorlik qilish talab etiladi. Shuning uchun bolaning maktabga qadam qo’yayotganida nechog’li bilimga ega ekanligi emas, balki uning yangi bilimlarni egallashga tayyorligi, atrof olamga moslashish ko’nikmasi, voqea-hodisani mustaqil ravishda tahlil etishi muhimroq hisoblanadi. Bolani biror narsaga o’rgatishgina emas, unda o’z kuchiga ishonchni orttirish, o’z g’oyasini himoya qilish, mustaqil ravishda bir qarorga kelish ko’nikmasini shakllantirish ham muhimdir. Bola maktabgacha ta’limni uyda ota-onaning mustaqil ravishda ta’lim-tarbiya berishi orqali yoki maktabgacha ta’lim tashkilotlarida, shuningdek, maktabgacha ta’lim tashkilotlariga jalb qilinmagan bolalar uchun maktabgacha ta’lim tashkilotlarida, maktablarda, mahallalarda tashkil etilgan maxsus guruhlar yoki markazlarda oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning maktab ta’limiga o’tishi hamisha uning hayoti, axloqi, qiziqish va munosabatlarida jiddiy o’zgarishlarni yuzaga chiqaradi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim tashkilotida yoki oilada maktab ta’limiga tayyorlash, uni murakkab bo’lmagan bilim, ko’nikma va malakalar bilan tanishtirish kerak bo’ladi. Bunday tanishtiruv moslashuv davrining jiddiy qiyinchiliklaridan xalos bo’lishga yordam beradi. Shunga binoan, MTT bilan maktab o’rtasidagi bog’liqlik bir tomondan, bolalarni maktab ta’limi talablariga javob beradigan darajada umumiy rivojlantirib va odobli qilib tarbiyalagan holda maktabga o’tkazishni, ikkinchi tomondan, o’qituvchining katta 2 @SOHIBJON5949

maktabgacha yoshdagi bolalarning egallagan bilim, malaka sifatlariga va tajribalariga tayanib, ulardan o’quv-tarbiyaviy jarayonda samarali foydalanishni taqozo etadi. MTT bilan maktab o’rtasidagi uzviy bog’liqlik katta maktabgacha yoshdagi bolalar va maktabning boshlang’ich sinf o’quvchilariga ta’lim-tarbiya berish sharoitini yakinlashtirishga yordam beradi. Shunday ish tutilganda bolalarning maktab sharoitiga moslashishi ancha yengillik bilan o’tadi. Bolalar maktab sharoitiga tabiiy moslashib ketadilar, bu esa o’ z navbatida maktabda o’q ishning birinchi kunidan boshlab ta’lim- tarbiya ishining samarasini oshiradi. Zero, maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimlari birinchi sinfda bolalar oldiga qo’ yiladigan talablarni yaxshi bilishlari, maktabga tayyorlo v guru h idagi bolalarni shunga muvofiq ravishda ta’lim olishga tayyorlashlari kerak. Maktab bilan MTT o’ rtasidagi uzviy aloqa murakkab va ko’p tomonlama tuzilishga ega. Unda ta’lim-tarbiyaviy ishlarning mazmuni, metod va usullari, tashkiliy shakllari, shuningdek bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va pedagogik talab kabi yetakchi tomonlarini ajratib k o’ rsatish mumkin. Bunda q uyidagilarga alo h ida e’tibor berish kerak: 1. Maktab talabi nuqtai nazaridan bolalar bilimlarni chu q urroq egallab olishlari lozim. 2. MTT nu q tai nazaridan bolalarni maktab talabi darajasidagi bilim, malaka, kunikmalar bilan q urollantirish. 3. Bolalarning maktab ga ruhi y ta yyo rligi. Bu yerda vazifa bolalar mehnatning har qanday turiga tayyor turishlari, ularda aqliy mehnat - bilishga qiziqishni o’stirishning kelajakdagi mustaqil faoliyatga tayyorlashdan iborat. 4. MTT da beriladigan ta’lim rivojlantiruvchi tarzda b o’ lishi kerak. 5. MTT bilan maktab o’ rtasida izchil alo q a o’ rnatish. Uzviylik MTT va maktabda shaxsn i h ar tomon lama shakllantirish b o’ yicha olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishini izchillik bilan amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. MTT maktabgacha yoshdagi bolalarda bosh l an g’ ich sinf ta’limi ma q sad va vazifalariga mo s keladigan sifat ji h atdan yangi xususiyatlarni shakllantiradi. 3 @SOHIBJON5949

