Ijtimoiy pedagogik g‘oyalarning Markaziy Osiyo, Rossiya va G‘arbdagi tarixi - Pedagogika - Referatlar

Ijtimoiy pedagogik g‘oyalarning Markaziy Osiyo, Rossiya va G‘arbdagi tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.5 KB

Ko'chirib olish

Ijtimoiy pedagogik g‘oyalarning Markaziy Osiyo, Rossiya va G‘arbdagi tarixi Reja : 1. O‘zbekiston va chet elda ijtimoiy pedagogika fanining rivojlanish tarixi 2. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogika rivojining o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Chet el ijtimoiy pedagogika rivojlanish tarixidan. 4. Markaziy Osiyoda ma’rifatparvarlik g‘oyalari va xalq pedagogikasi. 5. Xalq pedagogikasi konsepsiyasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari

1. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogika rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari. Har bir fan aniq bir haqiqatdan “o‘sib chiqadi”, uning aksini ifodalaydi. Ilmiy bilimlar amaliy faoliyatdan uzilgan holda rivojlana olmaydi. Aynan amaliyot istalgan fanning manbai hisoblanadi. Boshqa tomondan, barcha amaliy faoliyat ham agar ilm-fan yutuqlariga asoslangan bo‘lsa yanada samarali bo‘ladi. Ijtimoiy pedagogikani fan sifatida ham, amaliy faoliyat muhiti sifatida ham farqlaydilar, aslida ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Amaliy faoliyat – bu ijtimoiy pedagogning aniq bir bola yoki bolalar guruhi bilan olib boradigan ishidir. Ijtimoiy pedagogika o‘quv fani sifatida ham oldinga chiqishi mumkin. O‘quv fani – bu umumta’lim yoki maxsus ta’lim muassasalarida o‘rganiladigan predmetdir. O‘zbekistonda fan, ilmiy bilimlar sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda o‘quv fani sifatida ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi - o‘ziga xos xususiyatga ega. Qadim antik davrlardayoq bolani himoya qilish maqsadida o‘z ijtimoiy pedagogik tarbiyaga oid muammolarini oldinga surganlar. Eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda jahon dinlari orasida eng qadimgi din, Markaziy Osiyo hududida zardushtiylik dini hukmronlik qildi. Bu din insoniyatga katta ta’sir etdi, ya’ni insonni birinchi o‘ringa olib chiqdi. Zardushtiylar muqaddas kitobi “Avesto” (olovga sig‘inish) o‘z erasining o‘ziga xos qomusiy asari deb hisoblash mumkin. Zardushtiy dinda ahloqiy me’yorlar asosi (ahloqiy mezonlar) uchlikka tayangan edi. “Avesto” da “Inson yaxshi fikrlarga ega bo‘lishi, faqat yaxshi so‘zlar so‘zlashi va savobli ishlar qilishi lozim” deb yozilgan (xulq-atvor) 1 . “Avesto” ning katta qismi bo‘lgan “yasna” larda inson kamolini ko‘rsatuvchi ahloq-odob mezoni ana shu uchlikda humata (gumata) – yaxshi fikr, hukta (gukta)- yaxshi so‘z va hvarta (gvarshta) – yaxshi ishlarda ifodalanadi “Men yaxshi fikr, yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh etaman” (“Yasna”, 14), deyiladi. 2 1 Makovelskiy.A.O. Avesto. Bengu, 1960, 18-be t . 2 Маковельский.А.О. Авесто. Бенгу, 1960, 18-бет .

“Avesto” tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, so‘zlari va ishlariga ikki qarama-qarshi kuch: Voxu Manna (“Ezgu fikr”) va Apo Mana (“Yovuz fikr”) ta’sir ko‘rsatadi deydi. Barcha fikrlar, so‘zlar va ishlar ichida aslida ezgulik va yovuzlik yotadi. “Yaxshi fikr” deganda ilohiy qonun ruhidagi yaqin kishisiga mehribon bo‘lish, muhtojlarga ko‘maklashishga, yovuzlikka qarshi kurashishga doimo tayyor turish, kishilarning baxt-saodati uchun harakat qilish, ahillik va do‘stlik, totuvlikda yashashga intilish ruhidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi tushunilgan. Inson o‘z fikr-hayolida boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg‘azab bo‘lmaydi va boshqa jaholatlarga berilmaydi. Chunki bunday holatda inson yaxshi niyatini yo‘qotadi, burch va adolat haqida unutadi va nojo‘ya harakatlar qiladi. 3 Zardushtiylik dinida uchlik asosga tayangan ahloqiy me’yorlar (jadval). 3 Nishonova.S. “Shar? uy?onish davri pedagogik fikr tara???yotida barkamol inson tarbiyasi”. Dokk. diss. Avtoreferati. Toshkent, 1998. Inson Yaxshi fikr Yaxshi so‘z Yaxshi ish (xulі- atvor)

Qadimgi davrlardanoq shunday insoniy xislatlar qadrlangan. Inson bilimlarga ega bo‘lishi (ya’ni, kasb-hunarga ega bo‘lishi)adolatli bo‘lishi (ya’ni, insoniy bo‘lishi), shunday ahloqiy xislatlarga ega bo‘lishi lozim ediki, ya’ni mehribon, kamtarin, jasur, chiroyli nutqqa ega, vatanparvar kuchli iroda va boshqalar sohibi bo‘lishi zarur edi 4 . Quyidagi jadvalda qadimda qadrlangan insoniy xislatlar ifodalangan: Pedagogika tarixining ildizlari qadimgi davrlarga borib taqaladi. Ko‘p ming asrlar mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi. Qadim zamonlardan buyon olamda insonning o‘rni va roli, shaxsning ahloqiy shakllanishida madaniyat va dinning ahamiyati, barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar. Sharq uyg‘onish davri (IX-XI asrlar) qomusiy olimlari Abu Nasr al Farobiy (873-950), Abu Rayxon Beruniy (973-1050), Abu Ali Ibn Sino (Avitsenna) (980- 1037) shunday ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni aytib o‘tganlarki, bolani Ayni go‘daklik chog‘idanoq tarbiyalashni boshlashning zarurati, shuningdek bolaning tarbiyasiga tabiat va atrof-muhitning ta’siri, bolaga kattalar, ayniqsa ota-onaning ta’siri va boshqa fikrlar kabidir. XV-XVI asrlarda Markaziy Osiyo tabiatshunos- faylasuflari, tarixchi, shoir va rassom-musavvirlari o‘z ijodlarida ijtimoiy fanlarga 4 Nishonova.S. “Sharq` uygonish davri pedagogik fikr taraqqyotida barkamol inson tarbiyasi”. Dokk. diss. Avtoreferati. Toshkent, 1998. Inson Bilim adolatlilik axloqiy xislatlar Kasb- hunar Инсонийлик Mehribonlik, yaxshilik, kamtarinlik, chiroyli nutq, do‘stona munosabat, mehmondo‘stlik, vatanparvarlik, kuchli iroda egasi bo‘lish va b.q.

