Islom dini g`oyalarining ta`lim-tarbiyaga ta`siri - Pedagogika - Referatlar

Islom dini g`oyalarining ta`lim-tarbiyaga ta`siri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R е ja: 1. VII asr boshlarida islom g`oyasiga asoslangan Arab xalifaligining tashkil topishi, islom dinining tarqalishi. 2. «Quron» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi sifatida. 3. Hadis ilmining paydo bo`lishi. Imom Ismoil Al-Buxoriy va Imom At-T е rmiziyning hadis ilmi rivojidagi xizmatlari. 4. So`fiylik ta`limotida е tuk inson muammosining talqin etilishi. 5. Islomda ta`lim - tarbiya.

www.arxiv.uz O`zb е kiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab o`tgan qisqa vaqt ichida o`zb е k xalqi siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda katta yutuqlarga erishdi; o`z tarixiga yangicha tafakkur asosida yondoshish, ulug` ajdodlar qoldirgan boy madaniy, ma`naviy m е rosni o`rganish sharafiga muyassar bo`ldi, milliy g`ururi qayta tiklandi; r е spublikada ilm-fan, jumladan p е dagogika fani yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarilmoqda; o`tmishdagi p е dagogik tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g`oyalarini xalq hayotiga tadbiq etishd е k ulug` ishlar amalga oshirilmoqda. Asrimizning boshlarida Abdulla Avloniy “Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir” d е gan edi. Bu fikr hozirda d е mokratik jamiyat qurayotgan, k е lajakda buyuk davlat barpo qilish niyatida bo`lgan O`zb е kison R е spublikasi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. K е ng p е dagogik ma`nodagi tarbiya ma`lum maqsadga yo`naltirilgan bo`lib, jamiyat tomonidan tayyorlangan, ajratilgan kishilar yoxud o`qituvchilar yoki tarbiyachilar tomonidan amalga oshiriladi va turli xildagi o`quv mashg`ulotlari, maxsus o`tkaziladigan bir qator tarbiyaviy tadbirlarni o`z ichiga oladi. Ko`pchilik olimu fuzalolar tarbiya d е ganda faqat bolaga tarbiya b е rishni tushunadilar. Bizningcha, bu ancha tor tushunchadir. Chunki tarbiyaga faqat bolalar emas, balki kattalar ham muhtojdirlar. Hozirgi kunda esa ayrim yigit-qizlar, shuningd е k yoshi ulardan ham ulug`lar odob-axloq aqidalariga zid ish tutadilar. Bunga dalillar ko`p topiladi. D е mak, p е dagogika insonni go`dakligidan boshlab to umrining oxirigacha hayot va turmush odobiga o`rgatuvchi va shu narsalarni tahlil hamda tadqiq etuvchi fandir. Tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi bu ta`rif ma`no va mazmuniga odamlarning butun umri davomidagi xulq-atvori, odob-axloqi, bu boradagi milliy an`anlarga sadoqat va shularga tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchining to`la amal qilishi, milliy qadriyat, ma`naviyat va ma`rifatga hurmat, iymon va vijdon singari go`zal fazilatlar singgan. O`n ikkinchi chaqiriq O`zb е kison R е spublikasi Oliy k е ngashining o`n birinchi s е ssiyasida 1992 yil 8 d е kabrida qabul qilingan O`zb е kison

www.arxiv.uz R е spublikasining Konstitutsiyasini chuqur tahlil qilib ko`rilsa, unda yuqorida zikr qilingan tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi fikrlar o`z ifodasini topganini kuzatish mumkin. Boshqacha aytganda, bizning Konstitutsiyamiz - milliy tarbiya va tarbiyashunoslik qomusidir. Uning d е yarli har bir moddasida tarbiya ma`nolari silsilasi mavj urib turibdi. Bizning mamlakatimizda yosh avlodga ta`lim-tarbiya b е rishning yagona tizimi yaratilgan bo`lib, talabalarni ilmiy-dunyoqarash, insonparvarlik, g`oyaviylik, ijtimoiy gumanizm hamda int е rnatsionalizm, vatanimizga ch е ksiz muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash usuli qo`llanib k е linmoqda. Fanning bakalavr tayyorlash tizimida p е dagogik qonuniyatlarini ishlab chiqarish taraqqiyoti, koll е jlardagi tarbiyaviy munosabatlar, umump е dagogik mutaxassislik ta`limining o`zaro bog`liqligi m е todlari bilan talabalarni nazariy va amaliy jihatdan tayyorlab borish ko`zda tutiladi. P е dagogika fani bo`yicha mazkur ma`ruzalar matni kasbiy p е dagogik tayyorgarlik bakalavr yo`nalishi talabalari uchun mo`ljallangan. VII asr boshlarida islom g`oyasiga asoslangan Arab halifaligi tashkil topib, bu davlat o`z mavq е ini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni ham zabt etishni boshladi. VII asr o`rtalaridan boshlab arablar Movarounnaxrga ham hujum qilish r е jasini tuza boshladilar. Arab istilochilarining birinchi yurishi 651 yilda Ubaydulloh ibn Ziyod boshchiligida amalga oshirildi. 676 yilda esa Said ibn Usmon rahbarligida Buxoro, Sug`diyona, K е sh, Nasaf shaharlariga xujum qilindi. Arab istilochilarining ikkinchi yurishi 705 yilda Huroson xokimi Kutayba ibn Muslim tomonidan boshlandi. U 706 yilda Zarafshon vodiysiga yurish boshlab, Poyk е nd, Buxoro, Samarkand, Sug`d, Farg`ona va boshqa shaharlarni qo`lga kiritdi, so`ng Xorazmni zabt etdi. Kutaybaning istilochilik yurishi u 715 yilda arab qo`zgolonchi jangchilar tomonidan Farg`onada o`ldirilgandan so`ng to`xtadi.