Maktabgacha yoshdagi bolalar egallagan xul q -atvor shakllari, kattalar va tengdoshlari bilan b o’ ladigan o’ zaro munosabat shakllari, axlo q iy xis-tuy g’ u va tasavvurlar mak tabning boshlan g’ ich sinflarida bolalarga yangi ax loq iy xulq-atvor shakllarini ularning ongini, h is-tuy g’ ularini tarbiya lash uchun manba b o’ lib xizmat q iladi. Maktab bolalarda axloqiy tasavvurlar va xul q atvorda birlik b o’ lishini tarbiyalash, o’ z xatti-harakati uchun shax s iy javobgarlikni seza bilish, jamoachilik xislatlari, sifat jihatdan yangi b o’ lgan xulk, atvor shakllarini tarkib toptirish uchun shart-sharoit yaratadi. Maktabda vatanparvarlik, baynalmilallik, o’ z vatani oldidagi burchini chu q ur anglash kabi h is-tuy g’ ular shakllanadi. Bunday yuksak h islar bolalar ning MTTda ota-onalariga, oilasiga mu h abbat, kattalarga h urmat, ona tabiatga me h r va shu kabi axloqiy xislari asosida shakllanadi. Maktabda bolalarni estetik tomondan tarbiyalash b o’ yicha izchil ish olib boriladi. Bolalar musi q a va ashula dars l arida musi q a asbob- a njomlari bilan tanishadilar, ashula ay tadilar, marsh sadolari ostida yuradilar, o’yinga tushadi san’at darsida esa o’q vchilar chizmachilik va r asm solishni, na qq oshlik rangtasvir, manzarali - amaliy san’a t natyurmortni, portretni bir-biri dan far q lashni o’ rganadilar. O’q ish darsida bolalar adabiy janrlar bilan tanishtiriladi. Amaliy mash g’ ulotlarda ularning badiiy, ijodiy q obiliyatlari yanada rivojlantiriladi. Bolalarda me h natsevarlikni tarbiyalash, me h nat axliga ijobiy munosabat, me h nat malaka va k o’ nikmalarini shakllantirish ishlari h am maktabda o’rgatilib boriladi. Maktab bilan MTT o’ rtasidagi me h nat tarbiyasi b o’ yicha uzviy bog’li qli k mehnat tarbiyasining mazmunini murakkablashtirishga, uni ijtimoiy foydali tomonga q aratishga, bolalarning mehnatdagi musta q illigi, o’ z- o’ zini tashkil eta bilishga, axlo q iy munosabatlarning ongli tu s olishiga olib keladi. Me h nat faoliyati yanada tarkib to p a boradi. Maktabdagi h amma o’q uv-tarbiyaviy jarayonlar bola shax s ini h ar tomonlama shakllantirishni rivojlantirish b o’ yicha izchillik asosida olib boriladi. Maktab bilan MTT o’ rtasidagi uzviy alo q a asosini MTT va maktabda amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya ishlari mazmunini belgilovchi dasturlar o’ rtasidagi bo g’ li q lik tashkil etadi. 4 @SOHIBJON5949