alohida e’tibor bilan qarab, tabiat sirlarini o‘rganishga intilganlar. Bular qatorida Nuriddin Abdurahmon Jomiy (1414-1492), Jaloliddin Davoniy (1427-1502), Alisher Navoiy (1441-1501), Xusayn Voiz Koshifiy (1440-1505) o‘z traktatlarida inson aqli-tafakkuri, uning qobiliyati, insonning yuqori ahloqiy xislatlari, insoniylik g‘oyalari, bolalar tarbiyasida umuminsoniy qadriyat hisoblanadi. Shu jumladan, o‘zbek tilining asoschisi ulug‘ alloma, musiqachi, davlat arbobi, Alisher Navoiyning ijtimoiy pedagogik g‘oyalari yuksak darajada insonparvarliligi bilan ajralib turadi. U insonni butun koinotda, bu olamda ham yagona eng oliy mavjudod deb hisoblagan. Bolani esa oilaga quvonch ham baxt keltiruvchi muqaddas in’om sifatida uyni yoritib yuboradi deb hisoblaydi. Inson o‘z farzandinigina emas, balki kelajak avlod bo‘lgan barcha bolalarni sevmog‘i shart – deb yozadi shoir. Ijtimoiy pedagogikaga oid fikrlarni bizning o‘zbek olim va allomalarimiz, ma’rifatparvarimiz, jadidchilik harakati yetakchilari, XX asr boshlarida yashab ijod qilgan Mahmudxo‘ja Behbudiy (1874-1919), Munavvar Qori Abdurashidov (1878-1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), Abduqodir shakuriy (1875-1943), Xamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929) va boshqalarning asarlarida ham ko‘plab keltirish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishida XX asr 20-30-yillari alohida o‘rin tutadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shokuriy, M.Qori Abdurashidov, X.X.Niyoziy, V.F.Lubensova, N.P.Arxangelskiy, A.Sharafuddinov kabi pedagoglarning faoliyati muhim ahamiyatga molik. Ular avvalo,ijtimoiy izdan chiqib ketayotgan bolalarga yordam ko‘rsatish, ya’ni bu allomalar aynan ijtimoiy pedagoglar bo‘lib, ular tashkil etgan maktablar, shuningdek, boshqa pedagoglar tajribalariga tayanganlar (Almoiy nomidagi, N.G.Chernishevskiy nomidagi bolalar tajriba maktablari va boshka muassasalar ijtimoiy pedagogikaning amaliy manbai bo‘lib hisoblanadilar). Biroq O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivoji amalga oshmadi. Bunda avvalo, yangi ittifoq sovet pedagogikasi va o‘sha davr pedagogikasi o‘rtasida ajralish yuzaga keldi. Uzoq yillar mobaynida o‘zbek ma’rifatparvarlari-pedagoglari

tomonidan to‘plangan barcha bilimlar inkor etilgandi. Pedagogikada shunday shior keng tarqalgandi: “Olam zo‘ravonlikdir, biz uni ildizi bilan quporamiz”. Marksist pedagoglar tomonidan, shu vaqtgacha bo‘lgan barcha pedagogika sohasidagi oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan asarlarni unutish talab etildi. 30-yillar oxirida sotsializm g‘alaba qilganligi e’lon qilindi. Shu vaqtdan e’tiboran ijtimoy muammolar haqida sukut saqlash sharti mustahkamlandi. Bu muammolar alohida, yengil hal etiladigan, “eskilik sarqiti” deb baholandi. Bu esa o‘z o‘rnida ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishiga yo‘l bermadi. 1991 yil O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi e’lon qilinishi bilan pedagogikaning ko‘pgina sohalarini, shu jumladan, ijtimoiy pedagogikaning ham rivojlantirish vazifasi qo‘yildi. 1997 yil “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to‘g‘isida” Qonun (1997 yil) qabul qilinishi bilan ma’naviy-ahloqiy tarbiyaning samarali yo‘llarini topish, ma’naviy madaniyatni rivojlantirish, shaxsning fuqaro sifatida, erkin tafakkurli shaxsni shakllantirishning eng samarali yo‘llarini yaratish maqsadida pedagogik fan oldiga ta’lim tizimini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi vazifalar quyildi. Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi endigina shakllanmoqda. “Ijtimoiy pedagogika” predmeti ham endigina shakllanmoqda. Mazkur sohada ilmiy-tadqiqot ishini yuritish shunchalik dolzarbki, bu fan bo‘yicha mamlakatimizda: Ma’naviyat va ma’rifat Markazi, “Oila” markazi, nodavlat hukumatga qarashli bo‘lmagan hayriya jamg‘armasi, “Sog‘lom avlod uchun”, O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi qoshidagi respublika o‘quv- metodik ta’lim markazi, Nizomiy nomidagi TDPU (mafkura) g‘oyaviy-siyosiy kafedralar va boshqalar. Respublikamizda har bir navbatdagi yilni ijtimoiy muammolardan biriga bag‘ishlash an’ana tusiga kirgan. Masalan, 2001 yil “Onalar va bolalar yili” deb e’lon qilingandi. Shu munosabat bilan “O‘smir va sog‘lom turmush tarzi” deb nomlangan respublika metodik seminarii o‘tkazilib, maktablarda “Sog‘lom turmush tarzi” predmeti kiritilib, sog‘lom turmush tarzini shakllantiruvchi ijtimoiy muammolar masalalari ko‘rib chiqildi.

O‘zbekistonda keyingi vaqtlarda bir katta muammoga butun bir yilni bag‘ishlash an’anaga aylandi. Masalan, 1998 yil “Oila yili”, 1999 “Ayollar yili”, 2000 “Sog‘lom avlod yili”, 2001 “Onalar va bolalar yili”, 2002 yil “Qariyalar yili”, 2003 “Obod va sog‘lom mahalla yili”, 2004 yilni “Mehr va muruvvat yili” deb belgilab, ijtimoiy pedagogik muammoni amaliyotda hal etish yo‘llari izlanmoqda. Bugungi kunda ko‘plab empirik va nazariy bilimlar to‘plangan. Ularni to‘la anglamoq va tizimlashtirishni talab etadi. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning kelgusi rivojlanishi yetarli darajada emas. O‘tmish allomalarimiz, olim- pedagoglarimiz asarlarini yangi nuqtai nazardan turib, o‘rganish, chet el tajribalarini o‘zlashtirib, Respublikamizga moslashtirilgan holda maqsadga muvofiq qo‘llash lozim. Chet el ijtimoiy pedagogikasi esa ko‘p yillardan buyon rivojlanib kelmoqda, hozirgi vaqtda esa bu sohada juda ko‘p muhim ilmiy salohiyatli bilimlar jamlangan. Shu sababli ham O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi va rivojlanishida boshqa mamlakatlarning tajribalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sohadagi rivojlanish jarayonida vujudga kelgan muammolarning tahlili, ilmiy bilimlar va chet eldagi amaliy faoliyatni o‘rganishning o‘rni beqiyos. 1. Chet el ijtimoiy pedagogikasi rivojlanish tarixidan Ijtimoiy pedagogika pedagogika fanidan ajralib chiqqaniga deyarli ko‘p vaqt bo‘lgan emas. Biroq pedagogika fanining o‘zi ham mustaqil fan sifatida, faqatgina, XVII asrdan boshlab shakllangan. Bu buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670) nomi va uning “Buyuk didaktika” asari bilan bog‘liq. Bu asarda pedagogikaning tadqiqot predmet iva prinsiplari belgilab berilgan. Pedagogik jarayon qonuniyatlari ko‘rsatib berilgan. Shu bilan birga pedagogika tarixining ildizlari juda qadimga borib taqaladi. Ilgari ta’kidlab o‘tganimizdek, pedagogika uzoq asrlardan buyon falsafa fani doirasida rivojlanib keldi. Shu nuqtai nazardan ijtimoiy pedagogika pedagogika fanidan yosh emas, doimo pedagogikaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida pedagogika fani doirasida, u bilan birga rivojlangan.

Shu sababli, ijtimoiy pedagogika tarixi muammolari bilan shug‘ullanuvchi olimlar o‘z tadqiqot ishlarini pedagogika tarixi, falsafa va barcha davrlar va xalqlar o‘tmish allomalarining pedagogik qarashlari bilan bog‘lashlari tasodif emas. Agar ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish davrlariga shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, uni bir qator bosqichlarga bo‘lish mumkin deb o‘ylaymiz. Birinchi – dastlabki - boshlang‘ich boqich. Bu bosqich qadimgi davrlardan XVII asrlargacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda tarbiya amaliyoti va pedagogik ijtimoiy pedagogik qarashlarning shakllanish davridir. Bu bosqichda tarbiyaviy va ijtimoiy voqeliklarni vujudga kelishi yuz berdi. Inson tarbiyasi bu davrda tabiiy holatdan ongli faoliyatga aylandi. Tarbiya nazariyasining turli ko‘rinishlari vujudga keladi. Ibtidoiy jamiyatdan feodalizm jamiyatiga o‘tilib, kapital munosabatlari vujudga kela boshladi. Bu o‘z navbatida tarbiyada turli muammolarni oldinga suradi. Ijtimoiy pedagogikaga oid ko‘pgina g‘oyalar uzoq qadimgi antik davrlarda olg‘a surilgan. o‘arbdagi Uyg‘onish davrida esa bola tarbiyasida insoniylik g‘oyalarini ilgari surish rivojlana bordi. Bu davrga italyan pedagogi, insonpavari Vittorino Da-Feltre (1378-1446) “Quvonch uyi” deb nomlangan birinchi maktab-internati tashkil etgan olimning fikrlarini kiritish mumkin. Ikkinchi bosqich – XVII-XIX asrlar. Ijtimoiy pedagogika fanini fan sifatida vujudga kelish va bu fan rivojidagi ilgor g‘oyalar bilan xarakterlanadi. XVIII-XIX asrlar jahon madaniyati tarixidan burjua-demokratik inqilobi bosqichi sifatida joy olgan yirik olimlar (pedgoglar, faylasuflar, sotsiologlar, psixiloglar) ijtimoiy pedagogik muammolar yechimini izladilar. Ular jamiyat va davlat bilan hamkorlikda bu muammolar yechimini izladilar. Tarbiya masalalari jamiyatni qayta tashkil etish g‘oyalari bilan ko‘rib chiqildi. Bu davrlar ijtimoiy pedagogik g‘oyalarida barcha insonlar teng huquqli, erkin, ozod bo‘lishlari lozim ekanligi haqidagi fikrlar ko‘tarilgan. Bu bosqichda ijtimoiy pedagogika muammolari amaliy ijtimoiy pedagogika bilan uzviy aloqada rivojlandi. O‘sha davr yetuk pedagoglari bolalarning turli