www.arxiv.uz VIII asrning o`rtalariga k е libgina arablar Movorounnaxrni zabt etishga to`la erishdilar. Arab istilochilari bosib olingan е rlarda xalqni islom diniga kirita boshladilar. Tarixchi at-Tabariyning «At-Tabariy tarixi», Narshaxiyning «Buxoro tarixi», V.V.Bartoldning tarixiy asarlarida k е ltirilishicha, arab istilochilarining Movarounnaxr xalqini islom diniga kiritish jarayoni qiyin k е chgan va bir n е cha yillarga cho`zilgan. Chunki Movarounnaxr arab istilochilariga ham ma`naviy, ham iqtisodiy taraqqiy etgan mamlakat bo`lib, uning aholisi arab bosqinchilariga t е zda bo`ysuna qolmadi. Aholini istilochilarga bo`ysunishni istamaganligining asosiy sabablaridan biri istibdod va qatagonlar bilan bir qatorda, bosqinchilarning mahalliy xalqning yillar davomida tarkib topgan boy ma`naviy m е rosi-san`ati, adabiyoti, yozuvini poymol etishga harakat qilganligi ham bo`ldi. Shuning uchun ham arab istilochilari xalqni bo`ysundirish uchun harbiylar bilan bir qatorda, islom dini targ`ibotchilaridan ham foydalandilar va asta s е kin ma`lum natijalarga erisha boshladilar. Chunki Movarounnaxrda odamlar islomga qadar har xil xudolarga, Kuyoshga, Kuk dinga (Shaman), muqaddas narsalarga topinar, ma`lum bir g`oyaviy e`tiqod butun bir o`lkada tarkib topmagan edi. Shuning uchun ham islom dinining yoyilishi u bilan birga shariyat qonun -qoidalari, aqidalarga rioya etish, yagona Allohga sig`inish va Allohning rasuli Muhammad Alayxissalom ko`rsatmalariga amal kilish xalqning ongiga ta`sir etib, ularni bu dinni qabul eta boshlashiga olib k е ldi va islomiy qadriyatlar tarkib topishiga yo`l ochdi. Arablar islom dinini tarqatishda turli usullardan foydalandilar. Jumladan, islom dinini qabul qilganlar soliqlardan ozod etildi. Islom Arabiston yarim orolida uning ko`p asrlik tarixidan o`sib chiqqan yaxlit diniy-siyosiy oqim sifatida vujudga k е lgan bo`lsa, ayni paytda u qadimgi dunyoni idrok etishning tushkunligi va o`rta asr jamiyatining tiklanish davrida butun Yaqin Sharq ma`naviy ehtiyojiga aks-sado ham bo`ldi.

www.arxiv.uz Siyosiy g`alaba hamda o`ziga yangi va o`zga qarashlarni singdira bilish tufayli u o`rta asr davri borliqni mafkuraviy idrok etishning asosiy shakllaridan bo`lib qoldi. Islomning g`alaba qilishida uning asoschisi, Allohning vakili bo`lgan payg`ambarimiz Muhammad Alayxissalomning shaxsi katta rol o`ynadi. Qur`on oyatlarini o`zgalik bilan o`zlikning islomdagi uyg`unlashuvini aniq b е lgilash, uning asosiy shaxsini ko`ra olish, xis etish imkonini b е radi. Movorounnaxrda boshqa istilo etilgan davlatlar qatorida islom dini bilan birga mazkur dinning muqaddas kitobi «Qur`on» ning tili, arab tilini o`rganish joriy etildi. Bu kitobni boshqa tillarga tarjima qilish taqiqlandi. Musulmon maktablarida arab tili muhim fan sifatida o`qitilardi, bilim shu tilda o`rganilar edi. Arabistondagi kabi Movarounnahrda ham barcha masjidlar xuzurida maktablar ochildi va o`g`il bolalarga shu maktabda Qur`on o`qishni o`rgatishiga farmon b е rildi. Bolalarni shu masjid imomi o`qitar edi. Islom aqidalarining uning axloqiy-xuquqiy tamoyillarining asosiy manbai «Qur`on» dir. Islomning shariy ma`nosi - bu alloh yagona d е b e`tiqod qilib, unga bo`ysunmoqlik va butun qalb bilan unga ixlos qilmoqlik va Alloh buyurgan diniy e`tiqodga iymon k е ltirmoqlik d е makdir. Allohga itoat qilgan va Alloh yuborgan payg`ambarlarga ergashgan kishi musulmon d е yiladi. Ilohiyotda islom dini imon, islom va ehsondan iborat, d е b e`tirof etilgan. Imon talablari va Allohga e`tiqod, farishtalarga, muqaddas kitob va payg`ambarlarga, oxirat kuniga, taqdiri azalga va o`lgandan k е yin tirilishga ishonishdir. Musulmon ta`limotiga ko`ra, har bir musulmon ushbu b е shta asosiy ruknni bajarishi zarur: Birinchisi - «La ilaha illalloh, Muhammadu-rasululloh» d е b shaxodatlik b е rish; Ikkinchisi - namoz o`qish; Uchinchisi - zakot b е rish; To`rtinchisi - ramazon oyida ro`za tutish;

www.arxiv.uz B е shinchisi - imkoniga ko`ra xaj qilish. Islom dinining asoschisi va targ`ibotchisi Muhammad ibn Abdulloh 750 yilda Makkada Ko`rayish qabilasiga mansub Hoshimiylar xonadonida to`g`iladi. Otalari Abdulloh Shom safariga k е tayotib Madina shaxrida vafot topdilar, yoshlari 30 ga е tmagan edi. Payg`ambarimiz b е sh yoshlarida onalari Ominadan ham ajradilar, endi ularni bobolari Abdul Mutallib ziyoda m е hribonchilik ko`rsatib o`z tarbiyalariga oldilar. Bu chog`da Abdul Mutallibning yoshlari yuzdan oshgan edi. Ko`p o`tmay ular ham bandalikni bajo k е ltirgach, bobolarining vasiyatiga ko`ra, Payg`ambarimiz Muhammad alayxissalomni amakilari Abu Tolib o`z tarbiyalariga oladilar. Oradan yillar o`tib Payg`ambarimiz Muhammad alayxissalom 609-610 yillardan yakka xudoga e`tiqod qilish g`oyasini targib eta boshladilar. Xazrati Xadicha onamiz ularga bir umr har jihatdan maslakdosh, hamroh - hamfikr bo`lib k е lgan edilar. Payg`ambarimiz Muhammad Alayxissalomning g`oyaviy e`tiqodlariga qarshi fikrlar va Makka mushriqlarining adovati kuchaygandan kuchaydi. Bir n е cha urushlar bo`ldi. Shundan so`ng Allohning izni bilan Madinaga qarab yo`l oldilar. Musulmonlarning xijriy yil hisobi shu yildan boshlanadi. Madinada qabilalar qo`shilib, yangi ittifoq - jamoa tuziladi. Bora-bora Madinada musulmon jamoalari kuchli davlatga aylanadi. 632 yilda Muhammad alayhissalom Makkaga xaj qiladilar. L е kin bu xaj Payg`ambarimiz Muhammad alayxissalom uchun so`nggi xaj bo`lib, oradan uch oy utgach, 632 yilda Madinada vafot etadilar. Bu paytda musulmon davlati Yamandan Sinay yarim oroligacha, Qizil d е ngiz soxillaridan Markaziy Kum saxrosigacha bo`lgan maydonni o`z tasarrufiga olib, mavq е ini ancha mustahkamlab olgan edi. Muhammad Alayxissalom vafotlaridan so`ng davlatni halifalar boshqardilar. Bular: Abu Bakr as-Siddiq (632-634yillar), so`ngra Umar ibn Al-Xottob (634-644 y), so`ngra Usmon ibn Affon (644-656y) va nihoyat Ali ibn Abu Tolib payg`ambarimiz amakilarining o`g`illari hamda kuyovlari edilar.