Maktabda esa o’q uvchilarning bilimi yangi bos q ichga k o’ tariladi va kengayadi, shu bilan birga ular egallayotgan bilimlarini nazariy j ih atdan anglay boshlaydilar, i lmiy tushunchalarni shakllantirish maktabda olib boriladigan ta’lim-tarbiyaviy ishning markaziga qo’ yiladi. Maktabda bilimlar asosini egallash yanada ani q ro q tusga kira boradi. MTT bilan maktab o’ rtasidagi izchillik ta’limning shakl va uslublarida h am o’ z aksini topadi. Ta’lim berish uslublaridagi izchillikning mu h im sharti bolalarning bilim, malaka va k o’ nikmalarni ongli egallab olishlariga erishish, bo g’ chada va maktabda ularning a q liy q obiliyatlarini va ijodiy faolliklarini o’ stirishdir. MTT i va maktabning boshlan g’ ich sinfida qo’ llaniladigan juda k o’ p usullar bir xil bo’ lib, ular bolalarning a q liy, a x lo q iy- irodaviy rivojlanishlarini yaxshilashga q aratilgan, shu bilan birga ularning yangi mazmundagi bilimlarni egallashga, amaliy faoliyatga, bilishga q izi q ishini oshirib, o’q ituvchi bilan dar s jarayonida yuza g a keladigan munosabatlar ning murakkabro q shakllarini egallab olishlarga yordam beradi. T arbiyachining mashr g’ ulotlar jarayonida bolalarning amaliy faoliyatlari g a, bilish jarayoniga bunday raxbarlik q ilishi maktab va MTT o’ rtasidagi ta’lim usulidagi izchillikning asosini tashkil etadi. Maktabdagi dar s , MTT dagi mash g’ ulot bir muncha o’ ziga xos xususiyatlarga ega, shu bilan bir g a ta’limning tashkiliy asosda olib borilishida esa umumiylik sezilib turadi. Mash g’ ulot va dar s larning mazmuni ani q dastur asosida olib borilishi, ani q belgilangan va q t ajratilishi, pedagogning ra h barlik roli, ta’limning ilmiy asoslangan metod va usullaridan foydalanish, ta’lim berish jarayonida bola larda o’q uv faoliyati elementlari, o’ z xul q ini ixtiyoriy bosh q arish q obiliyati, ma’lum ma q sadga q aratilgan a q liy ish bilan shu g’ llanish qo biliyati tarbiyalab boriladi. Bular h ammasi bolani maktab ta’limiga faol kirishib ketishga tayyorlaydi. Maktab va maktabgacha ta’lim tashkiloti ishidagi izchillikni amaliy ro’yobga chiqarishning muhim shartlaridan biri tayyorlov guruh tarbiyachilari hamda 1-sinf o’qituvchilari o’rtasidagi hamkorlikni o’rnatishdir. Bu aloqalarning ahamiyati keying yillarda Respublikamizda qabul qilingan ta’lim sohasidagi tub isloxatlarda o’z aksini topgan. Hozirgi davrning o’ziga xos xususiyati- 5 @SOHIBJON5949

maktabgacha ta’lim muassasi va maktab bilan ommaviy yaqinlashuvi, pedagoglar jamoasining samarali hamkorliklari hisoblanadi. Hamkorlikning asosiy vazifasi bolalarni maktab ta’limiga tayorlashda yakdillikka erishish, bolani maktab ta’limiga tayorlashning yuqori darajasini taminlash bo’lib, bu keyinchalik maktabda muoffaqiyatli o’qishga olib keladi. Hamkorlinning mazmuni hamda shakillari shu vazifalardan kelib chiqib aniqlanadi. Bunda hamkorlikdagi uch asosiy jihat 1. Axborot innovatsion, pedagogik. 2. Ilmiy uslubiy. 3. Amaliy. — Birinchi jihatda - o’qituvchining tayyorlov guruh dastur talablarini chuqur bilishi, shu o’rinda tayyolov guruhi tarbiyachilarning ham 1-sinf dastur mazmuni bilan tanishishi, mashxulotg va dars jarayonida axborot, pedagogic va inter faol ussularidan foydalanish darajasi, bollarni har tomonlama tarbiyalashda birlikka erishish muhimdir. Maktabgacha talim tashkiloti bilan maktab aloqa sining asosiy shakllari ; a) o’qituvchi va tarbiyachilarning izchilligi; b) pedagogik kengash, seminar va ochiq dars - mashg’ulotlarga qatnashishi; c) o’zaro fikr almashishi; d) ta’lim sohasidagi yangiliklarni ish jarayoniga maqsadli qollash. II. Ilmiy - uslubiy jihatdan hamkorlikda: ilg’or ish tajribalar bilan o’rtoqlashish; 1-sinfda o’tiladigan fanlar va mashg’ulotlar o’rtasidagi izchillikni ta’minlash; ta’limni ilmiylik prinsipida tashkil etish; ta’lim tarbiyaviy jarayonlarni uslubiy jihatdan ta’minlashga erishish. III. Hamkorlikning amaliy jihati 1-sinf o’qituvchisining bo’lajak o’quvchilari bilan oldindan tanishuvi; tarbiyachilarning 1-sinf o’quvchilarining dars jarayonidagi ishtiroki va nazorati; 6 @SOHIBJON5949