muammolariga bag‘ishlab, yetim va qarovsiz bolalar uchun bolalar uyi, bog‘chalari, maktab va boshqa muassasalar tashkil etadilar. Butun XIX asr davomida pedagogikadan ijtimoiy pedagogikaning ajralib chiqishi jarayoni uzoq davom etdi. Shu bilan birga uning rivojlanishiga falsafa va pedagogikadan tashqari psixologiya, sotsiologiya, antropologiya (inson kelib chiqishi va rivojlanishi haqidagi fan) tibbiyot va boshqa fanlar katta ta’sir ko‘rsatdi. Ijtimoiy pedagogikaning pedagogikadan ajralib chiqishi jarayoni bilan birga boshqa jarayon ham uning integratsiya jarayoni (lot. inteeger - yaxlit) ya’ni, boshqa fanlar bilan birlashishi davom etdi. XIX asr oxirida ijtimoiy pedagogik – pedagogik fanning mustaqil sohasi bo‘lib ajralib chiqdi. Bu hodisa Adolf Disteverg, Paul Notori va boshqalarning nomlari bilan bog‘liq. Uchinchi bosqich – XX asrning boshidan - ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanish davri. Bu davrni teki syoki ososn davr deb aytib bo‘lmaydi. Hozirgi kungacha turli davlatlar olimlari orasida ijtimoiy pedagogika boshqa pedagogik fanlar orasida qanday o‘rin tutishi haqida tortishuvlar mavjud: u fan hisoblanadimi yoki amaliy faoliyatning sohasimi; ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlar qanday munosabatlar bor va boshqalar. Ko‘pchilik davlatlarda “pedagogika” va “ijtimoiy pedagogika” atamalari ijtimoiy pedagogikada umuman ishlatilmaydi. Masalan, AQSH da o‘quv yurtlarida pedagogika o‘rniga talabalar “ta’lim falsafasini” o‘rganadilar, odamlarga amaliy-yo‘naltirish yordami sohasi ijtimoiy ishga taalluqli, biroq, ijtimoiy xizmatchilar orasida aynan turli muammolari mavjud bolalarga yordam ko‘rsatishga xizmat qiladigan mutaxassislar bo‘lsa ham. Belgiyada “ortopedagogika” atamasidan foydalaniladi, u “maxsus pedagogika” va “ijtimoiy pedagogika” tushunchalariga yaqin. Rossiyada ijtimoiy pedagogika rivojlanishi – fan sohasi sifatida ham va professional amaliy faoliyat sohasi sifatida ham va o‘quv fani sifatida - o‘z xususiyatlariga ega. Ijtimoiy pedagogikani mustaqil fanga ajralib chiqishida shart-sharoitlarni XIX asrning K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy kabi mashhur pedagoglari va boshqalar

asarlarida topish mumkin. XX asrning 20-30-yillarida A.SMakarenko, S.T.Shatskiy, V.N.Soroko-Rosinskiy kabi pedagoglar faoliyatlarida yetim bo‘lib qolgan bolalarga ijtimoiy-pedagogik yordam ko‘rsatishga qarilgan edi. Lekin 30- yillardan keyin sotsializm g‘alab qilgani e’lon qilingandan keyin hamma ijtimoiy muammolar ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. Ularni o‘tmish sarqitlari deb atab ular haqida gapirmaslikka harakat qilindi. XX asrning 90-yillarida Rossiyada ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishi yangi davri boshlandi. Ular bu yillarda “yuqoridan” imperativ (lot. imperativus - farmon) ya’ni, e’tirozlarni qabul qilmaydigan, tanlashga yo‘l qo‘ymaydigan, kiritilgan. Bu ijtimoiy psixologiyaning ilmiy va amaliy sohalari bir vaqtda bir-biridan ajralgan holda rivojlanishiga olib keldi. Amaliyot fanga tayana olmadi, chunki fan xali amalda yo‘q edi, fan haqida hech narsani bilib bo‘lmas edi, chunki amaliy faoliyat faqatgina endgina shakllanar edi. Bu ijtimoiy pedagogikaning o‘quv fani sifatida tashkil topishida ham ta’sirini ko‘rsatdi. Bu ham ijtimoiy-pedagogik faoliyat va fan rivojlanishi bilan bir vaqtda sodir bo‘ldi. Fanning va amaliyotning tashkil topmaganligi “ijtimoiy pedagogika” fanida bugungi kunda ham ko‘plab hal qilinmagan, tortishuvli masalalar bor. Bu obyektiv holatlar ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishini sekinlashtiradigan omillar hisoblanadi. Lekin amaliyot talablari Rossiyada shunchalik jiddiy va dolzarb Ediki, natijada fanning bu sohasi bilan ko‘plab ilmiy jamoalar shug‘ullana boshladilar. Rossiya ta’lim akademiyasi ijtimoiy pedagogika Markazi (RAO), ijtimoiy ta’lim Akademiyasi Moskva, Sankt-Peterburg, Tula, Yekaterinburg va boshqa universitetlarida “ijtimoiy pedagogika” fakultetlari tashkil etildi. V.G.Bocharova, M.A.Galaguzova, A.V.Mudrik kabi va boshqa olimlar ijtimoiy pedagogika bo‘yicha nazariy tadqiqotlar olib boradilar. Ijtimoiy pedagogika bilan bir vaqtda XX asr 90-yillarida Rossiyada ijtimoiy ishlar instituti kiritildi. Ijtimoiy ishchilarning vazifasi aholining ijtimoiy himoyalanmagan qismiga yordam ko‘rsatish bo‘ldi. Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarning rivojlanish tarixi bir-biriga juda yaqin. Birinchi navbatda ularni madaniy-tarixiy an’analari, alohida g‘amxo‘rlik va

