Korxona aktivlarini boshqarish - Pedagogika - Referatlar

Korxona aktivlarini boshqarish

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

208 KB

Ko'chirib olish

Korxona aktivlarini boshqarish Reja: 1. Korxona aktivlarining mazmuni. Korxona aktivlarining turkumlanishi 2. Aylanma kapitalni baholash shakli va tartibi 3. Korxonaning aylanma mablag`larini boshqarish 4. Debitorlik qarzlari va ularni boshqarish

Korxona aktivlarining mazmuni. Korxona aktivlarining turkumlanishi Korxona ixtiyoridagi iqtisodiy resurslar korxonaning aktivlari deb ataladi. Aktivlarning eng muhim xususiyati shundaki, ular joriy davrda va (yoki) kelajakda korxonaga iqtisodiy naf keltiradi. O`z navbatida bu iqtisodiy naf korxona aktivlarining ko`payishida yoki iqtisodiy majburiyatlarning kamayishida ifodalanadi. Korxonaning joriy davrda iqtisodiy naf keltiruvchi aktivlari joriy (qisqa muddatli) aktivlarni tashkil etadi. Joriy davrdan tashqarida naf keltiruvchi aktivlar esa, uzoq muddatli aktivlar deb yuritiladi. Joriy aktivlarda mujassamlashgan mablag`lar korxonaning aylanma mablag`laridir. Uzoq muddatli aktivlarda mujassamlashgan mablag`larni ba’zan oborotdan tashqaridagi aktivlar deb aytadilar. Ularning qaytadan pul resurslariga aylanishi aylanma mablag`larga nisbatan ancha sekin kechadi. Korxona kapitalining uzoq muddatli aktivlarni shakllantirishni moliyalash uchun xizmat qilayotgan qismi asosiy kapitalni tashkil etadi. Uzoq muddatli aktivlar tarkibiga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli moliyaviy qo`yilmalar, kapital qo`yilmalar va uzoq muddatli debitorlik qarzlari kiritiladi. Xo`jalik amaliyotida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tarkibiga bir yildan ko`proq muddat xizmat qiladigan, ishlab chiqarish, tijorat yoki ma’muriy maqsadlar uchun foydalaniladigan, qayta sotish uchun mo`ljallanmagan aktivlar kiritiladi. Qiymatining mahsulot tannarxiga yoki davr xarajatlari tarkibiga o`tib borishi xususiyatlariga ko`ra uzoq muddatli moddiy aktivlar uch guruhga bo`linadi: 1) amortizatsiya qilinadigan moddiy aktivlar (binolar, uskunalar va boshqa shu kabilar); 2) yemirilishga tegishli bo`lgan moddiy aktivlar (foydali qazilmalar, o`rmon boyliklari); 3) yemirilishga tegishli bo`lmagan va amortizatsiya qilinmaydigan moddiy aktivlar (yer).

Asosiy vositalar hisoblanmaydigan boshqa tahlil qilinadigan aktivlar qatoriga tugallanmagan qurilish, eskirish qiymati bilan nomoddiy aktivlar va boshqalar kiritiladi. Moliyaviy menejmentning asosiy vazifasi asosiy mablag`lar tahlil ko`rsatkichlarining o`zgarish dinamikasiga asoslangan holda ularni moliyalashtirishning ustuvor yo`nalishlarini aniqlashdir. Korxonalarda joriy aktivlarni boshqarish aktivlarni boshqarish tizimining muhim bo`g`inlaridan biri sanaladi. Joriy aktivlar ko`p hollarda aylanma mablag`lar yoki aylanma kapital deb ham yuritiladi. Umuman olganda korxonalarning aylanma mablag`lari - bu uning joriy aktivlariga qo`yilgan kapitallarning qismi hisoblanadi. Korxona aylanma mablag`larining tarkibi va ularni boshqarish masalalari alohida keltiriladi. Asosiy va aylanma kapitalning bir qismi moliyaviy mablag`lar yoki moliyaviy aktivlar ko`rinishida bo`ladi. Shu o`rinda kapital atamasi korxona aktivlarini ta’riflashda ishlatilishi bilan birga korxona balansi passivida mablag`lar kelib o`z manbalarini ko`rsatish uchun (qarz yoki chetdan jalb etilgan manbalardan farqli ravishda) ham qo`llaniladi. Lekin kapital atamasi ikkala holda ikki xil ma’noda keladi. Birinchisida kapital boylikning o`zini ifodalasa, ikkinchisida boylikning manbaini ifodalaydi . Moliyaviy aktivlar. Investitsion aktivlar. Iqtisodiyot subyektlari daromadlari bir qismi jamg`armaga aylanadi. Jamg`armalar esa investitsiyalarning manbai bo`lib xizmat qiladi. Investitsiya vositasida ishlab chiqarish kengaytiriladi, texnik va texnologik jihatdan takomillashtiriladi. Investitsiya tadbir-korlik faoliyatining moddiy-iqtisodiy negizidir. Investitsiya samarasi, bir tomondan, tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy natijalarida, qiymat ko`rinishida ifodalansa, investitsiyaning qancha muddatda o`zini oqlashi mumkinligi uning samaradorligini vaqt birligi orqali ifodalaydi. Investitsiya tushunchasi kapital qo`yilmalar tushunchasiga nisbatan mazmun jihatdan olganda kengroqdir. Asosiy fondlarni yangilashga va kengaytirishga sarf etiladigan mablag`larga kapital qo`yilmalar deb ataladi. Investitsiya - bu pul, moliyaviy mablag`lar. U