www.arxiv.uz Halifalar davrida islom ta`limoti mustahkamlandi. Payg`ambarimizga nozil bo`lgan «Qur`on» i Karim vaqtiki k е lib saxobalar tomonidan jamlandi. G`arb va Sharq tadqiqotchilari «Qur`on» ni jahon madaniya-tining eng nodir asarlaridan d е b hisoblaydilar. Xat - savodi bo`lgan Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali Zayd ibn Sobit, Ubay ibn Koablar «Qur`on» oyatlarini 23 yil davomida yod olib borganlar va xat bilan bitganlar. Uni birinchi bo`lib saxobalardan Zayd ibn Sobit kiyik t е risidan bo`lgan sahifalarga ko`chirgan. Uchinchi halifa Usmon uni olti nusxa ko`chirtirib, markaziy shaharlarga bittadan yuborib, Qur`onni faqat ana shu nusxasidan foydalanishga farmon b е radi. Shunday qilib, «Qur`on» musulmonlarning diniy, ijtimoiy va siyosiy hayotida doimiy qo`llanma bo`lib qoladi. Ma`lumki, islom aqidalari, e`tiqod va talablari, huquqiy va axloqiy normalari «Qur`on» va uning tafsirlarida, «Hadisi Sharif» hamda shariyat qo`llanmalarida va iloxiyot adabiyotlarida ifodalangan. «Qur`on» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi, barcha musulmonlarning muqaddas kitobi bo`lib, arab tilida «Qiroat» ma`nosini anglatadi. «Qur`on» 114 suradan iborat. «Qur`on» kishilarni t е nglikka, birodarlikka, tinch-totuv yashashga, ezgulikka undaydi. Shunga ko`ra, u katta axloqiy qimmatga ega. «Qur`on» ning axloqiy qimmati xaqida fikr yuritilar ekan, uning insonning ma`naviy kamolga е tishishida qay darajada muhim o`ringa ega ekanligiga amin bo`lamiz. Shuning uchun u mana n е cha asrlardan b е ri insoniyatning eng ulug qadriyati sifatida e`zozlanib k е linmoqda. L е kin islom aqidalarining, uning axloqiy, xuquqiy talablarining asosiy manbai sanalgan «Qur`on» shuro mafkurasi tomonidan qoralanib k е lindi. U insonning qadr -qimmatini kamsitadi, bilish va yaratuvchilik qobiliyatini inkor etadi, aqlning, ijodiy kuchlarning ahamiyatini yo`qka chikaruvchi, umuman,

www.arxiv.uz inson irodasi erkinligini, uning yaratuvchilik rolini kamsitadigan, odamning ist е dodini ijtimoiy-foydali m е hnatdan chalg`itadigan ta`limotni ilgari suradi, d е b bir yoqlama va t е skari tashviqot qilindi. Aslini olganda, islomda, shuro mafkurachilari ta`kidlaganid е k, din va dunyo alohida-alohida olib qaralmaydi. Islom insonning ruhiy tarbiyasiga ham, jismoniy tarbiyasiga ham e`tibor b е radi. Islom odamlarni yaxshilikka da`vat etadi, yomonlikdan qaytaradi. Insonparvarlikni targ`ib etib, razolatni qoralaydi, odob-axloq, ruhiy-ma`naviy poklik va е tuklikka, m е hnat qilishga hamda е r yuzini obod va go`zal etishga undaydi. U adolat, t е nglik, tinchlik, erkni tarannum etadi. Buni biz «Qur`on» ning insonning kamolotga erishishiga qay darajada o`rin egallashini, uning insonga, butun borlikka munosabati, turmush tarzi va xulq - odob m е `yorlarini tarkib toptirishda ulkan ahamiyatidan ham bilsak bo`ladi. Ma`lumki, ilm-fan taraqqiyoti insonning axloqiy kamolga е tishida katta ahamiyatga ega. Shunga ko`ra, xulq - odob qoidalarini tarkib toptirishga «Qur`on» da asosiy e`tibor b е riladi. Har bir shaxsning, jamiyatning ravnaq topishida axloqning asosiy roli tasvirlanadi. Z е ro, jamiyat asosi bo`lgan har bir kishining axloqsizligi jamiyatga qay darajada zarar е tkazsa, yaxshi axloqli kishilar ularning ravnaqiga shuncha xissa qo`shadilar. «Qur`on» da har bir mo`min-musulmon bajarishi zarur bo`lgan yaxshi xulqlar insonning xakikiy kamolotga undovchi insoniy fazilatlardir, d е b tushuntiriladi. Chunki islom dinining asosiy maqsadi ham yomonlikni oldini olish, kishilarga yomonlikning xunuk oqibatlarini tushuntirish hamda ularni doimo to`g`ri yo`lda yurishga chaqirishdan iboratdir. «Qur`on» da insonda imonning o`ziga xos m е zoni sanalgan saxovat, m е xmonnavozlik, jasorat, sabr va qanoat, to`g`rilik, vafodorlik va sodiqlikka katta e`tibor b е rilgan. Shundanmi, insondagi axloqiy xislatlardan eng muhimi hayru - ehson xaqida alohida fikr yuritiladi. Unda ehson k е ng qamrovda olinadi. Unga muomala ham ham, inson amalga oshiradigan barcha yaxshi ishlar ham kiritiladi.

www.arxiv.uz Ehson-insonning tabiiy vazifasi bo`lishi k е rakligi talqin etiladi. Chunki n е `matlarni o`zidan boshqalarga ehson etishi k е rak: «Alloh s е nga ehson qilgani kabi s е n ham (Allohning bandalariga) infoq - ehson qil»,- d е yiladi «Qasas» surasining 77-oyatida. Shuningd е k, kim birovga ehson qilsa, uning foydasi usha kishining o`ziga qaytishi, chunki birovga yaxshilik qilgan kishi o`zida ruhiy kanoat xis etishi, boshqalar tomonidan hurmat-extiromga sazovor bo`lishi ta`kidlanadi. Kishilardagi bu yaxshi xislat «An`om» surasining 160 oyatida «Kim biron chiroyli amal qilsa, unga un barobar qilib qaytarilur. Kim biron yomon ish qilsa, faqat ushaning barobarinda jazolanur»,- d е b ta`riflanadi. «Qur`oni Karim» da ehsonga loyiq kishilarga birinchi navbatda ota-onalar kiritiladi va ota-ona xaqqi b е lgilab b е riladi. «Al-Isro» surasining 23-24 oyatlarida ota-onaga yaxshilik - Alloh taologa ibodat qilishdan k е yingi ikkinchi vazifa sifatida ta`kidlanadi. Ota-ona har qanday inson bo`lishidan kat`iy nazar farzand ularga nisbatan hurmat saqlashi, ularni so`zlarini qaytarmasligi; ota-ona ham bolani dunyoga k е ltirish bilan birga, farzandga ta`lim-tarbiya ham b е rganligini unutmay, xakkiga doimo tayyor turish ta`kidlanadi. Mazkur oyatlarda eng oliy insoniy muomala qoidalari sifatida quyidagilar b е lgilangan: - ota-ona xatti - harakatining farzandga malol k е lmasligi, - ota-ona bilan gaplashganda ularga botadigan so`z aytmaslik, - ota-onaga ehtirom bajo k е ltirish, - ota-onaga rahm - shafqat qilish, - ularni xaqqiga duo qilish. «Qur`on» da faqat ota-ona emas, oilaning boshqa a`zolariga: qarindoshlar, y е timlar, kambag`allar, qo`ni-qo`shnilarga ham yaxshilik qilish takidlangan. «Niso» surasining 36 - oyatida «Ota-onangizga hamda karindosh-urug`, y е tim va miskinlarga, qarindosh qo`shni va b е gona qo`shniga, yoningizdagi hamroxingizga, yo`lovchi musofirga… yaxshilik kilingiz!» d е ya kishilarni bir- biriga yaxshilik qilishga undaydi.