e’tiborni talab qiluvchi odamlarga munosabatlari ularni birlashtiradi. “Mehribonlik”, “hayriya”, “yordam ko‘rsatish” va boshqa tushunchalar ijtimoiy pedagogika va ishlarda keng foydalanilishi bejiz emas. Ammo ular yaqqol ifoda etuvchi o‘ziga xoslikka va farqlarga ega. Ularning umumiyliklari va o‘ziga xosliklari nimalardan iborat: birinchi navbatda bu ularning obyekti yoki adresatiga taalluqlidir. Ijtimoiy ishchi ko‘z oldida inson bo‘ladi, lekin har qanday emas, faqatgina insonga muvaffaqiyatli bo‘lishi, farovonligi, jamiyatning haqiqiy a’zosi, tekis hayot kechirishida muammolari bo‘lgan inson bo‘ladi. Insonning hayoti davomida yuzaga keladigan muammolar har bir odamda uchraydi. Ular psixologik, tibbiy, huquqiy, moddiy va boshqa xususiyatli bo‘lishi mumkin. Ular insonga bog‘liq bo‘lmagan tashqi omillar (ekologik, ijtimoiy, texnogen, millatlararo va boshqa kataklizmalar) yoki ichki shaxslararo muammolar (jismoniy yoki psixik rivojlanishida sog‘lig‘i yaxshi emasligi) bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, ijtimoiy ishlar obyekti ijtimoiy hayoti davomida, yordamga muhtoj bo‘lgan inson hisoblanadi deb aytishimiz mumkin, ya’ni inson yoshidan qat’iy nazar ijtimoiy obyektdir. Ijtimoiy pedjagogika esa uning ijimoiylashishi – individning ijtimoiy subyektga aylanishi jarayonida yordam ko‘rsatilishi kerak bo‘lgan bola bilan shug‘ullanadi, ya’ni bola shakllanayotgan, rivojlanayotgan shaxs. Bu obyektlarni taqqoslash ana shu ikki fanni nimalar yaqinlashtirishini (ijtimoiy hayot jarayonida yordam ko‘rsatish) va obyektni farq qilishini (katta odam va bola) yaqqol ko‘rsatadi. Bu nuqai nazardan ijtimoiy ishlarda yordam ko‘rsatilayotgan odamni odatda mijoz deb atashlari, ijtimoiy pedagogikada esa odatda bola so‘zi ishlatilishi ham buni tasdiqlashi mumkin. Shunday qilib, turli mamlakatlarda tarixiy va madaniy an’analari, jamiyatning rivojlanish darajasiga, pedagogika va ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishiga qarab terminologiyalarida ham va tushunchalari mazmunida ham o‘z farqlari bor. Ammo ularni birlashtiruvchi narsa ham bor.

Umumiyligi shundan iboratki, har qaday jamiyat ham “doimiy muammolarni” rivojlanishi tarbiya va ta’limi, ayniqsa kamchiliklari va muammolari bo‘lgan bolalarning muammolarini har doim hal etib kelgan, hal etmoqda va hal etadi. Ijtimoiy pedagogikaga birinchi navbatda nemis fani pedagogikasi rivojlanishi tarixi katta xissa qo‘shgan, shuning uchun Germaniyada ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi tarixini ko‘rib chiqamiz, uning tarixi 100 yildan oshiqroqdir. “Ijtimoiy pedagogika” atamasi 1844 yili K.Mager tomonidan tarbiya haqidagi ochiq ilmiy munozaraga kiritilgan va keyinchalik A.Disterveg tomonidan tarqatilgan. Ana shu tushuncha paydo bo‘lgan paytdan hozirgi kungacha nemis adabiyotlarida uni ikkita turlicha talqini mavjuddir. Birinchi talqin (K.Mager) - ijtimoiy pedagogika tarbiyaning ijtimoiy tomoni bilan biror-bir umumiylikka ega. Ikkinchi talqin (A.Disterveg) - ijtimoiy pedagogika ma’lum ijtimoiy sharoit, vaziyatlarda pedagogik yordam sifatida ishtirok etadi. Birinchi yo‘nalish vakillari K.Mager, XX asrda – P.Natorn (20-yillar), YE.Bornemann, F.Shliper (60- yillar), D.Pegeler (80-yillar) va boshqalar bo‘lgan. Paul Natorn (1854-1924) ijtimoiy pedagogkani umumiy pedagogikaning bir qismi, obyekti sifatida qaraydi. P.Natorn ijtimoiy pedagogikaning uchta asosiy vazifalarini ko‘rsatadi: birinchisi – bolaning jinsiy hayoti bilan bog‘liq, uning hayotida oilasi davrasida va atrofidagi yaxshi odamlari bilan aloqada rivojlanadi. Ikkinchisi – irodasi bilan bog‘liq u maktabda shakllanadi va bilim berishni amalga oshirish bilan bog‘liq, shu bilan birga bolada emotsional, ijtimoiy va motorli (harakatlanish) qobiliyatlari rivojlanadi. Uchinsi - aql – umumiylikda ochib beriladi. P.Natorn ijtimoiy pedagogikani hamma yosh odamlar uchun pedagogik deb hisoblagan, uning vazifasi – yoshlarda birdamlik va jamoatchilik asoslarini tarbiyalash hisoblanadi. P.Natorn fikrini davom ettirib bu yo‘nalishning vakillari ijtimoiy pedagogikani integrativ (birlashtiruvchi) fan sifatida qaraydilar. Shu mazmunda YE.Bornemanning talqin qilishi e’tiborga loyiq, u ijtimoiy

pedagogikani davolash pedagogikasini, iqtisodiy pedagogikani va boshqalarni birlashtiruvchi fan sifatida qaraydi. Uning vazifalari – ijtimoiy guruhlar va ijtimoiy jamiyatda individual mustaqillikka yordam ko‘rsatish. Jamiyatning madaniyati va insonparvarlik rivojlanishi hakida qayg‘urishdan iborat. O‘zining qo‘shiluvchanligi sababli ijtimoiy pedagogika tarbiyaning hamma sohalariga kirib boradi, ya’ni u pedagogikaning tamoyillarinidan biri sifatida ishtirok etadi. Shunday qilib, ana shu talqinga binoan ijtimoiy pedagogika tarbiyaning tamoyili sifatida ishtirok etadi. Ikkinchi yondoshish A.Disterveg (40-50y, XIX asr), G.Nol, G.Boymer (XX asr 20- 30 yil), K.Mollengauer (50-yillar) va boshqalar asarlarida aks ettirilgan. A.Distervegdan boshlab bu yo‘nalish vakillari ishchi sinfining ijtimoiy himoyalanganligi, xalq ta’limi, boshpanasizlar kabi o‘z davrlarining ijtimoiy masalalariga javob topishga harakat qiladilar. German Nol (1879-1960) ijtimoiy pedagogikaning vazifasi agarda oila va maktab biror-bir sababga ko‘ra o‘z vazifalarini bajara olmay qolganda zarur bo‘ladigan shoshilinch tez yordam ko‘rsatishdan iborat deb hisoblaydi. G.Polning fikri P.Natornnikidan ancha ishonchli, aniq va amaliy ko‘rinadi. Uning g‘oyalari 1922 yili qabul qilingan yoshlarning hayriya ko‘rsatish faoliyatlari haqidagi qonunda o‘z aksini topdi – bu yoshlarni maktabdan tashqari boshqaradigan Germaniyadagi birinchi davlat hujjati edi. Shu davrdan boshlab ijtimoiy pedagogika amalda “shoshilinch holatlar pedagogikasi” bo‘lib qoldi, u yoshlarni tarbiyalashda oilada va maktabda mavjud bo‘lgan kamchiliklar o‘rnini to‘ldirishi kerak bo‘lgan. Gertruda Boymer birinsi yo‘nalish tarafdorlaridan farqli ravishda ijtimoiy pedagogikani pedagogikaning tamoyili emas, balki tashkiliy qismi deb hisoblagan. Oilada va maktabda tarbiyaga taalluqli bo‘lmagan hamma narsa ijtimoiy pedagogikaning muammosi demakdir deb hisoblaydi u. K.Mollengauer boshpanasizlik haqidagi tushunchani rivojlantiradi. Agarda alohida ijtimoiy institutlar bolaning bu muammosini hal eta olmas ekan deb hisoblaydi u, unda tarbiyaning uchinchi yo‘nalishini yaratish zarurligi yuzaga keladi – davlat yordamini deydi u.