orqali materiallar, mehnat resurslari va real kapital ishlab chiqarishni kengaytirish, modernizatsiya va rekonstruksiyalashga yo`naltiriladi. Investitsiya qo`yish obyektlari kapital qo`yilmalar obyektlariga nisbatan ancha kengroqdir. Kapital qo`yilmalar obyektiga asosiy fondlar kirsa, investitsiya obyektlariga aylanma mablag`lar, aksiya, obligatsiya va boshqa moliyaviy obyektlar, shuningdek‚ mulklardan foydalanish va egalik qilish huquqlari, ilmiy- texnika mahsulotlari, nou-xau, kadrlar tayyorlash va boshqalar ham kiradi. Investitsiyalar, qo`yiladigan obyektlarga qarab, real, moliyaviy va intellektual investitsiya larga bo`linadi. Asosiy fondlar va aylanma mablag`larga investorlar qo`yadigan barcha turdagi mablag`lar real investitsiya deb ataladi. Hozir Respublikamiz milliy iqtisodiyotini tarkibiy qayta ko`rish uchun yangi texnika, texnologiya va katta hajmdagi qurilish ishlarini amalga oshirish zarurligi sababli real investitsiyalarga ehtiyoji juda kattadir. Bu ehtiyojni qondirishning asosiy yo`nalishlaridan biri korxonalar investitsion faoliyatini rag`batlantirish hisoblanadi. Aksiya, obligatsiya va boshqa turdagi qimmatli qog`ozlarga investorlar qo`yadigan barcha turdagi mablag`lar moliyaviy investitsiya deyiladi. Qimmatli qog`ozlarga yulangan investitsiyalar yig`indisi investitsiya portfeli deb ataladi. Investitsiya portfelini shakllantirishda quyidagi tamoyillarga rioya qilinadi: xavfsizlik (tavakkalchilikni kamaytirish), daromadlilik, likvidlik va qo`yilmalarning o`sishiga erishish. Bu tamoyillar muayyan darajada bir-biriga nisbatan muqobil xarakterda bo`ladi. Masalan, daromadlilikni oshirishga intilish tavakkalchilikni kuchaytiradi, ya’ni investitsiya qiymatini boy berish xavfi ortishiga olib keladi. Yuqori likvidlikka ega bo`lgan qimmatli qog`ozlar hamma vaqt ham yuqori daromad keltirmaydi. Davlat qimmatli qog`ozlari likvidlik darajasi yuqori, tavakkalchilik past, lekin korxonalar qimmatli qog`ozlariga nisbatan pastroq daromad keltiradi. Yangi tashkil topgan, innovatsion xarakterdagi (fan-texnika yangi yo`nalishlariga asoslangan) korxonalar aksiyalariga daromadlar past darajada

kafolatlanadi, lekin kapitalning kelajakda o`sishi nuqtai-nazaridan ular istiqbolli hisoblanadi. Yuqorida ko`rsatilgan barcha tamoyillarga muhim darajada rioya etilishiga erishilgan investitsion portfel muvozanatli portfel deyiladi. Taniqli va ishonchli firmalarning qimmatli qog`ozlaridan shakllangan portfel, konservativ portfel bo`ladi. Agressiv portfel likvidligi yuqori bo`lmagan, xatar darajasi kuchli, lekin kelajakda tez yuksalishi kutilayotgan kompaniyalar qimmatli qog`ozlaridan tashkil topadi. Investitsion portfel o`z tarkibiga qisqa muddatli qimmatli qog`ozlarni ham, aksiyalar va obligatsiyalarni ham olishi mumkii. Investitsion portfelni shakllantirish usullari ko`p. Ulardan eng obro`lisi Uilyam Sharp va Garri Markovitslarning investitsion portfel nazariyasidir. Bu nazariyaning qoidalari quyidagicha: investitsiyalar aktivlar turlari bo`yicha to`g`ri taqsimlanishi lozim; muayyan turdagi qimmatli qog`ozga investitsiya tavakkalchiligi foydaning kutilayotgan darajadan farqlanishi ehtimoli bilan belgilanadi; 3) investitsion portfelning umumiy daromadliligi va xatarini uning tarkibini o`zgartirish orqali o`zgartirish mumkin; 4) investitsion portfelni shakllantirishda nazarda tutilayotgan barcha mo`ljallar va mezonlar ehtimoliy xarakterda. Portfelning bir necha turlari mavjud: - o`sish portfeli - narxi tez o`sayotgan qimmatli qog`ozlar to`plami; - daromad portfeli - yuqori va qatiy joriy daromadni ta’minlovchi qimmatli qog`ozlar to`plami; - - xatarli sarmoya portfeli - yangi, "yosh" va agressiv korxonalarning qimmatbaho qog`ozlar to`plami; - maxsus (ixtisoslashgan) portfel - qimmatli qog`ozlarning ayrim guruhlarinigina o`z ichiga oladi; - balansdagi yoki aralash portfel - turli xildagi qimmatli qog`ozlar to`plami.