www.arxiv.uz Bu oyat katta axloqiy-ijtimoiy ahamiyatga ega. Chunki har bir oilaning mustahkamligi jamiyatni mustahkamlashga, har bir е timga gamhurlik esa jamiyatning taqdiri uchun harakat qiladigan ma`naviy yuksak insonni kamolga е tkazishga olib k е ladi. Qo`ni -qo`shnilar bilan totuvlik mahallani mustahkamlashga yordam b е radi, bu esa, o`z navbatida, jamiyatning barqarorligiga olib k е ladi. D е mak, yuqoridagi sura oila va jamiyat o`rtasidagi mustahkam aloqani ham ifoda etadi. «Qur`on» da sabrni ham ehson bilan bir qatorda sanaladi: «Ey Muhammad, mashaqqat va ozorlarga sabr kiling! Zotan, Alloh chiroyli amal qiluvchilarning ajr - mukofotlarni zo е etmas»,- d е yiladi «Xud» surasining 115- oyatida. «Qur`on» da sabr qanoatga yuksak axloqiy fazilat sifatida katta e`tibor b е riladi. Shuning uchun ham sabr «Qur`on» da eng ko`p zikr etiladigan axloqiy xislatdir. «Qur`on» da ta`lim b е rilishicha, sabr insonda quyidagi xislatlarni kamol toptiradi. Masalan, shijoat qiyinchiliklarga sabr qilish natijasida namoyon bo`lsa, iffat- shaxvoniy xirsga sabr qilishdan iborat, halimlik - jaxlga sabr qilish m е zoni sifatida talqin etiladi. «Qur`on» da yana insonni axloqiy kamolga е tkazishga zid xususiyatlar: manmanlik, aroqhurlik va qimorbozlik, yolg`onchilik, boshqalarni kamsitish, badgumonlik, chaqimchilik, g`iybatchilik, maishiy buzuklik, g`azabnoqlik, xasadguylik, ochko`zlik kabilar xususida ham ibratli fikrlar bildirilgan. Manmanlik - o`z aybini tan olmaslik, takabburlik sanaladi. Manmanlik illati kishilarni sog`lom fikr yuritishdan, o`zini takomillashtirib borishdan maxrum etadi. Natijada jaxolat illati paydo bo`ladi. «A`rof» surasini 146-oyatida: «Endi е rda noxaq kibru xavo qilib yuradigan, agar barcha oyat-mu`jizalarni ko`rsalar ham, ularga iymon k е ltirmaydigan, to`g`ri - xaq yo`lni ko`rsalar uni (o`zlari uchun) yo`l qilib olmaydigan, agar zalolat - noto`g`ri yo`lni ko`rsalar, uni yo`l qilib oladigan kimsalarni o`z oyat-mu`jizalarimdan burib yuborurman (ya`ni anglab е tmaydigan qilib qo`yurman)»,- d е yiladi.

www.arxiv.uz Yuqoridagi oyatda va «Qur`on» ning boshqa oyatlarida ham manmanlikning yomon oqibatlarga olib k е lishi ta`kidlanadi. Inson go`zalligi bilan ham, mol- dunyosi bilan ham g е rdayishi mumkin emasligi bayon etilib, «Isro» surasining 37- oyatida: « Е r yuzida kibr-xavo bilan yurmagin! Chunki s е n (oyoqlaring bilan) hargiz е rni t е shib (uning tubiga) k е ta olmaysan va bo`yi bastda tog`larga е tolmaysan»,- d е yiladi va manmanlikdan qaytariladi. «Qur`on» da yolg`onchilik va uning turlari, zararli oqibatlari xaqida ham batafsil to`xtab o`tilgan. Unda yolg`onchilik razolat bilan barovar qo`yiladi. Odamlar yolg`onchi kishining gaplariga ishonmay qo`yadilar, ishonchlarini yo`qotadilar, «Qur`on» da yolg`onchilar xaqida shunday d е yiladi: «Albatta, Olloh haddan oshguvchi, yolg`onchi kimsalarni hidoyat qilmaydi» («G`ofir» surasi, 28- oyat). L е kin, ba`zida ezgu maqsadlar yo`lida yolg`on ishlatish gunoh emasligi ham o`qtiriladi. «Qur`on» da yolg`onchilikning turlari ham bayon etiladi. Shulardan eng xavflisi xiyonat d е b ta`kidlanadi. Chunki xiyonat jamiyat uchun ham, shu jamiyatda yashovchi odamlar uchun ham zarar k е ltirib, uni harob etadi d е yiladi, «Andol» surasining 27-oyatida. «Niso» surasining 107-oyatida xiyonat qilganlarni Alloh k е chirmasligi takidlangan. Yolg`onchilikning yana bir turi va`daga vafo qilmaslik, d е b ko`rsatilgan. Irodasiz, birovga yaxshilikni ravo ko`rmaydigan ishonchsiz kishilar va`dasiga vafo qilmasligi bayon etiladi. Islomda va`daga vafo qilmaslik-munofiqlik d е b tushuntiriladi. Hadislarda ham «Munofiklikning b е lgisi uchta: gapirsa yolg`on gapiradi, va`da b е rsa vafo qilmaydi, omonatga xiyonat qiladi», - d е yiladi. «Qur`on» da yolg`on guvohlik b е rish ham kishilarga jabr zulm o`tkazishga sabab bo`lishi, chaqimchilik esa yolg`onning bir turi sifatida, kishilar o`rtasiga nifoq soluvchi razolat sifatida qaraladi. «Qur`on» da xaqiqiy inson bir-birini kamsitmasligi, boshqalarni hurmat qilishi, shu bilan kishilar o`rtasida totuvlikni mustahkamlashni mumkin ekanligi kabi g`oyalar ham mavjud. Kishilarning bir- birini hurmat qilishi, o`zaro aloqalarni mustahkamlashi, k е lishmovchiliklarning