Shu bilan birga ijtimoiy pedagogika madaniy mazmunini yetkazish bilan emas, balki o‘sib kelayotgan avlodning rivojlanishi va jamiyatga qo‘shilishi jarayonida yuzaga keladigan muammolarni hal etish bilan shug‘ullanishi kerak, deb hisoblaydi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari to‘la ishlab chiqilgan bo‘lsa ham, ammo bu hali hamma muammolar o‘rganilib bo‘lmagan deb hisoblaydilar. Ijtimoiy pedagogika nazariyasining umumiy ko‘rinishi hali ham noaniqligicha qolib kelmoqda, deb hisoblaydilar hozirgi davr nemis olimlari. Ular bundan keyin ham shundayligicha qoladi, chunki aralash fikrlarning (psixologiya, sotsiologiya, ijtimoiy ishlar va boshqalar) davom etib kelayotgan differensatsiyasi (lot. differetia - farqlash) ijtimoiy pedagogika nazariyasini to‘la tasvirlab berish imkonini bermay kelayapti. Bu holat har qanday fanning rivojlanishi jarayoni uchun tabiiydir. Boshqa tomondan esa bu ijtimoiy pedagogika nazariy munozaralari maydoni XXI asrda ancha kengayadi deganini bildiradi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishi bilan birga Germaniyada ijtimoiy pedagogika sohasida mutaxassislik professional faoliyat sohasi ham faol rivojlanadi (ya’ni, ijtimoiy pedagog). 1908 yildan boshlab maxsus pedagoglarni tayyorlash boshlandi, XX asrning 70-yillari boshlariga kelib Germaniya universitetlarida oliy ma’lumotli ijtimoiy pedagoglarni tayyorlash boshlandi. Shuni aytish kerakki, Germaniyada ijtimoiy pedagog bilan bir qatorda XX asr davomida bilim va amaliy faoliyat mustaqil sohasi sifatida ijtimoiy ishlar ham faol rivojlanib keldi. Ammo ijtimoiy pedagoglar va ijtimoiy ishlarda professional faoliyatda ko‘pgina umumiyliklar mavjud, shuning uchun Germaniyada ular yagona standart bilan boshqariladi. Bu standartda bu mutaxassislarning nomlari sinonimlar sifatida defis orqali yoziladi: ijtimoiy ishchi - ijtimoiy pedagog. Xalq pedagogikasi - xalqning umumiy ma’naviy madaniyatini tashkil qiluvchi va ajralmas qismidir. Buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiyning “rus xalqida tarbiya xalqning o‘zi qancha vaqtdan beri mavjud bo‘lsa shuncha paytdan beri mavjuddir”

deb aytgan gapi to‘laligicha boshqa xalqlarga ham tegishlidir. Shu bilan birga ular xalq pedagogikasi uzoq qadim zamonda yuzaga kelgan, ular tarixiy ilmiy pedagogikadan ilgari bo‘lgan va uning ertangi shakllariga ta’sir ko‘rsatgan deb hisoblaydilar. Markaziy Osiyo xalqlari pedagogik ilmlari rivojlanishi tarixini tahlil qilib o‘rganib chiqish pedagogikaning birinchi rasmiy belgilari xalq hayoti, xalq pedagogik madaniyatining bevosita ta’siri ostida paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Xalq pedagogikasi umuman xalqning orzu-umidlari, uning o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash va o‘qitish haqida tasavvurlarini ifoda etadi. Al Forobiy, Ibn Sino (Avitsenna), Beruniy, Jomiy, Umar Xayyom, Sa’diy, Navoiy, Avloniy va boshqa ma’rifatparvarlarning meroslarini tahlil qilish, ularning tarbiya haqidagi umuman g‘oyalari, xususan oilaviy tarbiya haqidagi g‘oyalari. Xalq pedagogikasi tarixidagi ifoda etilgan g‘oyalar va fikrlar bilan uzviy bog‘lanib ketganligini ko‘rsatadi: maqollar, matallar, ertaklar, rivoyatlarda. Ijtimoiy-pedagogik nuqtai nazardan Abu Nasr al-Forobiyning psixologiya bo‘yicha, etika va estetika bo‘yicha asarlari katta qiziqishga ega. Insonni ijtimoiy mavjudod sifatida qarab Forobiy shaxsning ma’naviylik sifatlari ijtimoiy muhit va tarbiya ta’siri ostida yuzaga keladi, deb hisoblaydi. “Inson – deb yozadi u – eng boshidan boshlab tabiatdan yaxshi yoki yomon bo‘lib xuddi shunday u tug‘ma to‘quvchi yoki yozuvchi bo‘lib tug‘ilmaydi”. Farobiy Ibn Sinoning va Beruniyning ijtimoiy-pedagogik qarashlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ibn Sinoning pedagogik dunyoqarashlari uning ko‘plab asarlarida o‘z aksini topgan. Ma’naviy tarbiya haqida gapirar ekan Ibn Sino insonda haqgo‘ylik, adolatlilik, halollik kabi sifatlarni yuksak baholaydi va “Xalqning ma’naviylik xususiyatlari va adolatlilikka chorlaydigan uning necha asrlik an’analarini hisobga olish kerak. Chunki adolatlilik – insonning ishlari eng yaxshi bezagidir” deb maslahat beradi. Buyuk xorazmshunos Beruniy asarlarida tarbiya haqida ko‘plab ajoyib fikrlar aytilgan. “O‘tgan ajdodlar xotiralari” (“Xronologiya”) tekshirishlarida qomusiy olimturli xalqlar va davrlar kalendar sistemalarini ta’riflash bilan bir qatorda

haqiqat va yolg‘on, yaxshi va yomon, kamtarlik va kekkayish, bilimlilik va nodonlik, ya’ni ma’naviylik muammolarini o‘rganadi. O‘rta asr boshlari yorqin mutafakkirlaridan biri Rudakiy bo‘lgan. Uning maqol va rivoyatlar ko‘rinishidangi ko‘plab poetik satrlari xalq pedagogikasini boyitib xalq og‘zaki ijodiyoti durdonalari qatoriga kirdi. U “inson aqlining guli – bu bilimdir” va “dunyoda bilim kabi muhim meva yo‘qdir” deb aytadi. O‘rta asr boshlari ijtimoiy-pedagogik meroslari haqida gapirganda Nosir Xisravni (1004- 1088), “Ma’rifat kitobi” va “Baxt haqidagi kitobining” muallifi, shoir, yozuvchi va faylasuf haqida gapirib o‘tilmasa bo‘lmaydi. “Ma’rifat kitobi” da “o‘z-o‘zini anglash”, “yaxshi va yomon sifatlari” boblari bor, ular o‘ziga xos o‘zini tarbiyalash dasturi hisoblanadi. Muallif insonni to‘g‘ri tarbiyalashga xalaqit qiladigan yettita (yomonlik) to‘siqlarni aytadi: takabburlik, ayyorlik, befaxmlik, ochko‘zlik, g‘azab, g‘araz, shaxvoniylik. U o‘zining yettita “yaramas do‘stlarini esdan chiqarishni” maslahat beradi, ularning o‘rniga esa boshqalarini – yuksak, oliyjanob ular uchun kamtarlik, halollik, sabr-toqat, oddiylik, shukronalik, sahiylik va mehribonlik asosiy hisoblanganlarini topish kerak deydi. U nasihatlarini shunday yakunlaydi: “Bundan keyin ishonchli do‘stlar bilan bo‘lgin, ochko‘z dushmanlardan bir umrga ajralgin”. XI-XII asrlarda xususan, pedagogik talqinlar ham paydo bo‘ladi, ular Markaziy Osiyo va Qozog‘iston xalqlari pedagogik madaniyati rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Burxoniddin Zarnudji “O‘quvchiga bilim olishi yo‘lidagi nasihatlari” o‘ziga xos pedagogika darsligida o‘qitish jarayonini tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar beradi. “Bilimga intilish, - deb yozadi olim - har bir musulmon uchun zarur majburiyati hisoblanadi”. O‘zbek adabiyoti asoschisi hisoblangan mutafakkir - taraqqiyparvar arbob Alisher Navoiyning (1441-1501) pedagogik g‘oyalari ahamiyati juda katta bo‘ldi. O‘z xalqini chuqur sevgan demokratik va insonparvar g‘oyalari insonga muhabbat, halollik, adolatlilik, yorqin kelajakka ishonchi haqidagi xalq hikmatli so‘zlari, rivoyatlari bilan bog‘lanib ketadi. Xalq hatto o‘zining buyuk olimi haqida ertak va