Portfelni shakllantirishdagi asosiy maqsad tavakkalchilik bilan daromadning investor uchun optimal nisbatiga erishish hisoblanadi. Optimallik iloji boricha xatar hisobiga yo`qotishlarni kamaytirish va eng yuqori daromadlilik bilan harakterlanadi. Xatarni minimallashtirishga ko`pincha diversifikatsiya, ya’ni xilma-xil fond qiymatliklarini sotib olish hisobiga erishiladi. Bir turdagi qimmatbaho qog`ozdan olingan past daromad boshqa turdagi qimmatbaho qog`ozdan olingan yuqori daromad hisobiga qoplanadi. Portfelni tashkil qilishda sarmoyador qo`yidagi maqsadlarga e’tibor berishi lozim: 1) portfeldan daromadni maksimallashtirish maqsadi; 2) portfelga kirgan qimmatli qog`ozlarni kurs bo`yicha bahosining oshirishga mo`ljallangan maqsadlar; 3) o`zi uchun maqbul bo`lgan tarkibdagi xatar va daromadliligi darajasi bo`yicha salmog`ini aniqlash. Portfelni nazariy va amaliy boshqarishda 2 xil yondashish mavjud: an’anaviy va zamonaviy. An’anaviy yondashish fundamental va texnik tahlilga asoslangan. U ko`proq qimmatli qog`ozlarni tarmoqlar bo`yicha keng doirada sotib olishga mo`ljallanadi. Portfellarni zamonaviy boshqarish nazariyasi statistik va matematik usullardan foydalanishni nazarda tutadi. Uning o`ziga xos xususiyati - bozor tavakkalchiligi va daromadliligi orasidagi bog`lanish optimallik mezoni orqali aniqlanadi. Bunda kompyuter texnikasi va matematik hisoblash usullari ishga solinadi. Portfellar strategiyasi moliyaviy menejment strategiyasining ajralmas qismini tashkil qiladi. Portfellar stragegiyasini vazifasi tashqi investitsion strukturadan samarali foydadanishiga sharoit yaratish. Portfellar strategiyasi korxona va tijorat tashkilotidagi moliyaviy menejment strategiyasiga bo`ysundiriladi.

Aylanma kapitalni baholash shakli va tartibi Tadbirkorlik faoliyati moliyaviy mablag`larini boshqarish jarayonida muhim o`rinni korxonaning aylanma mablag`larini baholash egallaydi. Korxona aylanma mablag`lari quyidagi ko`rinishlarda mavjud bo`ladi : tovar-moddiy zaxiralar qiymati; tugallanmagan ishlab chiqarish; debitorlik qarzlari; qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalar; pul mablag`lari; -kelgusi davr xarajatlari joriy qismi. Haqiqiy tannarx bo`yicha xom ashyo, materiallar va yordamchi materiallar, yonilg`i, yarim fabrikatlar va komplekt buyumlari, zaxira qismlar va idishlar baholanadi. Haqiqiy tannarxga yana quyidagi xarajatlar qo`shiladi: moddiy resurslarni keltirish uchun qilingan xarajatlar, kredit foizini to`lash uchun qilingan xarajatlar, ustama va ko`shimchalar, komission xarajatlar, ta’minotchi tashkilotlarga to`lovlar, tashqi iqtisodiy tashkilotga to`lovlar, birjada qilinadigan xarajatlar, transport xarajatlari, tovarlarni saqlash va boshqa xarajatlar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moddiy resurslarning baholari o`zgarib turadi. Shuningdek resurslarni yetkazib kelish bo`yicha xarajatlar ham o`zgaruvchan xarakterda bo`ladi. Muvofiq ravishda tovar moddiy zaxiralar qiymatini baholashda baholash amalga oshirilayotgan payt ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tovar moddiy zaxiralarni baholashda quyidagi yondashuvlar mavjud bo`lishi mumkin: - joriy bahoda baholash; - material resurslarni haqiqiy sotib olingan bahoda baholash; - sotib olingan materiallarni o`rtacha baholar orqali baholash. Joriy bahoda baholash moddiy zaxiralar ishlab chiqarishga sarflanishida ularning oxirgi partiyasi sotib olingan baholar bo`yicha baholanishini bildiradi. Bu usul xo`jalik amaliyotida LIFO usuli deb ataladi.

Material resurslarni haqiqiy sotib olingan bahoda baholashda mahsulotning tannarxini hisoblashda moddiy resurslar qanday baholarda sotib olingan bo`lsa, shu baholarda xarajatlarga kiritiladi. Bu usulni xo`jalik amaliyotida FIFO usuli deb ataladi. Inflyatsiya sharoitlarida LIFO usuli korxona foydasini kamaytirib ko`rsatadi, FIFO usuli esa foydani oshirib ko`rsatadi. Korxona va firmalarda xarajatlarni moliyalashtirish jarayonida moliyaviy menejment quyidagi tamoyillarga asoslanishi lozim : - alohida ko`rinishdagi joriy xarajatlarga mablag`larni samarali sarflab, yuqori rentabellik darajasiga erishish; - moliyalashtirish jarayoni ustidan nazorat olib borish. Moliyaviy menejment asosiy e’tiborni ishlab chiqarish va muomala xarajatlarini kamaytirishga qaratishi lozim. Joriy xarajatlarni boshqarishni amalga oshirishda ishlab chiqarish, muomala xarajatlarining smetasi nazorat qilib boriladi. Bunday moliyaviy ma’lumot korxona ichida va uning bo`limlarida olib borilayotgan xarajatlarning nazoratini kuchaytiradi. Korxonalarning aylanma mablag`larini shakllanishi. Moliyaviy boshqaruv tizimining o`ziga xos xususiyatlari korxonalardagi takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksiz ravishda davomiyligini ta’minlash uchun zaruriy aylanma mablag`larning miqdorini aniqlash va aylanma mablag`larga bo`lgan moliyaviy ehtiyojni ta’minlashning muqobil variantlari bo`yicha moliyaviy qaror qabul qilish hisoblanadi. Korxonaning o`z aylanma mablag`larini tashkil qilish manbalari quyidagilardan iborat: - dastlab korxonaning tashkil bo`lish vaqtida uning o`z mablag`lari bo`lib, ular o`z aksini ustav fondida topadi; - xo`jalik yuritish jarayonida: a) korxonaning olgan foydasi hisobiga; b) agar olgan foydasi yetarli bo`lmasa, u holda bank krediti hisobiga; v) aylanma mablag`larni tashkil qilishning o`ziga xos manbalaridan