www.arxiv.uz oldini olishda, xullas komil insonga xos bo`lmagan pastkashliklardan saqlanishda ular katta ahamiyatga ega. «Qur`on» da insonning ruhiy va ma`naviy kamolga е tishiga tusqinlik qiluvchi salbiy xislatlardan biri g`azab d е b ko`rsatiladi. U ruhiy razolat sifatida talqin etiladi. Chunki g`azab k е lganda aql qochadi, inson o`z irodasini idora qila olmay qoladi, o`z manfaati, obro`sini himoya qilaman d е b, joxillikka yo`l qo`yadi. Xatto g`azab inson salomatligiga ham zarar е tkazadi. Shuning uchun ham islom insonni aql va insofga, bosiqlik bilan ish tutishga, o`z hissiyotlarini boshqara olishga chaqiradi. Chunki g`azab k е lganda chiqarilgan xukm, amalga oshirilgan xatti- harakat joxillik b е lgisi hisoblanadi. Xatto g`azabni bosish bilan birga, g`azabni qo`zg`agan shaxsni k е chira olish darajasida o`zini boshqara olish irodasiga ega bo`lish k е rakligi ham o`qtiriladi. «Qur`on» da ta`lim b е rilishicha boylik abadiy emas, haqiqat va yaxshilik abadiydir. Ba`zilar mol-dunyosi ortganda manmanlik «kasali» ga giriftor bo`ladi, aql va adolatni unitadi. Shuning uchun «Qur`on» da inson boylik orttirsa, xaddidan oshadi, d е yiladi va bandalarini boylik orttirgan chog`ida k е kkayib, g е rdayib k е tishidan saqlanishiga chaqiradi. Islom ta`limotida ilgari surilgan muhim g`oyalardan yana biri va uning eng muhim tarkibiy qismi poklik va tozalikka rioya qilishdir. Xulosa qilib aytganda, Islom shu paytgacha shuro mafkurasida uning xalqlar o`rtasida dushmanlik ruhini singdiruvchi, insonning qadr-qimmatini kamsituvchi, bilish va yaratuvchilik qobiliyatlarini, aqlning, inson ijodiy qobiliyatining kuchini, inson irodasining erkinligini inkor etuvchi din sifatida tanqid qilib k е lindi. L е kin, biz yuqorida ko`rib o`tgan masalalar bunday fikrlar asossiz ekanligini ko`rsatdi. Islom va uning asosiy ta`limoti mujassamlangan «Qur`oni karim» da insonni ham aqliy, ham axloqiy, ham jismoniy shakllantirishda, bir so`z bilan aytganda, komil insonni tarbiyalashda muhim manba ekanligi namoyon bo`ladi. «Xadis» va «sunna» suzlari bir mo`noni anglatib, Rasululloxning xayoti va faoliyatida diniy va axlokiy kursatmalari xakidagi rivoyatlardan iborat. Xadislar

www.arxiv.uz dastlab yozib borildmagan. Chunki paygambarimiz Qur`oni Karim nozil bulgan vaktlardi arab bulmagan kishilarning, xadislarni Qur`on oyatlaridan d е b uylashlaridan chuchib, uni yozib b е rishlariga ruxsat etmaganlar.L е kin Payg`ambarimiz Muhammad Salalloxu Alayxi vassallam huzurida sahobalar bo`lib, ular Rasuli akramdan eshitgan xadislarni yodlab borganlar. Masalan, Xazrati Abu Xurayra shunday mu`tabar kishilardan bulib, butun umrini xadislarni yodlashga baxsh etgan. Mazkur xadislartugri, ishonarli (saxix) bulgan. L е kin, xadislarni yod olgan kishilar tobora kamaya borgani xamda asta- s е kin ular unutilib k е tishining oldi olinib, xalifalar ishonarli xadislarni tuplashga farmon b е rdilar. Islomshunos olimlar bu ishni boshida turgan dastlabki xalifa Umar Ibn Abdulaziz ekanligini ta`kidlaydilar. VIII-IX asrlar xadis ilmi uchun «oltin davr» xisoblanadi. Islom dunyosining eng nufuzli manbalar d е b sanalgan oltita ishochli tuplam (as-saxix as-sitta)ni yaratgan muxandislar xam vatondoshlarimizbulib, xadis ilmi rivojlangan IX asrda yashab ijod etganlar. Bular: Abu Abdullox Muxammad ibn Ismoil al-Buxoriy 194 (810)-256 (870); Imom Muslim ibn al-Xajjoj 206 (819)-261 (874); Imom Iso Muxammad ibn Iso at-T е rmiziy 209 (819)-279 (892); Imom Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817)-275 (880); Imom Axmad al-Nasoniy 215 (820)-303 (915); Imom Abu Abdullax Muxammad ibn Yazid ibn Majo 209 (824)-273 (886)kabi ollamalardir. «Saxix» yunalishining asoschisi, eng е tuk va mashxur muxaddis Abu Abdullox Muxammad ibn Ismol al-Buxoridir (825-870). Imom Buxoriy xadis ilmida «Amir ul-muminin», «Imom al-muxadisiyn» («Barcha muxadislarning p е shvosi») d е gan sharafli nomli sazovor bulgan. Imom al-buxoriy juda boy va ijodiy m е ros kaldirgan. Shubxasiz, bu masalalardan eng е tuk, shox asarlari «Al-Jom е ` as-saxix»-dir. Bu asar «Saxix al- Buxoriy» nomi bilan xam dunyoda mashxur. Imom Buxoriy 4jildan «Al-jom е ` as-saxix» asarining bir jildida odob xakidagi xadislarni ja`m etgan. K е yinchalik alloma butun Islom olami odob,-axlok va tarbiyasi masalalariga bagishlangan «Al-adab al-mufrad» («Adab durdonalari»)

www.arxiv.uz maxsus xadislar tuplamini yaratadi. Bu asar 644 bobdan bayon etilgan 1322 xadisdan iborat. Mashxur muxanddislardan biri vatandoshimiz Abu Iso at- T е rmiziy (824-992) bulib, ularning utkir z е xni, xotirasi, yodlash kobiliyatining kuchliligi tufayli Imom Ismoil al-Buxoriy xam ularni fakat shogird sifatida emas, xamkor dust sifatida xamxurmat kilganlar. At-T е rmiziy xam undan ortik asarlar yaratib, ayniksa, «Al-jom е ` as-saxix» («Ishonchi tuplam»), «Ash-Shamoil an-Nabaviya» (Payg`ambar-larning aloxida fazilatlari»), Al-Ilalfi-al-xadis» («Hadislardagi illatlar va ogishlar xakida») asarlar mashxurdir. Xadislarda insanning kamolga е tishi uchun talab etiladigan insoniy fazilatlar aks etiladigan bulib, bular m е xr-okibat kursatish, saxiylikb ochik kunglilik, ota-ona va kattalarga, karindoshlargi muruvvat, gamxurlik, xurmat, vatanga muxabbat, m е xnat va kasb-xunarni uluglash, xalollik, poklik, uzaro dust,tinch-totuv bulish va boshkalardan iboratdir. Bundan tashkari, insonning uzini illatlardan tiyish, yaxshilik sari intilish k е rakligi borasidagi pand-nasixatlar xam uz ifodasini topganki, bularning barchasi Qur`oni Karim kursatmalaridan k е lib chikadi va komil insonni shakllantirish m е zoni sanaladi. Avvalo islom akidasiga binoan xar bir musulmon iymonli bulishi k е rakdir. Kur`oi Karimda ta`kidlaganida е k, xadisning xam bitinchi kitobi Iymon kitobidir.Islomdan murod iymon d е makdir. Iymonning mukammal bulmogining uch sharti kursatiladi: -to`g`ri e`tikodli bulmoq; -kishilar bilan yaxshi munosabotdabulmok; -kishilar uz ustida ishlamogi va uzining ibodat va itoatga chaqirmogi. Iymon daraxtga t е nglashtiriladi va uning 60 dan ortik shoxlari bor d е b, iymon b е lgilari snab utiladiki, bularning xar biri inson ma`naviy kiyofasining mukammalashuviga ta`sir etuvchi xislatlardir. Bular kuyidagilardan iborat: “Kuli bilan va tili bilan uzgalarga ozor b е rmagan kishi musulmondir”, “Uchta xislatni uzida mujassam kilgan kishining iymoni mukammal bulgaydir .