mashg’ulot va mashg’ulotdan tashqari jarayonlarda bolalar faoliyatini kuzatish va suhbatlashish; tarbiyachi tomondan har bir bola uchun tavsifnoma tayyorlash. Hamkorlikning eng yaxshi tajribalari tuman, shahar va respublika anjumanlarida yoritiladi amaliyotga joriy etiladi. Hamkorlikning muhim shartlari: maktab va maktabgacha ta’lim tashkiloti aloqalarining davomiyligi; hamkorlikdagi ishlarning rejaliligi muntazamliligi; muammolarni yaxlit dinamik jihatdan hal etilishiga roya qilish. Hamkorlikning asosini birgalikdagi ishning istiqbol rejasi tashkil etib, unda maqsad asosiy vazifalar aniq shakllantirilgan, turli yo’nalishlarga doir mazmun aniqlangan, ishning aniq shakli, muddatlari, bajarilishi uchun mas’ullar ko’rsatiladi. Bu esa amaliy hamkorlikning muaffaqiyatiga olib keladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, hamkorlikdagi izchillikni ro’yobga chiqarishga doir har tamonlama mazmunli ishlarni yuqori darajasiga erishish bollalarni maktabda muaffaqiyatli o’qishlariga zamin xozirlaydi. Maktabgacha talim tashkiloti bilan maktab aloqa sining shakllari Maktabgacha ta’lim tashkiloti va maktab o’rtasidagi aloqa ikki yo’nalishda olib boriladi: 1. Maktabgacha ta ’lim tashkiloti bilan maktabning pedagoglar jamoasi o’rtasidagi aloqa. 2. Maktabgacha ta ’lim tashkiloti bolalari va boshlang’ich sinf o’quvchilarini bir- birlariga yaqinlashtirish. Tarbiyachilar boshlang’ich sinfda olib boriladigan ta’lim-tarbiyaviy ishning mazmuni, o’ziga xos tomonlari bilan tanishadilar, natijada MTTda bolani maktab talabi darajasida tayyorlash istiqbollari belgilab olinadi. Maktabning boshlang’ich sinf o’quvchilari katta va tayyorlov guruhlari olib boriladigan ishlar mazmuni bilan tanishib boradilar va maktabda ta’lim berishda bolalar egallagan bilim, malaka va ko’nikmalarga asoslanadilar. 7 @SOHIBJON5949

MTT bilan maktab pedagoglarining o’zaro aloqa o’rnatishlaridan ko’zlangan asosiy maqsad bolalarni zamon talabiga javob beradigan darajada maktab ta’limiga tayyorlash uchun o’quv tarbiyaviy ishlar bo’yicha maktab bilan maktabgacha ta ’lim tashkiloti o’rtasida mustaxkam aloqa o’rnatish, bolalarning maktabda muvaffaqiyatli o’qib ketishlari uchun MTT i va maktabda olib borilayotgan ta’lim-tarbiyaviy ishlarni chuqur tahlil qilib, bu sohada yuqori natijalarga erishishdir. Maktabgacha ta ’lim tashkiloti bilan maktab o’rtasidagi aloqaning mazmuni va shakllari yuqoridagi vazifalarga qarab belgilanadi. MTT bilan maktab pedagogik tashviqot, metodik va amaliy masalalar yuzasidan bir-biri bilan aloqa bog’laydi. Pedagogik tashviqot ishlari MTT maktabga tayyorlov guruhi tarbiyachisining va birinchi sinf o’qituvchisini MTT ning maktabga tayyorlov guruhida va birinchi sinfda olib boriladigan ta’lim-tarbiyaviy ishlar vazifasi bilan tanishtirishni, maktabga tayyorlov guruhi va 1 sinf dasturi mazmunini, tayyorlov guruhi bolalari va maktabdagi 1 sinf o’quvchilarining o’ziga xos xususiyatlarini o’rganishni taqozo etadi. Mana shunday usulda ish olib borilganda o’qituvchi va tarbiyachilar maktabni 1 sinf va MTT ni tayyorlov guruhidagi bolalarga xos bo’lgan yosh xususiyatlarini, ularning ruhiy tabiatini, aqliy va ijtimoiy rivojlantirshlarini tushunib, ularni maktabga tayyorlov masalalarini yaxshiroq anglab olishlarida yordam beradi. Bu maqsadni amalga oshirishda maktabgacha ta’lim tashkiloti bilan maktab o’rtasida quyidagicha konkret aloqa shakllari o’rnatiladi: o’qituvchi va tarbiyachilar bolalarni maktabga tayyorlash va uzviylik masalalari bo’yicha, bolalarni maktabga tayyorlash bo’yicha birgalikda o’tkaziladigan tadbirlarning mosligini muhokama qilish uchun seminar, pedagogik kengashlarda qatnashish, shuningdek bolalarning yosh xususiyatlarini, ularning MTTdan maktabga o’tishlaridagi ruhiy qiyinchiliklar, maktab sharoitiga qiynalmay moslashishlariga yordam beruvchi omillar bo’yicha tarbiyachi va o’qituvchilar tomonidan tayyorlangan leksiyalar orqali tajriba almashuv va boshqalar kiradi. Maktabgacha ta ’lim tashkiloti bilan maktab o’rtasidagi uzviy aloqaning pedagogik vazifasi MTT ning tayyorlov guruhida va maktabning 1 sinfida olib boriladigan ta’lim- 8 @SOHIBJON5949

tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradigan faoliyat shakllari va usullari bilan o’zaro tanishishni taqozo etadi. Maktab bilan MTT yil davomida mana shunday aloqa o’rnatib borishi natijasida ta’lim-tarbiyaviy ishlar yaxshi natija beradi. 9 @SOHIBJON5949

Maktabgacha ta’lim tashkiloti va maktab dasturlarining izchilligi Maktabgacha ta’lim tashkiloti va maktabda amalga oshiriladigan ta’lim- tarbiyaviy ish mazmunini belgilovchi dastur aloqasi izchillik asosini tashkil etadi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti va boshlang’ich sinflarning amaldagi dasturlarini qiyoslashlash ular o’rtasida ma’lum izchil aloqa borligini ko’rsatadi. Bu quyidagilarda namoyon bo’ladi: Maktab va maktabgacha ta’lim tashkiloti dasturlariga asos qilib olingan falsafiy va psixologik nuqtai-nazarlar birligi; Ta’lim-tarbiya jarayonidagi prinsiplar birligi (mazmunning tarbiya maqsadi va vazifalariga muvofiqligi, ilmiyligi, ta’limning tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi xususiyatlari); Fanlar o’rtasidagi izchillik. Maktabgacha ta’lim tashkiloti va maktabda ona tilining boshlang’ich kursini o’qitishga bolalar nutqini har tomonlama rivojlantirib borish g’oyasi asos qilib olingan. Maktabgacha ta’lim tashkilotida u lug’atni rivojlantirish, tovush madaniyatini shakllantirish, nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish, bog’lanishli nutqni shakllantirish, ijodiy hikoya qilish, badiiy adabiyot bilan tanishtirish, o’qish va savodga tayyorgarlik, oddiy tahlil va sintez qilish ko’nikmalari rivojlanadi. Maktabda bu asosda yangi vazifalar hal etiladi: Yozma nutq va harfiy yozuv malakalari shakllantiriladi; Morfologik va sintaksis elamantlar o’rganiladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida boshlangan lug’at boyligini yanada oshirish, nutqning ifodaliligi va mantiqiyligi ustidagi ish maktabda davom ettiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida elementar matematik bilimlarni rivojlantirishda bolalarning mantiqiy tafakkurini va hisoblash malakasini o’stirish bo’yicha o’nlik tartibini aniqlash, yigirmagacha bo’lgan sonlarni to’g’ri sanash, misollarni raqamlar yozilgan kartochkalar yordamida ifodalab berish, bir amalli masalalarni qo’shish va ayirish orqali tuzish va yechish, shartli o’lchov yordamida predmetlarni o’lchash, yil va hafta kunlari, ularning ketma-ketligi, kundalik faoliyatlarini taqsimlash, vaqt, butun va qism haqidagi bilimlari maktabda takomillashtiriladi. 10 @SOHIBJON5949