afsonalar yaratib xalq poetik ijodiyotini shakllantiruvchisi sifatida uning obrazini abadiylashtiradilar. Mutafakkir olimlarning, shoirlarning ko‘plab nasihatlari xalqning turmush, hayot tajribalari asosida ishlab chiqilgan hikmatli so‘zlari bilan juda ham aniq mos keladi. “Kiyimsiz o‘tirganda ham to‘g‘ri gapirish kerak”, “Yolg‘on gapirib yashagandan ko‘ra to‘g‘ri gapirib o‘lgan afzal”, “Agarda sen har doim to‘g‘ri gapirib kelgan bo‘lsang keyin ham senga ishonadilar”, “Birinchi bor yolg‘on gapirishdan o‘zingni saqla, shunda keyingi yolg‘onlarda seni fosh etishlaridan qo‘rqmaysan” va shu kabilar. Do‘stlik haqidagi olim va shoirlarning fikrlari xalq hikmatli so‘zlari bilan mos keladi. Rudakiy dunyodagi eng kuchli xafa bo‘lish bu yaxshi do‘stidan ajralish, deb hisoblaydi: “Agarda do‘stlaring mingta bo‘lsa b ukam deb hisobla”, (xalq hikmatli so‘zlari), “Yigit uchun migta do‘st ham kam”. Tusiy shunday deydi: “Do‘st deb bilishdan oldin sen uni sinab ko‘r” (xalqda shunday deydilar: “Do‘st boshiga tashvish tushganda, mard esa jangda sinaladi, burch esa - halollik bilan”). Xisrav “Do‘st bo‘lish – yaxshi ish, do‘stlikka sodiq bo‘lish esa – buyuk ishdir” deb hisoblaydi. (Xalqda “Xazina izlagandan ko‘ra do‘stlikni saqlagan yaxshiroq” deyiladi). SHeroziy “Yaxshi do‘st aybingni yuzingga aytadi, yomon do‘st ularni boshqalarga aytadi” deb eslatadi (xalqda “tanbeh berish - do‘stlaring sovg‘asi” “do‘sting aytgan hamma gaplar yaxshilikdir”). Xisrav “Munofiq, kekkaygan do‘stdan ko‘ra sen sodiq itni afzal ko‘r”, deb maslahat beradi. (Do‘stning ikkiyuzlamachiligi – davolab bo‘lmas kasallikdir”, “Sen oxirgi burda noningni bo‘lashib yeganingni esidan chiqargan do‘st o‘lsin”) va shu kabilar. Shunday qilib, Markaziy Osiyo xalqlarining pedagogik nuqtai nazarlari boshqa xalqlarda bo‘lgani kabi uzoq o‘tmishda yuzaga kelgan. Tarbiya haqidagi xalq donishmandligi ham xalqning oilaviy tarbiya ko‘p asrlik pedagogik madaniyati va tajribalari ifodasi hisoblanadi. 1. Xalq pedagogikasi konsepsiyasi va uning o‘ziga xos xususiyatlari Xalq pedagogikasi muammolarini ilmiy tekshirishlar tarixini o‘rganib chiqish tarbiyalashdagi xalq tajribasini ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida o‘rganish hamma tarixiy rivojlanish bosqichlarida o‘tmish va hozirgi davrning pedagoglari ilmiy

qiziqishlari doirasiga kirib kelganligini ko‘rsatadi. Buyuk chex pedagogik Y.A.Komenskiy (XVII asr) “Onalar maktabi” g‘oyasini aynan oilaviy tarbiya tajribasiga tayanib asoslab berdi. Mashhur shveytsariyalik pedagog G.Psetalotssi ham o‘zining “onalar uchun kitobini” Shveytsariya xalq pedagogikasi tajribalarini umumlashtirib yaratgan. U oilada boshlangan tabiiylikka mos tarbiyalash keyinchalik maktabda davom ettirilishi kerak deb hisoblaydi. Buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiy (XIX asr) xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlarini yuqori baholagan. “Xalq o‘zi yaratgan va xalq boshlanishlariga asoslangan tarbiya – deb yozadi u – abstrakt g‘oyalarga asoslangan eng yaxshi sistemalarda ham bo‘lmagan tarbiyaviy kuchga ega”. “Xalqchilligi bo‘lmagan xalq - bu qalbsiz tana” degan tamoyilga chuqur ishongan va bu tamoyilga asoslanib xalqchillik g‘oyasini asoslab bergan.Xalqning odatlari, marosimlari va an’analarini yaxshi bilib, u “ajdodlar donishmandligi – avlodlar uchun ko‘zgu” degan xulosaga keladi va shuning uchun xalq tarbiyasini ma’qullaydi, chunki u xalq rivojlanishi jarayonida tirik namuna hisoblanadi. V.A.Suxomlinskiy xalq pedagogikasi mohiyatini chuqur o‘rganib ma’naviylik g‘oyalarini va undan kelib chiqadigan xalqning pedagogik nuqtai nazarlarini o‘rganish zarurligi va muhimligini ta’kidlaydi. U xalq pedagogkasining boyligi va katta amaliy ahamiyatga ega ekanligiga qaramay uni keraklikcha o‘rganilmayapti, bu muammo bo‘yicha chuqur tekshirishlar olib borilmayapti deb hisoblaydi. “Xalq pedagogikasi haqida xali hech Kim jiddiy o‘ylamagan va shuning uchun ham bu pedagogikaga katta tashvishlar keltirgandir – deb yozadi u – men ishonaman, xalq pedagogikasi – bu xalqning ma’anaviy hayoti jamlangan markazdir. Xalq pedagogikasida milliy xususiyatlar, xalq qiyofasi ko‘rsatib beriladi”. Xalqning xususiyatlari, xalqning qiyofasi, uning xayollari va orzulari, ma’naviy g‘oyalari, ayniqsa, u yaratgan ertaklarda, dostonlari, afsona, qissa, eposlari, rivoyat, maqollarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Xalq pedagogikasi masalalari bir qator olimlarning tekshirishlari predmeti bo‘lgan. Ularning har biri xalq pedagogikasi nazariyasi va amaliyotiga o‘zining xissasini qo‘shgan. G.N.Volkov (XX asr) xalq pedagogikasi muammolarini har

tomonlama va ancha chuqur o‘rgangan olimlardan hisoblanadi, u “Chuvash xalq pedagogikasi” va “Etnopedagogika” monografiyalari (1974) muallifi hisoblanadi. Bu tadqiqotchining asarlari regional chuvash xalq pedagogikasi chegaralaridan ancha keng olingan, ular xalq pedagogikasi konsepsiyasini umuman shakllanishida, xususan tarbiya predmeti, pedagogik asoslari, metod va vositalarini shakllantirishda katta rol o‘ynaydi. G.N.Volkov pedagogik adabiyotlarda birinchi bor “etnopedagogika” atamasini ishlatdi, uni o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash bo‘yicha xalq ommasining tajribasi haqida, ularning pedagogik dunyoqarashlari haqidagi fan, turmush pedagogikasi haqidagi fan, oila, avlod, urug‘, xalqlar va millat pedagogikasi haqidagi fan sifatida belgilaydi. Etnik pedagogika tarixiy sharoitlar ta’siri ostida yuzaga kelgan milliy xarakterning xususiyatlarini o‘rganadi. XX asr 70-80-yillari pedagoglari G.N.Volkov kiritgan “etnopedagogika” tushunchasini to‘gri deb hisoblaydilar, chunki “xalq pedagogikasi tajribaga va uning ta’rifiga taalluqli bo‘lsa, etnopedagogika esa – nazariy fikr doirasi fan doirasi bilan bog‘liqdir”. Xalq pedagogikasi bo‘yicha ko‘plab qiziqarli tekshirishlar o‘tkazilgan. Misol uchun, Safarov.N.S. o‘zining “O‘zbekistonning xalq pedagogikasi ilg‘or g‘oyalari va tajribalari” (1989) nomli monografiyasida o‘zbek xalq tarbiyasi asosiy yo‘nalishlarini o‘rganib bu jarayonning milliy o‘ziga xosliklarini ko‘rsatib undan o‘zbek ko‘p bolalik oilaning alohida rolini ta’kidlaydi. U hozirgacha saqlanib qolgan o‘zbek oilasining “ko‘p qatlamliligi” xalq tarbiyasi g‘oyalari va tajribalari asosiy saqlovchi va yetkazuvchisi bo‘lganligini isbotlaydi. Xalq pedagogikasini ma’lum darajada mustaqillik davrida yaratilgan kitoblar ham to‘ldirmoqda: Xaydarov.M. Etnopedagogika Munavvarov.A.K. “Oila pedagogikasi”. T. 1994; Musurmonova.O, Baubekova.G. “O‘zbek xalq pedagogikasi”. T. 2000. Misol uchun, Musurmonova.O va Baubekova.G. “O‘zbek xalq pedagogikasi” o‘quv qo‘llanmasida, o‘zbek xalq pedagogikasi bo‘yicha mustaqillik yillarida birinchi o‘quv qo‘llanmasi bo‘lgan kitoblarida etnopedagogikaning yuzaga kelishini, uning predmeti, mazmuni va metodlarini