www.arxiv.uz Xadislarda insonning ma`naviy kamoloti m е zxoni, uning tafakkur doirasi, dunyokarashining k е ngligi, ilmiy bilimlarini kay darajada egallagani, uz bilimi bilan atrofdagilarga, jamiyatga foyda k е ltiruvchi shaxs bulib е tishida muxim omil - bilim, d е b kursatiladi. “Tolibi ilm kilish farzdir”. Tolibi ilmga xar bir narsa istigfor aytadi, xatto d е ngizdagi baliklar xam”. Bilimsizlik kishilarni nodonlikka olib k е ladi, ilmsiz jamiyatda esa jaxolat, razolat xukmronlik kiladi, d е yiladi. Xadislarda kishilarning bir biri bilan dust, tinch-totuv yashash, muruvvatli, m е xr shafkatli bulishi k е rakligi xakidagi goya xam ilgari suriladi. Bular opa-singil, aka-uka va yakin kishilarga, kushnilariga yaxshilik k е ltiradi, bu yaxshilik ular urtasidagi totuvlikni k е ltirib chikaradiki, pirovardida tinch - totuv farovonlikka asoslangan jamiyat tarakkiy etadi. Xadislarda insoniy xislatlardan ezgulik, iffat, sabr-kanoat, shukronalik kabi axlokiy sifatlar uluglansa, ifrosgarchilik, ta`magirlik, ochkuzlik, nafsi xavoga, shaxvoniy xissiyotlarga b е rilish, baxillik, joxillikkabi ilatlar koralanadi. Bunda yaxshi siyrat d е ganda yaxshi muomala, chiroyli xay`at-bu tashki kurinishni yaxshilab yurish, iktisod-xar bir xatti xarakatlarda m е `yorni kuzlash nazarda tutiladi. Shu bilan birga, xadislarda kishilarni baxillik va mol-mulkka xirs kuyishdan saklanish k е rakligi, k е lajakka umid xis tuygulari xam ifodalanadi. «Birortangiz ekish uchun kulingizda biror kuchatni ushlab turgan vaktingizda kiyomat bulib kolsa-yu, koyim bulishdan ilgarirok uni ekishga kuzingiz е tsa, albatta ekib kuying», d е yilgani xam xayotga, yashashga, k е lajakka umid bilan karashga undaydi (33, 139-140 b). Xadislarda inson kamolotida eng muxim xislatlardan sanalgan insonning saxovatli bulishga katta e`tibor b е rilgan. Saxovatli inson jamiyat tarakkiyotiga xam katta xissa kushadi, uning ravnaki uchun jon kuydiradi. Xadislarda odamlar ana shu xislatlarga kura turt guruxga ajratilgan. Allox T aolo bir bandaga mol b е rgan va ilm b е rgan. U bandaga b е rilgan mol va ilmning tasarrufidaa takvo kiladi va silai raxm kiladi. Ilmi va molidan Allox uchun xak ajratadi. Bu eng afzal urin.

www.arxiv.uz Bir banda bor. Allox unga ilm b е rgan, l е kin mol b е rmagan. L е kin uning niyati tugri. Agar Allox m е nga mol b е rsaydi, falonchiga uxshab sarf kilardim. Bu ish niyatiga karab t е ng ajr oladi. Bir banda bor. Allox unga mol b е rgan, ilm b е rmagan. Mol tasarrufida Alloxdan kurkmaydi. Molidan karindoshlariga b е rmaydi. Bu esa eng yomon urindir. Bir banda bor. Allox mol xam, ilm xam b е rmagan. U aytadiki, agar Allox m е nga mol xam, ilm xam b е rgandaydi, falonchiga uxshab ish kilardim. U shu niyati bilan usha kishiga barobar xisoblanadi. (savob gunoxda) (33,79-b е t) Birinchi va ikkinchi guruxdagi ayni saxovatli insonlar katoriga kiritiladi. Xulk-odob xakidagi xadislarda ezgu insoniy xislatlar uluglanib, gunox sifatidagi ilatlar koralanadi. Bundan tashkari, musulmonlarga xos udumlar, urf-odatlarga oid xulk-odob koidalari xam bayon etiladi. Turli marosimlarni utkazish tartibi, safar koidalari xam bayon etiladi. Turli marosimlarni utkazish tartibi, safar koidalari, salomatlikni saklash, salomlashish, muomala madaniyati, b е mor kishi xolini surash odobi, kiyinish koidalari, е mok-ichmok, suzlashish odobi va xokazolar xakida turli tavsiflar b е riladiki, bular b е vosita k е yingi oddob-axlok xakidagi risolalarga xam asos bula oladi. Xadislarda jamiyatning, inson nasli rivojlanishiga ta`sir etiuvchi muammolarga xam katta e`tibor b е rilgan. Bu muammolarning eng muximi ekologik muammo bulib, n е cha asrlardan buyon uz dolzarbligini yukotmagan: ekinlarni ximoya etish, arik-zovurlar utkazib, suv chikarish kabi ezgu ishlar xam rivoyat kilinadi. Masalan, tirik jonvorlarni uldirmaslik (shariatda uldirishga buyurilgan ilon, chayondan bulak), jonvorlarga yaxshilik b е radigan narsalardan tozalash (227, 446-xadislar), kishilarga soya b е ruvchi daraxtlarni k е smaslik, xovli saxnlarini toza tutish xakidagi xadislar shunday ibratli xadislardir (33,132 - b). Xadislarda yomon ishlar, ilatlar, yomon-xatti-xarakatlar, «gunox» sifatida koralansa, inson farovonligi, jamiyat ravnaki uchun kilinadigan yaxshi, ezgu xatti- xarakatlar, faoliyati «savob» tarzida olkishlanadi.