Maktabgacha ta’lim tashkiloti va boshlang’ich sinflardagi tabiatshunoslik bilimlari har ikkala holatda ham organizm va muhit birligiga tayanadi. Jonli va jonsiz tabiat hodisalari, tabiat kishilar mehnatining bir-birini taqazo etishi shu asosda qaraladi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti va maktabda o’qitish izchilligi asosini tashkil etuvchi yagona nazariy yondashuvlar, dasturlar mazmunida, bolalalar imkoniyatlari va bilimlarining tuzilishlarini hisobga olib turlicha hal etiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilimlarining asosiy mazmunini atrof dunyo haqidagi xilma-xil tasavvurlarining keng doirasi va ayrim elementar tushunchalar tashkil etadi. Voqelikning turli sohalari haqidagi tasavvurlarning umumiy tizimi bolaga dunyoni to’g’ri anglay olish va umumiy rivojlanishning zarur darajasini ta’minlaydi, bu esa zamonaviy ta’lim mazmunini egallashga katta imkoniyat yaratadi. Maktabda o’quvchilar bilimlarining mazmuni yuqori darajaga ko’tarila borib, voqelikning turli sohalariga oid bilimlarini yanada kengaytirish va chuqurlashtirish jarayoni faol sodir bo’ladi, ayni shu vaqtda o’quvchilar oldiga bilimlarni nazariy nuqtai nazardan anglash masalasi ko’ndalang qo’yiladi. Maktabning ta’limiy jarayonida o’quvchilarda ilmiy tushunchalarni shakllantirish bosh vazifa hisoblanadi. O’quvchilarning dunyo haqidagi bilimlarini tabaqalashtirish 1-sinfdan boshlab, fanni o’tishda, fan asoslarini maqsadli o’rganishda o’z aksini topadi. Bilimlarni kengaytirish, chuqurlashtirish, tizimli hamda ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishda o’qishda qo’llaniladigan metod va shakllarning ahamiyati kattadir. 11 @SOHIBJON5949

Aqliy tarbiya va ta’limning nazariy asoslari. Bola har doim buyumlar hamda xodisalar orasida bo’ladi. Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko’radi, hidlaydi, tortib ko’radi, nimagadir quloq soladi. Shu tariqa asta-sekin dunyoni bilib boradi. Tevarak- atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari- analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini: sovuq-issiq, g’adir- budur, silliq- yaltiroq, xushbo’y va xk. ni bilim olishga yordam beradi. Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina tevarak-atrofdagi narsalar to’g’risida bilim, tajriba to’plab boradi. Idrok esa ancha murakkab jarayon bo’lib, sezgilar asosida hosilbo’ladi. Bola olmani qo’lida ushlab ko’rib, qarab chiqib va yeb ko’rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbo’y, mazali va xk. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator: ko’rish, sezish va xid bilish analizatorlaridan foydalanadi. Analizatorlar bir vaqtning o’zida birdaniga ishlashi buyumning xossasi va belgilarini anikroq hamda to’laroq bilish imkonini beradi. Shuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog’idan boshlaboq aqliy jihatdan to’g’ri tarbiyalash maqsadida buyumlarni ko’prok analizatorlar yordamida idrok qilishga imkon tug’dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni bolaning sensor madaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak. Bolada nutq paydo bo’lishidan ancha oldin (bola bir yoshga to’la boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi. Bola 3 yoshga to’lganda uning so’z zaxirasi 1200-1500 taga yetadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katta yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan o’sishida katta axamiyatga ega. Bola tug’ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq darajasiga ko’tarilib biror bir foydali ish uchun ko’pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi ko’pincha beixtiyor tarzda bo’ladi. Shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning 12 @SOHIBJON5949

aqliy rivojlanishida xayol muhim rol o’ynaydi. Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Bolaning xayoli u syujetli o’yinlar o’ynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, o’sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bo’ladi. Ammo boladagi xayol ko’prok aniq vaziyatga bog’liq bo’ladi (masalan, qo’g’irchoq ko’rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bo’lsa, biror narsani tashiydi va xk.). Katta bog’cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib, faoliyati murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli o’zgarish yuz beradi. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi yosh avlodni aqliy tarbiyalash vazifalarini jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish moxiyati va tabiatiga asoslanib ishlab chiqadi. Aqliy tarbiyaning asosiy vazifalari: U bolalarda tabiat va jamiyat to’g’risidagi bilimlar tizimini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. U aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma- xil usullarini rivojlantirish. U mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnatmadaniyatini rivojlantirish. U aqliy bilim, ko’nikma va malakalarini rivojlantirish. Bilimni tasavvurlar va tushunchalar, qoidalar, qonuniyatlar, sistemalar shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashkil etadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda voqea va xodisalarni to’la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Demak, bola tevarak atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati va xossalari (sinadi, pachoq bo’ladi, yirtiladi, to’qiladi) haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’ladi. U tabiat xodisalari, ularning o’zaro bog’liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining o’ziga xos belgilari, ular o’rtasidagi bog’lanishlar, hayvonlar, ularning hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va xk.) ni bilib oladilar. Jonsiz tabiat, o’simliklar, xasharot va hayvonlarni kuzatishi jarayonida tarbiyachi bolalarda borlik 13 @SOHIBJON5949