yangi qarashlarni ochib beradilar. Birinchi bor bunday qo‘llanmada hadislar, hamda o‘zbek milliy o‘yinlari, maqol va matallari, xalq qo‘shiqlari va ertaklari xususiyatlari o‘rganiladi. Mualliflar o‘zbek xalq pedagogikasini mazmunini hozirgi sharoitlarda o‘sib kelayotgan avlodni ma’naviy va barkamol rivojlangan qilib tarbiyalash orqali ochib beradilar. Xalq pedagogikasining eng muhim amaliy tomoni uning hayot bilan, yosh avlodni tarbiyalash va o‘qitish amaliyoti bilan bog‘liqligi hisoblanadi – deb hisoblaydilar Musurmonova.O va Badbekova.G. 2. Xalq pedagogikasida oila, bolalar va ota-onalar muammolari Xalqning muhabbat, oila, bolalar va ota-onalar haqidagi tasavvurlari ko‘p asrlik turmush tajribalari asosida yuzaga kelgan. Bu tasavvurlar birlashtirilgan va pedagogik o‘ylab chiqilgan, amaliyotda, hayotda sinovdan o‘tgan xulq qoidalari, maslahatlar, tavsiyalar to‘plamida o‘z ifodasini topgan, ular xalq pedagogik madaniyati yetukligi va boyligini bildiradi. Oilaning xalq namunasi Oila va oilaviy munosabatlar pedagogikasi – murakkab jarayondir. Agarda zamonaviy terminologiyadan foydalanadigan bo‘lsak, unda oila nimalarni bajararishi kerakligiga xalq o‘z shaxsiy tajribasida ishonch hosil qilgan deb aytish mumkin. 1. Bolalarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish odatlari, an’analari, metodlarini aniqlab konstruktiv metodini. 2. Bolalarning dam olish, mehnat qilish va o‘quv mashg‘ulotlari tartibini o‘rnatib tashkilotchilik vazifasini. 3. Ota-onalar, ota-onalar va bolalar, bolalarning o‘zlari o‘rtasida, yaqinlari, qarindoshlar va qo‘shiqlar va shu kabilar bilan to‘g‘ri o‘zaro munosabatlar qoidalarini ishlab chiqib kommunikativ vazifasini. Bular hammasi asta-sekinlik bilan oilaviy munosabatlar tizimini yaratadi. Oila eng intim jamoadir. O‘zining ko‘nglidagi fikrlarini bola faqat ota-onalariga aytishi mumkin, ayniqsa sirlarini onasiga aytadi. Oiladagi o‘zaro munosabatlar juda nozik va qaltis ishdir, chunki u qarindoshlik rishtalari bilan bog‘langan jamiyatning

birlamchi jamoasi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu yerda oila ichidagi o‘zaro munosabatlar amalga oshiriladi. Oila va oialaning tarbiyachilik vazifalari aniqlanadi. Uning bolalarga pozitiv ta’sirini kuchaytirish uchun sharoitlar yaratiladi. Oilaning va oilaviy tarbiyaning ana shu va boshqa xususiyatlari har doim xalqning diqqat markazida bo‘lgan, bular hammasi Marakaziy Osiyo xalqlari xalq pedagogikasi meroslarida o‘z aksini topgan. Xalq ko‘plab avlodlar tajribasi asosida oilaning asosini - o‘zaro muhabbat tashkil etishiga ishonch hosil qilgan. Shuning uchun shunday umumiy hayotiy fikr paydo bo‘lgan: “Sevgisiz oila – bu ildizsiz daraxtdir”. Sevgi muammosi oilaviy tarbiya pedagogikasi uchun har doim muhim bo‘lgan. Yigit va qizlar o‘rtasidagi yorqin va sof do‘stlik odatda oliy insoniy hissiyot – sevgiga aylanadi. Xalq donishmandligi sevgining har qanday ko‘rinishiga katta odob bilan o‘z munosabatini bildiradi. Sevgiga avaylab munosabatda bo‘lish - xalq pedagogikasining muhim maslahatidir: “Muhabbatni ko‘z qora chig‘ingdek asra”. Insonni faqatgina uning tabiiy, tashqi chiroyi uchungina emas, balki uning ko‘ngli go‘zalligi uchun ham sevish kerak. “Sevganing chiroylimi yoki chiroylilarni sevasanmi?”- degan savolga qozoq maqoli shunday javob beradi: “Suluv suluv emas, suyganing suluv”. Sevish uchun odamni ko‘rish va uni bilish, uni tushunish kerak. “Ko‘z ko‘rmaganni, yurak sevmagan” deb bekorga aytishmaydilar, tojiklar esa “avval ko‘zga yoqishi kerak, keyin esa yurakka” deb hisoblaydilar. Xalq sevishganlar xulqlari madaniyati masalasini ham gapirib o‘tgan. Bunda sevganining yaqinlari va ota-onalariga hurmat yuzasidan, bo‘lajak turmush o‘rtog‘ning tanloviga munosabatni bildirish uchun ular bilan tanishish ko‘zda tutilgan. Ko‘pgina maqollarda kuyovga to‘g‘ri maslahatlar beriladi: hamma ishni ota-onalardan boshlash kerak, ayniqsa qizning oilasidan, u qiz bolaning tarbiyasiga, uning dunyoqarashiga, ishonchi, didi, odatlari shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun xalqda shunday naqllar bor: “onasini ko‘rib, qizini ol”, “Bir qizga uylanmoqchi bo‘lsang – avval uning onasi bilan tanish”.

Shuni aytish muhimki, xalq odatda teng nikohga, sevgi bo‘yicha nikoh tarafdori bo‘ladi. Markaziy Osiyoda ko‘p davrlar davomida kelin uchun qalin puli to‘lash odat bo‘lib kelganiga qaramasdan, odamlar xalq donishmanligiga amal qilishga intilganlar: “Teng kuyov topilgan bo‘lsa - qizingni qalin talab etmay berib yubor” (qoraqalpoqlar); “Tengi chiqsa tekin ber” (qirg‘izlar). Xalq manfaatni kuzlab boshlangan nikohni rad etadi. “Boylik uchun turmushga chiqqandan ko‘ra o‘lgan yaxshiroq” deb aytadilar (o‘zbeklar). Oila jamiyatning boshlang‘ich jamoasi bo‘lib hayotning eng murakkab va turli xil hodisalaridan ta’sirlanadi. Turmushda janjallar kelib chiqadi. Xalq oilaviy janjallar haqida nima deb o‘ylaydi va oilaviy tarbiya tajribalari bilan qanday oldini olish choralari ishlab chiqilgan. Hikmatli so‘zlarda oilaviy janjallar ajoyib bir fikrlik bilan tabiiy, qonuniy hodisa deb qaraladi. O‘zbek maqoli to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’kidlaydi: “Yeguliksiz uy bo‘ladi, lekin janjalsiz uy bo‘lmaydi”. Xalq oddiy odamlarga “hatto podshohning uyida ham janjallar bo‘ladi” deb o‘zini ham va boshqalarni ham tinchlantiradi. Ba’zan ota-onalari va qo‘shnilari er va xotin o‘rtasidagi tortishuvga aralashishga urinib ko‘radilar, bu deyarli hech qachon yaxshi natijaga olib kelmaydi, shuning uchun o‘zbek maqollarida “Er va xotinning o‘rtasiga esi ketgan aralashar” deb aytiladi. Ko‘pchilik hikmatli suzlar afsuslanib yomon xotinlarning xislatlarini ko‘rsatib beradi. Yomon xotinlar haqida o‘zbeklar shunday deydilar: “Ot yomon bo‘lsa - xohishing ketadi, bolalaring yomon bo‘lsa – kuning ketadi, xotining yomon bo‘lsa - mehmon ketadi”. Ko‘pchilik hikmatli so‘zlar ayolning eng yomon hislati deb uning ming‘ir-ming‘irini, quloqni tinchitmasligi, mijg‘ovligi va janjalkashligini ko‘rsatadilar: “Janjalkash xotinning Eri tez qariydi”, “Janjalkash xotinga uylangandan ko‘ra bo‘ydoq yurgan yaxshi”. Oilaning asosiy vazifasi 0- katta avlod uchun munosib bolalarni tarbiyalash hisoblanadi. Bu yerda ham hal qiluvchi rol ota-onalarga bog‘liq bo‘ladi. Ota va ona birinchi tarbiyachilar Xalq pedagogikasida onalik oliy ijtimoiy qadriyat sifatida, inson avlodini davom ettirishdan tabiiy talab sifatida qaraladi. Hamma xalqlar haqli ravishda