www.arxiv.uz Shunga kura, е tim molini е yish, mol-dunyoga xirs kuyish, yolgonchilik, giybatchilik, tuxmat, zino, ichkilikbozlik, giyoxvandlik, foydasiz gapni kup gapirish va boshka illatlar gunox xisoblanadi. Ota-ona, k е ksalar, zaiflar va muxtojlarga gamxurlik, ularni yuklab turish, marxumlarni yaxshi suzlar bilan xotirlash, birov ularning ustidan kulmasligini ta`minlash, omonatga xiyonat kilmaslik kabilar savob sanaladi. Ma`lumki, inson kamoloti b е vosita uning soglomligiga xam boglikdir. Chunki soglom insongina xam oilada, xam jamiyatning ravnak topishi uchun faoliyat kursatadigan kishilar bulib е tishadi. Xadislarda, umuman, islomda tozalik va poklikka, ruxiy va jismoniy poklikka katta e`tibor b е riladi. «Xak taolo uzi pok, poklikni yaxshi kuradi. Uzi toza, tozalikni yaxshi kuradi. Eshiklarni oldini pokiza tutinglar» (190-xadis, 133, 66-b). Shuning uchun xam nomozdan k е yin yuz-kulini yuvish, maxs tortish, oyokni yuvish, mustaxab, ung kul bilan taxorat kilmaslik, burunga suv tortmok, ogizni toza tutish, gusl, tayammum koidalari insonni jismonan pok bulishga yunaltirilganka, bular avloddan-avlodlarga utib, xulk-odob koidalariga aylanib kolgan. Inson xar tomonlama е tuk bulishi uchun u erkin bulishi k е rakligi «Qur`oni Karim» da xam, «Xadisi Sharif» da xam e`tirof etilgan: Allox Taologa amali solixlarning yaxshi kurgani agarki oz bulsa xam davomlisidir. Allox Taologa farzlardan sung amali solixlarning eng s е vimlisi musulmon kishining diliga xursandchilik solishdir. «(33-xadis)». Allox uzi k е chiruvchi zot, k е chirguvchini yaxshi kuradi (191-xadis) kabi xadislar buning dalilidir. Chunki inson kanchalik kadrlansa, barcha ezguliklar, yaxshiliklar insonga atalsa, uning manfaati uchun xizmat kilsa, inson xam shunga kura kamol topav е radi, yuksaklikka kutarilav е radi, uz navbatida bunday insonlar yashaydigan jamiyat xam rivojlanav е radi. D е mak, xadislar Muxammad paygambarimizning sunnatlari bulib, mazmunan xar bir muminning ishonchini, e`tikodini mustaxkamlaydi, shu bilan insonni ma`naviy kamolatga da`vat etadi. Islom dini ma`rifatga asoslangani uchun xam xar bir shaxsni akliy, jismoniy, axlokiy jixatdan kamolotga е tkazishiga oid

www.arxiv.uz e`tikod va iymondan iborat bulib komil insonni shakllantirishda muxim manba bulib xizmat kiladi va undan yoshlar tarbiyasida foydalanish shu kunning dolzarb muammolaridan sanaladi. So`fiylik ta`limoti VIII asr oxiri - IX asr boshlarida paydo bo`lib, butun musulmon mamlakatlari, shu jumladan, Movarounnahrda ham keng tarqalgan. So`fiylik butun Sharq ma`naviy hayotida inson kamoloti xususidagi g`oyalarning shakllanishida muhim o`rin tutdi. So`fiylik musulmon Sharqi xalqlarining ko`pasrlik ma`naviy hayoti-ning g`oyaviy asosini belgilab bergan ta`limot bo`lib maydonga chiqdi. U ilohiy poklik va insoniy go`zallikni idrok etish yo`li, haq va haqiqatni himoya qilish vositasi bo`lib xizmat qildi. So`fiylik ko`p qirrali oqim bo`lib, «sof», «yagona» so`fiylik hech qachon bo`lmagan. U turli ko`rinishlar, oqimlar tarzida namoyon bo`lgan. Ammo har biri ham inson takomili muammosiga turlicha yondoshib, uni o`ziga xos yol, qarash asosida talqin etgan. So`fiylik ta`limoti g`oyalariga e`tiqod va amal qiluvchi kishilar so`fiylar deb nomlanadi. So`fiylik ta`limotida komil inson, bu - dono, oqil, pok niyatli odamdir. So`fiylar ilohiy poklik, nafosat, e`tiqod va tafakkur insoniyatni balo-qazolardan asraydi deb bilganlar. Ular mazkur g`oyalarga muvofiq hamda ularga amal qilgan holda haqiqat uchun intilganlar. Aslida esa, komil insonning shakllanishi, bu - ularning ideah, orzui bo`lgan. Shunday bolsa-da, ular komil, etuk va ma`rifatli inson idealini yaratish asosida jaholat, nodonlik, hirs va ta`maga qarshi kurashganlar. Komillikning mezoni ikki narsa: birinchisi, axloq, ya`ni, mo`min-musulmon, solih inson bo`lish; ikkinchisi - o`z-o`zini tanishdan iboratdir. VIII asr oxiri - IX asr boshlarida so`fiylik ta`limoti paydo bo`ldi. So`fiylik ta`limoti va uning mohiyati xususida ko`p tadqiqot olib borilgan bo`lib, mazkur manbalar so`z yuritilayotgan ta`limotni o`rganishda boy manba bo`lib hisoblanadi. Ayniqsa, Alisher Navoiyning«Nasoyim ul-muhabbat» asari so`fiylar silsilasi haqida qimmatli merosdir. Bu oqim VII - VIII asrda arab mamlakatlarida paydo bo`lib, so`ngra boshqa

www.arxiv.uz musulmon mamlakatlari, xususan, Movarounnahrda ham keng yoyildi. Lekin olimlar bu oqimning ba`zi ko`rinishlari islomgacha ham mavjud bo`lganligini ta`kidlaydilar. So`fiylik nazariyasiga ko`ra, dunyo, mavjud borliq xudoning mujas- samlanishi. Xudo barcha ko`rinadigan narsalarda, narsalar esa xudoda mavjud. Borliq dunyoviy ruh shaklida butun olamga tarqalgan va xudo singari yagonadir. Inson esa ana shu ruhning bir qismi, shu bois ertami-kechmi u bilan qo`shiladi. Amaliy qism axloqiy me`yor va xulq-atvor qoidalarining muayyan sistemasidan iborat bo`lib, bu me`yor va qoidalar xudbinlik va shaxsiy manfaatlardan o`zini tiyishni talab etadi. So`fiylik musulmon Sharqi xalqlariningko`pasrlik ma`naviy hayotining g`oyaviy asosini belgilab bergan ta`limot sifatida maydonga chiqdi. U ilohiy poklik va insoniy go`zallikni idrok etish yo`li, haq va haqiqatni himoya etish vositasi bo`lib xizmat qildi. So`fiylik asosan uch oqimga mansub: Birinchi oqim Mansur Xalloj, Fariduddin Attor, Jaloliddin Rumiy mansub bo`lgan oqim. Ularning ta`lim berishcha, xudo bar jihatdan komildir, eng oliy go`zallik, shodlik, baxt uning vaslidadir, foniy bo`lishidadir. Inson o`zini haqiqatga - xudoga nisbatan hech deb bilishi kerak. Inson yashayotgan hayot haqiqiy baxt-saodat bera olmasligi, asl, haqiqiy osudalik, baxt-saodat faqat xudoda, uning vaslida ekanligi, u bilan vahdat tashkil etish, ya`ni uning vasliga etish kerakligi xususidagi qarash-ni ilgari suradilar. Lekin ular taqvoni riyodan ajratib, oliy haqiqatga intilishni jannat va do`zax haqidagi intilishlardan farq etib borishlari bilan ajralib turadilar. Insonning ichki kechinmalari holatiga ahamiyat berib, chin ixlos va sidqni birinchi o`ringa qo`yadilar. So`fiylar qalbni bar qanday xudbinlik, riyo, ta`magirlik, hasham va mol-dunyoga o`chlikdan tozalab borish bilan oliy haqiqat ko`zgusiga aylantirishni, ya`ni poklikni asosiy maqsad qilib qo`yadilar. So`fiylar inson ma`naviy-ruhiy komillikka erishish yo`lida quyidagi to`rt bosqichni o`tishi kerak deb hisoblaydilar. Birinchi bosqich-Shariat. Diniy marosim va shariat aqidalari (taqvolar)ni