to’g’risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi hamshakllanib boradi. Bola san’atning har xil turlari to’g’risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab oladi. Bilim insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. Aqliy faoliyatni rivojlantirish bilim hajmi va xususiyatiga bog’lik. Aqliy faoliyatni rivojlantirish esa psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur va nutqni shakllantirish ni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g’oyat samaradorligini ta’minlaydigan xis-tuyg’ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning sobitqadamligi va to’laqonli, esda qolishning mustax- kamligi hamda ongligi, tafakkur mantiqiy va uning moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillikka xos bo’lishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o’zlariga tushunarli bo’lgan ijtimoiy voqea va xodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan ba’zi xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg’otish, Vatanga muxabbat tuyg’usi va baynalmilalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi. Aqliy ta’lim- maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog’chasi dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar tizimi bilan qurollantirish, malaka va ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol o’ynaydi. Chunki ta’lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va tizimlashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida bolalarda o’quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, maktabda muvaffaqiyatli o’qishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Hayot ta’limning ikki xil yo’l bilan amalga oshirilishini taqozo etmoqda. Birinchi yo’l bolalarning bilim, malaka ko’nikmalarini kattalar bilan o’zaro munosabatda bo’lish orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu yo’l bilan egallagan bilim va malakalar bolaga hayotning turli sohalarida mustaqil qatnashish uchun imkoniyat yaratmaydi. Ta’limning ikkinchi yo’li maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus o’quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka va ko’nikmalar bilan rejali ravishda 14 @SOHIBJON5949

qurollantirib borishidir. Bunday yo’l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarish, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashish uchun zarur bo’lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. Barcha olim-u fozillar, shoir-u yozuvchilar o’z davrining nufuzli ta’lim maskanlarida o’qish bilan xurmat- e’tibor topganlar. Abu Nasr Forobiy, Maxmud Koshg’ariy, Abu Rayxon Beruniy, Abduraxmon Jomiy, Mirzo Ulugbek, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rudakiy, Abu Saidrasul Aziziy, Muxammad Sharif Sufizoda, Abdulqodir SHokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalarmukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish tizimi pedagogikada ilk bor chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592—1670) tomonidan yaratilgan. Y.A. Komenskiy 6 yoshgacha bo’lgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish mumkinligini ko’rsatib berdi. Y.A. Komenskiy 19 bo’limdan iborat maktabgacha ta’lim dasto’rini tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, yer, havo, olov, yomg’ir, qor, muz, tosh, o’t, qum va boshqalarhaqida bilim berish lozimligini, astrnomiya, geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi. Bolalar bog’chasida beriladigan ta’lim bolalarning maktabda oladigan bilimlari bilan o’zviy bog’lik bo’lishi kerakligini ta’kidladi. U o’zining “Onalar maktabi” kitobida kichik bolalarni tarbiyalash va o’qitish dasturi hamda metodikasini juda sinchiklab ishlab chiqqan. Shu bilan Y.A. Komenskiy maktabgacha tarbiya pedagogikasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos soldi. Shvetsar pedagogi I. G. Pestalotssi (1746-1827) maktabgacha tarbiya didaktikasini tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning rivojlantirish masalasiga katta e’tibor beradi. G. Pestalotssi tomonidan ishlab chiqilgan ta’limning asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishda va bolalarga keyinchalik maktabda sistemali ta’lim berishda asosiy dastur bo’lib xizmat qildi. Xozirgi zamon maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratishda A. P. Usovaning xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi. Olima raxbarligida 1950- yillarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilib, bolalar bog’chasi har bir yosh guruhining ta’lim-tarbiya ishlari mazmuni, metod va usullari ishlab chiqildi. Bu o’tkazilgan ishlar ta’limning tarbiyaviy ishdan farqini aniq belgilab berdi. Ta’limning nazariy jihatlari ishlanishi “Bolalar bog’chasi tarbiya dasturi” da “Mashg’ulot” bo’limini ajratish imkonini 15 @SOHIBJON5949