biri-barqaror passivlardir, chunki aylanma mablag`larining tarkibiga «barqaror passivlar» turkumiga kiritiladigan qismi ham shartli ravishda tenglashtiriladi. Barqaror passivlarga ishchi va xizmatchilarga mehnat haqi bo`yicha doimo mavjud qarzlar; kelgusi davr xarajatlari va to`lovlarni qoplash zaxiralari va h.k. kiritiladi. Korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilish korxonaning o`z mablag`lari va ularga tenglashtirilgan mablag`larni aniqlashdan boshlanadi. O`z mablag`lari va unga tenglashtirilgan mablag`lar (balans passivining 1 bo`limi) manbalarining umumiy summasiga barqaror passivlarning normativi doirasi bo`yicha bo`lgan summasi qo`shilib asosiy fondlar va oborotdan tashqari aktivlarning (balans aktivining 1 bo`limi) qiymati chegirib tashlanadi. O`z aylanma mablag`larini normativ doirasida asrash ko`rsatkichi korxona xo`jalik faoliyati va moliyaviy holatining barqarorligini baholash uchun katta ahamiyatga ega. O`z aylanma mablag`lari muntazam ravishda yetishmaydigan korxonalarga tijorat banklari tomonidan kredit bilan ta’minlashdan mahrum etishga qadar choralar qo`llash masalasi qo`yilib, ular nochor korxonalarning qatoriga kiritiladi. Pul mablag`larining aylanishi sodir bo`ladigan vaqt oralig`i ishlab chiqarish- tijorat jarayonining davomiyligini o`zida aks ettiradi. Korxonalarning xususiy aylanma mablag`larga bo`lgan ehtiyoji moliyaviy rejalashtirishning obyekti hisoblanadi va uning moliyaviy rejasida o`z aksini topadi. Korxona aylanma mablag`larini shakllantirish manbalari masalasi boshqa nuqtai nazarda muhim hisoblanadi. Chunonchi, bozor konyunkturasi doimiy ravishda o`zgarib turadi, shuning uchun uning aylanma mablag`larga bo`lgan ehtiyojlari ham o`zgarib turadi. Aylanma mablag`larga bo`lgan ehtiyojni aniqlashda buxgalteriya balansi asosiy axborotlar manbai hisoblanadi. Korxona rahbari buxgalteriya balansi bilan tanishib chiqib, aylanma mablag`lar dinamikasiga ishonch hosil qilishi mumkin. Masalan, ishlab chiqarish zaxiralari summasining o`sishi yoki kamayishi korxona o`z ishlab chiqarish hajmining oshib borayotganligini yoki uning xom ashyo va materiallar bo`yicha o`rnatilgan me’yordan ortiqcha zaxiralarni to`plab borayotganligini ko`rsatish mumkin.

Aylanma mablag`larning aylanish tezligi va uning samardorlik darajasini aniqlash korxonalar uchun qarz mablag`larini shakllantirishning optimal imkoniyatlarini aniqlab beradi. Chunki, qarz mablag`larini oqilona manbalarini shakllantirish moliyaviy menejmentning oldidagi asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Umuman olganda qarz mablag`larini shakllantirish bo`yicha moliyaviy qaror qabul qilish masalalari passivlarni boshqarishning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Albatta, passivlarni boshqarishning mazkur usullari uchun ham axborotlar manbalari sifatida asosan korxona moliyaviy xo`jalik faoliyatini o`zida aks ettiruvchi korxonaning yillik hisob tizimi elementlaridan keng foydalaniladi. Korxonaning aylanma mablag`larini boshqarish Korxonalarda aylanma mablag`larni boshqarish aylanma mablag`larning aylanishi, samaradorlik ko`rsatkichlarini moliyaviy baholash ko`rsatkichlari asosida aniqlanadi. Bunday ko`rsatkichlar tizimiga quyidagilar kiritiladi : - xom ashyo va materiallarning aylanuvchanligi; - kreditorlik qarzlarining aylanuvchanligi; - tayyor mahsulotning aylanuvchanligi; - debitorlik qarzlarining aylanuvchanligi; - pul mablag`larining aylanish davri . Moliyaviy menjmentning boshqaruv qarorlarni qabul qilish uchun zaruriy bo`lgan bunday ko`rsatkichlari tizimini hisoblash uchun axborot manbai sifatida korxonaning balans ma’lumotlari va moliyaviy hisobot ma’lumotlaridan foydalaniladi. Aylanma kapitallarning elementlari uzluksiz ravishda ishlab chiqarish sohasidan muomala sohasiga o`tadi. Aylanma kapitallarning bir qismi doimiy ravishda ishlab chiqarishda bo`ladi(ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot), boshqa qismlari esa muomala sohasida bo`ladi(yuklab jo`natilgan tovarlar, debitorlik qarzlari, pul mablag`lari, qimmatli qog`ozlar). Shuning uchun subyektlarning aylanma kapitallarining tarkibi va miqdori nafaqat ishlab chiqarish bilan balki muomala sohasi uchun ham mos kelishi lozim.