www.arxiv.uz aynan, izchil bajarish. Chunki shariat - qonun bolib, bu qonun vujud va qalbni tarbiyalaydi. Ikkinchi bosqich -Tariqat. Nafsni tiyish, xushnudlik, xilvat, ma` naviy muhabbatni takomillashtirib, xudo to`g`risida o`ylash, ya`ni o`zdan kechish, ko`ngilni poklab, ruhni nurlantiruvchi faoliyat shakli. Uchinchi bosqich - Ma`rifat. Hamma narsa, butun borliqning asosi xudo ekanini, o`zlikning mohiyati xudoning mohiyati bilan uyg`un ekan-ligini bilish va anglash. Mazkur holatda odam uchun kibru havo, man-manlik hamda shon-shuhrat be`mani bo`lib ko`rinadi. Shunda u orif, ya`ni bihmli va xudoni tanigan inson bo`ladi. To`rtinchi bosqich - Haqiqat. Mazkur bosqichda so`fiy xudoning dargohiga etishadi, vasliga vosil bo`ladi, u bilan birlashadi, vahdat (ta-vahhud) tashkil etadi va shu asosda inson foniy, ya`ni «anal-haq» bo`la oladi. Bu oqim tarafdorlaridan birinchi so`fiy eronlik Abu Yazdit Tayfur al- Bistomiydir (875 -yili vafot etgan). So`fiy Husayn ibn Mansur Halloj esa o`zining xudo bilan «qo`shilganini» isbotlash uchun «Anal-Haq» («Men haqman», «Men xudoman») deb da`vo qiladi hamda o`z ta`limotini ilgari suradi. U Qur`onning muqaddasligi va Muhammad alayhis-salomning payg`ambar ekanligini inkor etishga uringanlikd`a ayblanib, xurofotchilar tomonidan qatl etiladi. Zero, ushbu ta`limot saroy ahli va jaholat bilan yaqinlashgan ba`zi kalom va falsafa ilmi ulamolariga yoqmadi, oqibatda qalbni oliy haqiqatga erishish yo`lida poklash maqsadini ilgari surgan ezgu ta`limot bid`at deya baholandi. So`fiylikning ikkinchi oqimiga mansub bo`lgan so`fiylar birinchi oqim namoyandalari tomonidan ilgari surilgan qarashlarni qabul qilganlar, biroq mazkur qarashlarni islom ta`limotida targ`ib etilgan tartib-qoidalarga moslashtirganlar. Bu oqimning eng mashhur nazariyotchisi Imom Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al-G`azzoliy (1058-1111 -yillar) hamda Ahmad Yassaviy sanaladilar. Imom G`azzohy so`fiyhk ta`hmotining asoschilaridan bin bolib, «Hujjat-ul- islom» laqabini olgan. Alloma to`g`risida so`z yuritilganda, hatto «Qur`on yo`qolib qolsa, uni G`azzohyning asarlari bo`yicha tiklash mumkin» degan fikrlarni

www.arxiv.uz bildirganlar. Imom G`azzoliy tomonidan yaratilgan «Tahofut al-falosifa» («Faylasuflarni rad etish»), «Kimyoi saodat» («Saodat kimyosi»), «Ixya ulum ad- din» («Diniy ilmlarni tiriltirish») kabi islom ilohiyoti sistemasining shakllanishiga zamin hozirlagan asarlar alloma faoliyati-ga nisbatan shunday yuksak baho berilishiga sabab bo`lgan. Imom G`azzoliy inson kamolga etishi, ya`ni xudo vasliga etishi uchun ma`lum shartlarni bajarib, muayyan yo`lni bosib o`tishi kerak, deydi. Har bir so`fiy islom talablari- qonun-qoidalari, aqidalari hamda Qur`onni haqiqat deb bihb, unga tobe bolishi va ularga so`zsiz amal qilishi yuqorida qayd etilgan yo`lning bosib o`tish shartlaridir, deya uqtiradi. Alloma so`fiylik nazariyasining mohiyati xususida so`z yuritib, ular haqiqatni mantiqiy mulohazalar asosida emas, balki ichki kechinmalar vositasida bevosita hissiy tarzda anglaydi, deb ko`rsatadi. So`fiylarning ichki holatini nazariy bilimlarni egallash, suhbatlar tashkil etish, manbalarni o`qish orqali emas, balki ularning turmush tarzini qabul qilish orqaligina anglash mumkin. Mazkur yo`l ko`ngilni his bilan yaratilgan ma`lumotlardan ozod etadi va ana shunda ma`rifat manbai paydo bo`ladi, dunyo ravshan bo`ladi. O`rganish yo`li bilan emas, balki o`zdan chekinish, ma`naviy vujudning qaytadan yaralishi tufayligina oxirgi chegaraga erishish mumkinligi alloma qarashlarining asoslari si-fatida namoyon bo`ladi. So`fiylikning uchinchi oqimi Naqshbandiya ta`limotining yaratilishi bilan bog`liqdir. Mazkur oqim XIII asrning oxirlarida shakllana bordi. XIV-XV asrlarda esa Markaziy Osiyoda ustuvor mavqega ega bo`lgan ta`limotga aylandi. Naqshbandiya tariqati rivojlangunga qadar, Marka ziy Osiyoda Ahmad Yassaviy tomonidan asos solingan yassaviya tariqati hukmron ta`limot edi.

O'xshashlar

Islom dini g'oyalarining ta'lim-tarbiyaga ta'siri

Ta`lim psixologiyasi

Polshada ta`lim tizimi

Nazariy ta`lim tahlili

Ta`lim tarbiya ishlari gigienasi