onani – ayolni yuksaklikka ko‘taradilar, onani ulug‘laydilar, hurmat qiladilar. “O‘g‘il agarda kaftida onasi uchun tuxum pishirib berganida ham uning oldida qarzdorligi qoladi” deb hamma tan olgan. Bolalarga muhabbat – bu juda muhim pedagogik muammo hisoblanadi, chunki ana shu muhabbati sababli ota-onalar ko‘plab tuzatib bo‘lmas xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Hamma xalq hikmatli so‘zlarida bolalarga cheksiz muhabbat xissi ifoda etilgan. “Uyning bezagi – bu boladir, dasturxonning bezagi - mehmon”. Bolaning tarbiyaliligi ham juda qadrlanadi. Masalan, o‘zbek maqollarida shunday deyiladi: “Bola qimmatbahodir, lekin yanada ham qimmatlisi uning tarbiyasi” (“bola aziz, odobi undan aziz”). Xalq otalarining shaxsiy ibrat ko‘rsatishlariga ko‘p e’tibor qaratgan. Otaning yomon odati albatta bolaga ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun “Janjalkash otaning o‘g‘li urushqoq bo‘ladi” deb aytadilar. Ota va onadan tashqari oilada tarbiyachilik vazifasini buva va buvisi va boshqa qarindoshlari ham bajaradilar. Amalda ular noma’lum xalq pedagoglari hisoblanadilar. Xalq donishmandlari buvalar va buvilar haqida maxsus ertaklar to‘qiganlar. 4.Xalq pedagogikasi amalda Hozirgi zamonaviy sharoitlarda milliy an’analar rivojlanadi, takomillashadi va boyib boradi. Ana shularning o‘zi xalq pedagogikasining amaldaligi, hayotiyligi ko‘rinishidir. Halq har doim yosh avlodga vatanga muhabbatni, halollik, to‘g‘rilik, kamtarlikni singdirishga intiladi. O‘zbek oilasining ma’naviy an’analarini o‘rganib, xalq pedagogikasi tadqiqotchilari Minavarov.A.K, Musurmonova.O o‘zbeklarning tarbiya xalq kodeksi birinchi o‘ringa xalqqa, o‘z davlatiga xizmat qilishni qo‘yadi degan xulosaga keladilar. O‘zbeklar bolada halollik, adolatlilik xissini tarbiyalashga juda katta ahamiyat beradilar. Adolatlilik o‘zbeklar tomonidan yuksak ma’naviy sifat kabi baholanadi.

Fuqarolik xissi, jonajon vatanga ixtiyoriy xizmat qilishga intilishi o‘zbek xalq pedagogikasida yaqqol ifodasini topgan. Halq tarbiyachilari ijtimoiy tarbiyaning o‘ziga xos shaklini topdilar va o‘rnatadilar. O‘zbekistonda jamoatchilik tarbiyachisi vazifasini mahalla bajaradi, ularning aholisi an’anaviy ravishda jamoatchilik turmushi va jamoatchilik o‘zaro yordam qoidalari bilan bog‘langan. Mahalla o‘zining jamoatchilik markaziga ega, unda choyxona, ustaxonalar, machit, kichik bozorchasi bor. Mahalla jamoatchiligi turar joylarni tartibga keltiradi, hasharlar tashkil etadilar, to‘ylarni tashkil etadilar, o‘smirlarni tarbiyasiga katta e’tibor berib borib jamoatchilik tartibini kuzatib boradilar. Shuni ta’kidlab aytish zarurki, bu xalq an’analari bugungi kunda demokratik jamiyat qurish sharoitida faol qayta tiklandi va o‘sib bordi. 2003 yil “Obod mahalla” shiori ostida o‘tdi. Bu yilda jamoatchilik tarbiya milliy an’analari rivojlanishi uchun ko‘plab ishlar qildi. Halq pedagogikasi odatlari, an’analari, tamoyillari amaliy ishlanmoqda va zamonaviy sharoitlarda ham yosh avlodning shaxsini tarbiyalash va shakllantirishga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Xalq pedagogikasi an’analari rivojlanmoqda va takomillashmoqda, eski an’analar bilan bir qatorda yangilari paydo bo‘lmoqda. Bizning davrimizda yangi an’analari paydo bo‘ldi va mustahkam o‘rnashib oldi. Masalan, maktabni yoki oliy o‘quv yurtini tamomlaganligi munosabati bilan an’anaviy tantanalar, balog‘at yoshiga yetishi, ota-onalar birinchi kunida sovg‘a berish, umumxalq hasharlarida ishtirok etish va boshqalar. Rezyume (qisqacha xulosa) Ijtimoiy ish - aholining ijtimoiy himoyalangan qatlamlariga yordam ko‘rsatish hisoblanadi. Ijtimoiy ishlarning obyekti inson hisoblanadi, lekin hamma emas, balki faqatgina muammolari bo‘lganlari (ekologik, ijtimoiy, texnogen, millatlararo keskin o‘zgarishlar, burilishlar natijasida) yoki sog‘lom bo‘lmagan, jismoniy va psixik rivojlanishida nuqsonlar bo‘lganlar hisoblanadi.

Madaniyat – jamiyatning tarixiy ma’lum bir rivojlanish darajasi, ijodiy kuch, inson qobiliyati odamlar hayotiy faoliyati shaklini tashkil etish usuli, asosan ular tomonidan yaratilajak moddiy va ma’naviy qadriyatlar bilan belgilanadi. Muruvvat ko‘rsatish - muhtojlarga yordam, xayr-sahovat - alohida shaxslar yoki tashkilotlar tomonidan muhtojlarga yoki aholi ijtimoiy guruhlariga beminnat yordam berish. Rahm-shavqat, marhamat, rahmdillik – barchaga yordam berish yoki o‘zgalarni kechirish, g‘amxo‘rlik qilish, insonparvarlik. Hayriya (Muhtojlarga yordam, xayr-sahovat) - muhtoj odamlarga yoki aholining ijtimoiy guruxlariga xususiy shaxslar yoki tashkilotlar tomonidan bepul tekin yordam ko‘rsatish. Mehr-sahovat - (rahm, shavqat, marhamat, raxmdillik) - rahmdillik, odamiylik, insonparvarlik yuzasidan kimgadir yordam ko‘rsatish yoki kimnidir kechirish. Дiniy, ijtimoiy, axloqiy me’yorlarning uchlashgan asoslari. zardushtiylik (“avesto”). sharq uyg‘onish davri allomalarining ijtimoiy pedagogik g‘oyalari (хorazmiy, beruniy, ibn sino). uyg‘onish davri insonparvarlarining ijtimoiy pedagogik g‘oyalari (vittono da-feltre, fransua rable, tomas mor). Temuriylar davri ijtimoiy pedagogik g‘oyalari (ulug‘bek, jomiy, devoniy, navoiy, xusain voiz koshifiy). Jan Jak Russoning tabiiy va erkin tarbiya nazariyasi. Pestalotssi, Gerbart, Disterverglarning ijtimoiy pedagogik g‘oyalari. K.D.Ushinskiy, A.Avloniylarning ijtimoiy pedagogik qarashlari. Rossiyada yangi ijtimoiy pedagogik qarashlar (1864-1918). Insonparvarlik pedagogikasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning chiqishlari va asarlarida pedagogik g‘oyalar. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishining madaniy-tarixiy asoslari.

O'xshashlar

Qadimgi Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyosh tarixi

Markaziy Osiyo va qadimgi Sharq mamlakatlarida maktab va pedagogik fikr rivoji

Ijtimoiy-madaniy faoliyat tarixi

XVII-XIX asrlarda markaziy osiyoda maktab va pedagogik fikr

Pеdagogika tarixi. G’arb va Rossiya olimlarining ta'lim-tarbiya ilmidagi faoliyatlari