Ishlab chiqarish va muomala sohasi uchun aylanma mablag`lariga ehtiyoji turli xo`jalik faoliyati uchun bir xilda bo`lmaydi, chunki aylanma mablag`larning moddiy mazmuni, aylanish tezligi, ishlab chiqarish hajmi, ishlab chiqarishning texnologik va tashkiliy asoslari va boshqa omillar bilan aniqlanadi. Amaliyotda aylanma kapitallarni rejalashtirish, hisob va tahlil qilish uchun quyidagi belgilari bo`yicha guruhlanadi: - ishlab chiqarishdagi funksional roliga bog`liq ravishda aylanma ishlab chiqarish mablag`lari va muomala fondlari; - nazorat, rejalashtirish va boshqarish amaliyotiga bog`liq ravishda- normallashtirilgan va normallashtirilmagan aylanma mablag`lar; - aylanma kapitallarning shakllanish manbalariga bog`liq ravishda-xususiy aylanma mablag`lar va qarz aylanma mablag`lar; - - likvidlilik ko`rsatkichlariga bog`liq ravishda-absolyut likvidli aylanma mablag`lar, tezda sotish mumkin bo`ladigan aylanma mablag`lar, sekinroq sotish mumkin bo`ladigan aylanma mablag`lar; - moddiy mazmuniga bog`liq ravishda mehnat buyumlari(xom ashyo, materiallar, yoqilg`i, tugallanmagan ishlab chiqarish va boshqalar), tayyor mahsulotlar, tovarlar, pul mablag`lari va boshqalar; - hisob standartlari va balansda aks ettirilishi bo`yicha -zaxiradagi aylanma mablag`lar, pul mablag`lari va boshqalar; - kapitallar qo`yilishining xatarlari darajasi bo`yicha -minimal xatarli aylanma kapitallar, yuqori darajadagi xatarli aylanma kapitallar; - aylanma kapitallarning funksional belgilari bo`yicha -ishlab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlariga bo`linishi ishlab chiqarish jarayonida aylanma mablag`larning ishtirok etish vaqtini tahlil qilish uchun muhimdir. Aylanma mablag`larning ishlab chiqarish jarayonidaga funksional roli bo`yicha tarkibi va tuzilishi . jadval 6 Айланма маблағларнинг Айланма маблағларинг таркиби Ахборот

гуруҳлари манбаи сифатида бухгалтер ия 1 . рақамлари Айланма ишлаб чиқариш 1.1 Ишлаб чиқариш захиралари: фондлари(ишлаб -хом ашё 1010 чиқариш жараёнидаги -асосий материаллар 1010 айланма маблағлари) -ярим фабрикатлар 1020 -ёкилғи 1030 -ёрдамчи материаллар 1060 -инветарь ва жиҳозлар, 1.2 Ишлаб чиқариш жараёнидаги маблағлар: 1080 -тугалланмаган ишлаб чиқариш 2010 -хусусий ярим фабрикатлар 2110 2 . -келгуси давр харажатлари 3110 Муомала фондлари 2.1 сотилмаган маҳсулотлар: (муомаладаги айланма -тайёр маҳсулот 2810 маблағлар) -юклаб жўнатилган маҳсулот 2810 -қайта сотиш учун товарлар 2.2. Пул маблағлари: 2910 -касса 5010 -ҳисоб рақами 5110 -валюта рақами 5200 -қимматли қоғозлар 5810 -бошқа пул маблағлари 5500,5600 -бошқа субъектлар билан ҳисобла- 40 00-4800 3 . шишлар-дебиторлар Айланма маблағларнинг (п1+п2) умумий суммаси. Aylanma mablag`lar balans aktivining 2-bo`limida aks etib, aylanishdagi pul mablag`larida ifodalanadi. Asosiy fondlardan farqli ravishda aylanma mablag`lar bir ishlab chiqarish siklida to`la o`zlashtirilib, o`z qiymatlarini tayyor mahslotning tannarxiga o`tkazadi va ham buyum-natura, ham qiymat ifodasida qayta tiklanadi, shu tariqa bevosita harakatda bo`ladi. Ko`rib turibmizki, aylanma kapitallar xo`jalik muomalalari uzluksiz oqimining bir qismi hisoblanadi. Korxonalarda sotib olish jarayoni ishlab chiqarish zaxiralarini va kreditorlik qarzlarini ko`payishiga olib keladi; ishlab chiqarish tayyor mahsulot hajmining