berdi va dasturning keyingi nashrlarida bu bo’lim takomillashtirilib borildi. Aqliy tarbiya va ta’limning mohiyati. Bolalar bog’chalariga oid tajribalar va o’tkazilgan pedagogik va psixologik ilmiy tadqiqod ishlari turli yoshdagi bolalarga tevarak-atrof to’g’risida beriladigan bilimlarning taxminiy hajmini belgilash, ularni murakkablashtirib borish imkonini beradi. “ Uchinchi ming yillikning bolasi” tayanch dasturida bolalarning “jismoniy rivojlanganlik darajalari”, “Nutq va tafakkurning rivojlanganlik darajasi”, “Bolalarning ma’naviy kamolotini ta’minlash”ga doir asosiy bo’limlar ko’rsatib berilgan. Bu bo’limlarda bolalarni jismoniy jihatdan yetuk, sog’lom va baquvvat qilib tarbiyalash, ularning nutqiy tafakko’rini rivojlantirish, so’z boyligini oshirish ularning mantiqiy tafakko’rini va hisoblash malakasini o’stirish hamda bolalarda nafosat va orastalikni shakllantirish kabi jihatlariga keng e’tibor qaratiladi. Shuningdek, tabiat bilan har xil kasbdagi kishilar mehnati bilan, ba’zi bir ijtimoiy voqealar, narsalar, ularning sifat va xususiyatlari bilan tanishtirishga ham alohida e’tibor qaratilgan. 3 yoshgacha bo’lgan bolalarda tevarak-atrofdagi narsalar, ularning sifati har xil narsalarning nomi hamda ularni ishlatish to’g’risida to’g’ri tushuncha bo’lishi kerak. Bolalarni uy jihozlari va buyumlari ( mebel, idish- tovoq, kiyim, o’yinchoq mashg’ulotlar uchun material) bilan tanishtirish, ularning rivojlanishda katta ahamiyatga egadir. Bu narsa ularning nutqini boyitadi, mustaqillik, go’zallik haqidagi tasavvurlarni tarbiyalashga yordam beradi (chiroyli kiyim, har xil buyumlarning shakllari). Tevarak-atrof bilan tanishtirish dasturi har bir yosh guruhi uchun muayyan bilimlarni egallab olishni nazarga tugadi. Masalan, birinchi guruh tarbiyachisi bolalarni buyumlarning joylashishini bilib olishga o’rgatadi. Keyinchalik bolalar boshqa xonalarda nimalar borligini, u yerda bolalar va kattalar nima ish bilan shug’ullanishni bilib boradilar. Masalan, musiqa xonasida musiqa mashg’ulotlari, bayramlar o’tkaziladi, oshxonada ovqat pishiriladi va x.k. Shuningdek, tarbiyachi, bolalarni yaqin atrof, ko’chalarni, o’z o’yin maydonchasini bilib olishga o’rgatadi. Ayniqsa, katta guruh bolalari o’z uylari manzilini, bog’chadan uyga ketadigan yo’lni yaqin oradagi maydon yoki xiyobonlarga borish yo’lini bilishlari kerak. Bolalarni tabiat bilan bevosita aloqada bo’lishlari ularning har tomonlama rivojlanishlarida muhim ahamiyatga egadir. Bu xol ularning aqliy qobiliyatlarini 16 @SOHIBJON5949

tarbiyalashda axloqiy hamda estetik xislarini rivojlantirishda quvnoqlik, tetiklik, jismoniy hamda ruxiy tomondan bardoshli bo’lishlarida asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Bolalarning tabiat bilan bevosita aloqada bo’lishi ularning sensor tarbiyasiga katta xissa qo’shadi. Tabiat o’zining mo’l-ko’l bo’yoqlari, shakllari, tovushlari bilan analizatorlarini kuzatadi. Tabiat bilan aloqada bo’lish estetik tarbiya vazifalarini xal etishga katta yordam beradi. Chiroyli manzaralar, har xil kapalaklar bolalarda quvonch xissini uyg’otadi. Tarbiyachining vazifasi bolalarda tabiat go’zalligiga, uning rang- barangligiga qiziqish uyg’otishdir. 17 @SOHIBJON5949

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002. 18 @SOHIBJON5949

O'xshashlar

Maktabgacha ta'lim muassasasi bolalarni maktab ta'limiga tayyorlovchi asosiy muassasa

Maktabgacha ta'lim muassasasida davlat talablari asosida bolalarni maktabga tayyorlash

Nuqsonli bolalar ta'lim-tarbiyasi bilan shug'ullanadigan muassasalar tarmog'i

Ta'lim tеxnologiyalari

Ta'lim metodlari