o`sishiga olib keladi; sotish natijasidagi debitorlik qarzlari kassadagi va hisoblashish schyotidagi pul mablag`larining ko`payishiga olib keladi. Bu muomalalar sikli ko`p marta takrorlanadi va umuman bunday muomalalar pul tushumlari va pul to`lovlari sifatidagi soddagina harakatni o`zida aks ettiradi. Aylanma mablag`larning samaradorligi. Qiymat ko`rinishidagi aylanma mablag`larni samarali boshqarish mezoni sifatida vaqt omili xizmat qiladi. Aylanma mablag`lar qanchalik ko`p bir ko`rinishda (pul yoki tovar) tursa, aylanish davri sekinlashadi va bu o`z navbatida korxonaga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Aylanma mablag`lar qanchalik tez aylansa, korxonaning moliyaviy ahvoli yaxshilanib bordi. Korxona moliyaviy natijalari ko`p jihatdan aylanma mablag`lardan oqilona foydalanish va ular bilan ta’minlanganlik darajasiga bog`liq. Aylanma mablag`lardan foydalanish darajasini oborot qilish ko`rsatkichlari aks ettiradi, ular barcha aylanma mablag`lar bo`yicha yoki aylanma mablag`larning muayyan turlari bo`yicha hisoblab chiqiladi. Oborot qilish ko`rsatkichlarini joriy aktivlarning alohida tarkibiy qismlari (ishlab chiqarish zaxiralari, debitorlik va kreditorlik qarzlari) bo`yicha baholash likvidlik ko`rsatkichlari tahlilini to`ldiradi va chuqurlashtiradi. 135 Aylanma mablag`larning bir marotaba aylanish davri (AD) quyidagi formula orqali aniqlanadi. Bunda: AMK - aylanma mablag`larning o`rtacha yillik qoldig`i so`m. MMS - sotilgan mahsulot miqdori, so`mda. Aylanma mablag`larnnng aylanish koeffitsiyentini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz :

Aylanma mablag`larning aylanish davrini hisoblashni osonlashtirish uchun yillik kunlar sonini 360 kun, chorakni 90 kun, oyni 30 kun deb qabul qilingan. Misol: korxonada bir yilda 25 million so`mlik mahsulot sotilgan bo`lsa, aylanma mablag`larning o`rtacha yillik qoldig`i 5 million so`m bo`lganda, aylanish koeffitsiyenti =25/5 =5 ga teng bo`ladi . Debitorlik qarzlari va ularni boshqarish Debitor qarzdorlik - bozor iqtisodining obyektiv unsuri va uning darajasi firmaning kredit siyosati va iqtisodiy shart-sharoitiga ta’sir ko`rsatadi. Debitor qarzdorligining o`sishi sotishning kengayishi bilan bog`liq, demak, daromad oshadi. Lekin, boshqa tomonidan debitor qarzlarini undrish va chorasiz qarzlar bo`yicha yo`qotishlar xavfi oshadi. Moliyaviy menejerning vazifasi debitor qarzllari oqilona chegaralarini aniqlab olishdir. Normal iqtisodiy sharoitlarda debitorlik qarzlari ishlab chiqarishni rivojlantirishga, korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilashga yordam beradigan zarur hodisadir. Lekin uning nooqilona ko`lamlari mikro va makro darajalarda korxonalarning likvidsizliligini, to`lovga qobiliyatsizligini keltirib chiqaradi. Bular esa korxonalarni bankrot bo`lishga olib boradi, davlat budjetiga daromad tushishini kamaytiradi. Normal jarayon tufayli kelib chiqqan debitorlik qarziga quyidagilar kiradi: - mahsulot yetkazib beruvchilarga shartnoma asosida berilgan bo`naklar (gaz, elektr energiyasi, avtotransport va aloqa xizmatlari, materiallar xarid qilish); - to`lovlarning tovar bilan qaytarilmagan qismi; - hisobot berish sharti bilan pul olgan (berilgan bo`naklar bo`yicha) shaxslarning belgilangan hisobot topshirish muddatlari doirasidagi qarzlari. Normal bo`lmagan debitorlik qarzi: kamomadlar, talon-tarojlar va o`g`riliklar bo`yicha qarzlarni, tovarlar (yoki xizmatlar) miqdori va sifati belgilangan assortimentga mos kelmasligi tufayli bildirilgan hamda javob beruvchilar tan olgan yoki hakamlar qaror qilgan qarzlardir. Xo`jalik faoliyati jarayonida tugallanmagan hisob-kitoblar bo`yicha normal kreditorlik qarzlari qonuniy tarzda vujudga keladi. Bular quyidagilardan iborat:

• hisobvaraqlar bo`yicha belgilangan haq to`lash muddatlari doirasida mahsulot yetkazib beruvchilar oldidagi qarzdorlik; •mehnatga haq to`lash bo`yicha ishchi va xizmatchilar oldidagi hamda ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar bo`yicha kasaba tashkilotlari oldidagi qarzdorlik; •moddiy boyliklar ularning haqini to`lash muddatiga qaraganda oldinroq kelganligini munosabati bilan paydo bo`lgan qarzdorlik; •soliqlar bo`yicha davlat oldidagi qarzdorlik va boshqalar. Debitorlik qarzi - korxonaning aylanmasidan chiqib qolgan va boshqa jismoniy hamda yuridik shaxslarda turgan mablag`laridir. Korxonaning o`z mablag`lari yoki boshqa korxonalarning mablag`lari bu qarzlarni qoplash manbai bo`lib xizmat qiladi. Debitorlik qarzi-mablag`larni aylanmadan immobilizatsiyalash, kreditorlik qarzi - boshqa jismoniy va yuridik shaxslarning mablag`larini ishlab chiqarishga vaqtincha jalb etishdir. Debitorlik qarzi qaytarilganida hisob-kitob varaqlari, valyuta hisobvaraqlaridagi, kassadagi pul mablag`lari yoki tovar-moddiy boyliklar ko`payadi. Balans yakuni o`zgarmaydi. Lekin agar korxona boshqa korxonalar yoki banklardan kreditlar olish hisobiga mablag` bergan bo`lsa, balans yakuni shu summaga ko`payadi, ya’ni kreditorlik qarzi - boshqa yuridik yoki jismoniy shaxslar oldidagi majburiyatlar summasi ko`payadi. Debitorlik qarzi aylanma aktivlarning bir qismi bo`lib, «Aylanma aktivlar» degan balans aktivining 2-bo`limida ko`rsatiladi. U balansning quyidagi moddalari bo`yicha guruhlarga ajratilgan : - xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar; - bo`nak to`lovlari; - budjet bilan hisob-kitoblar; - xodimlar bilan hisob-kitoblar; - sho`ba korxonalar bilan hisob-kitoblar; - uyushmaga kirgan korxonalar bilan hisob-kitoblar; - muassislar bilan hisob-kitoblar; - boshqa debitorlar.

«Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar» degan modda buyurtmachilarga berilgan tovarlar, topshirilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlar uchun qarzni aks ettiradi. Bunda qarzning tovarlar, ishlar va xizmatlar bo`yicha to`lovlarni korxona hisob-kitob varog`iga tushirish, o`zaro talablarni inobatga olish yoki olingan veksellar bilan ta’minlash orqali to`languncha bo`lgan paytdagi holati aks ettiriladi. Har bir korxona raxbari debitorlik qarzlari holati faqat shu korxonaning emas, balki unga hamkor korxonalarning va umuman butun respublika iqtisodiyotining moliyaviy ahvoliga ta’sir ko`rsatadigan asosiy omillardan biri ekanini doimo nazarda tutishi kerak Debitorlik qarzlarining aylanuvchanligi. Debitorlik majburiyatlari yoki qarzlari tahlilida ularning aylanuvchanligiga alohida etibor beriladi. Negaki debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining aylanuvchanlik darajasi korxona moliyaviy ahvoliga baho berishning muhim ko`rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Korxona «Aylanma aktivlar» ida debitorlik qarzdorligini aks ettirilishini ko`rib chiqamiz:

Debitorlik qarzlarining aylanuvchanligi deganda qarz majburiyatlarining undirib olish muddati va ularning aylanish koeffitsiyenti tushuniladi. Bu bevosita bugungi yuzaga kelgan majburiyatning necha kundan keyin naqd pulga aylanish darajasini xarakterlaydi. Debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi sotishdan olingan tushumni debitorlik majburiyatlarining mavjud summasiga bo`lish asosida aniqlanadi. Debitorlik majburiyatlarining mavjud summasini tahlil etish davrining kalendar kuniga ko`paytirish va sotishdan olingan sof tushum summasiga bo`lish asosida debitorlik qarzlarining aylanishlar kuni aniqlanadi. Korxonada debitorlik majburiyatlarining holati o`tgan yilning shu davriga nisbatan 160410 ming so`mga oshgan. Mahsulot sotishdan olingan sof tushum summasi ham o`tgan yilning shu davriga nisbatan 972525 ming so`mga o`sgan. Buning ta’sirida debitorlik majburiyatlarining undirilish davri o`tgan yilga nisbatan

3 kunga tejalishiga erishilgan. YA’ni debitorlik majburiyatlarining undirib olinishi bir qadar tezlashgan. Bu tezlashish bevosita mahsulot ish va xizmatlarni sotishdan olingan sof tushum summasining oshishi hisobiga ro`y bergan . Joriy davrda debitorlik majburiyatlarining jami oborot aktivlari tarkibidagi salmog`i o`tgan yining shu davriga nisbatan 2.3 % ga ortishi avvalo, debitorlik majburiyatlari summasining ortishi hisobiga ro`y bergan. Muddati o`tgan debitorlik qarzlarining jami debitorlik qarzlari tarkibidagi salmog`i o`tgan yilning shu davrida 1,01 % ni joriy davrning oxirgi hisobot sanasiga esa 0,36 % ni tashkil kilgan. Yuqoridagi bog`lanishlardan bevosita debitorlik majburiyatlarining aylanishiga ta’sir etuvchi omillarning ta’sir darajalarini ham aniqlashimiz mumkin . jadval 6 Debitorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti va aylanish davri o`zgarishining omilli tahlili Ko`rsatkichlar Debitorlik qarzlarini aylanish koeffitsiyenti Debitorlik qarzlarini aylanish davri 1.O`tgan yil 5,496 65,5 2.Shartli hisobot yili 10,757 33,4

3.hisobot yili 5,759 62,5 Jami farq +0,263 -3 Ta’sir etuvchi omillar * * 1.Sotishdan olingan sof tushum summasining o`zgarishi +5,261 -32,1 2.Debitorlik qarzlari summasining o`zgarishi -4,998 +29,1 Debitorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti va aylanish davriga omillar ta’siri quyidagicha bo`lgan. Debitorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti o`tgan yilga nisbatan +0,263 ga ortgan. Bu o`zgarishda mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olingan sof tushum summasining o`zgarishi ta’sirida aylanish koeffitsiyenti +5,261 ga (10,757-5,496) debitorlik qarzlari hajmining o`zgarishi hisobiga esa aylanish koeffitsiyenti -4,998 ga (5,759-10,757) kamaygan. Har ikkala omil ta’sirida aylanish koeffitsiyenti +0,263 (5,261- 4,998) koeffitsiyentga o`zgargan. Ushbu omillar ta’siri debitorlik qarzlarining aylanish davri ko`rsatkichi bo`yicha quyidagicha bo`lgan. YA’ni, sotishdan olingan sof tushum summasi hisobiga o`zgarish -32,1 kunga, debitorlik majburiyatlari summasining o`sishi hisobiga +29,1 kunga o`zgarish kuzatilgan . Debitorlik qarzlarining shartli aylanish koeffitsiyenti va aylanish davrining hisobi . Debitorlik qarzlarining shartli aylanish koeffitsiyenti quyidagi formulaga asosan aniqlanadi : Кд = — Дм Debitorlik qarzlarining shartli aylanish davri esa quyidagi formulaga asosan aniqlanadi : Дд _ Дмх 360 ~ Тс Ushbu formulalarda: Тс - Sotishdan olingan sof tushum (hisobot yilda haqiqatda). Dm- Debitorlik qarzlari (o`tgan yilning shu davri bo`yicha) Debitorlik qarzlarining holatini yaxshilashning asosiy yo`llari quyidagilardan iboratdir : - - zarur mahsulotni yetkazib berish va xarid qilish shartnomalarini o`z vaqtida va to`g`ri tuzish; - hisob-kitob va to`lov hujjatlarini o`z vaqtida to`g`ri rasmiylashtirish; - mahsulot yetkazib beruvchilar va xaridorlarning moliyaviy ahvolini o`rganish; - mahsulot hajmini oshirish va sifatini yaxshilash;

- korxonada marketing xizmatlarini yaxshilash; - mahsulot yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan o`z vaqtida hisob- kitoblarni amalga oshirish; - korxonalarning moliyaviy ahvolini o`z vaqtida tahlil qilish hamda ularning natijalarini maqsadga muvofiq holatda ushlab turish choralarini ko`rish. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining oldini olish maqsadida quyidagi chora tadbirlarni amalga oshirish maqbuldir: -o`zaro shartnomaviy munosabatlarda tomonlarning mas’ulligini oshirish va ularning shartlariga qat’iy amal etish; -muddati o`tkazib yuborilgan har qanday to`lovlar summasi bo`yicha huquqiy javobgarlik choralarini ko`rish; - zamonaviy hisob-kitob shakllaridan foydalanish; -dargumon qarzlar bo`yicha rezervlar tashkil qilish mexanizmini ishlab chiqish va boshqalar; Debitorlarga ta’sir ko`rsatishning eng keng qo`llanadigan usullariga xat jo`natish, telefon qilish, shaxsan borib kelish, debitor qarzlarni boshqa tashkilotlarga sotib yuborish kiradi. Debitorlik qarzlarini boshqa tashkilotlarga sotib yuborish - faktoring operatsiyasi deb ataladi. Faktoring - debitor qarz majburiyatini faktor vositachiga o`tkazayotgan subyektning qarz undirish tavakkalchiligini kamaytirish maqsadida tuziladigan shartnomadir. Subyektlar o`rtasida debitorlik va kreditorlik qarzlari muammosi paydo bo`lganda, ya’ni tovar-moddiy qiymatliklarni jo`natgan subyekt xaridordan mahsulot haqini o`z muddatida undirolmasa yoki bunday qarzlar shubhali, ularni undirish ehtimoli kam bo`lsa faktoring vositasida qarzni undirish amaliyoti qo`llaniladi. Faktoringda vositachi korxona (odatda bank) qarz bergan subyektdan ma’lum bir komission to`lov evaziga qarzdordan mablag`ni undirish huquqini qo`lga kiritadi. Faktoring shartnomasi tuzilishi bilan subyekt undirolmay turgan qarzning aksariyat qismini faktoring subyektidan (yoki bankdan) oladi. So`ngra faktoring korxonasi qarzdor korxonaga qarzni undirish bo`yicha da’vo qo`zg`atadi.

Faktoringning afzalligi shundaki, u noto`lovlar muammosini qisman bo`lsada yechishga imkon beradi. Debitor qarzlarni nazorat va tahlil qilishning umumiy sxemasi odatda o`z tarkibiga quyidagi bosqichlarni oladi. 1-bosqich. Alohida debitor qarzlarning kritik darajasi belgilab olinadi. Bu summadan yuqori bo`lgan har bir qarzdorlikning hisob-kitob hujjatlari to`la tekshirib chiqiladi. 2-bosqich. qolgan hisob-kitob hujjatlaridan nazorat uchun to`plam tanlab olinadi, tanlashning turli usullari qo`llanishi mumkin. 3-bosqich. Tekshirish uchun tanlab olingan hisob-kitob hujjatlaridagi debitor qarzlar qanchalik real ekanligi tekshiriladi. Xususan, qarzdorlardan bu summaning xaqiqiyligini tasdiqlashlari so`ralishi mumkin. 4-bosqich. Aniqlangan xatolarning muhimligiga baho beriladi.

Adabiyotlar: 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Konfliktlarni boshqarish tartiblari

Ta’lim jarayonini boshqarish

Madaniy muassasalarni boshqarish.

Ta'limni boshqarish tizimi

Ta’lim sifatini boshqarish.