XVII-XIX asrlarda markaziy osiyoda maktab va pedagogik fikr - Pedagogika - Referatlar

XVII-XIX asrlarda markaziy osiyoda maktab va pedagogik fikr

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

XVII-XIX asrlarda markaziy osiyoda maktab va pedagogik fikr Reja: 1. Buxoro amirligi, Xiva, Qo’qon xonliklarida maktab-madrasalar, ta’lim-tarbiya mazmuni, usullari. 2. Jahon Otin Uvaysiyning ijtimoiy-pedagogik faoliyati 3. Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning pedagogik qarashlari

1. Buxoro amirligi, Xiva, Qo’qon xonliklarida maktab-madrasalar, ta’lim- tarbiya mazmuni, usullari . Qaryib 150 yil xukmdorlik qilgan Temuriylar inqirozga uchradi. Uning o’rniga Shayboniylar hukmdorligi o’rnatildi. Shayboniyxon (1451-1510) Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlat barpo qilishga o’ringan bo’lsa ham, uning uchta xonlik, avvalo Buxoro va Xorazm XVIII asr oxiriga kelib, Qo’qon xonligi qaror topdi. Ammo xonliklar o’rtasidagi beto’xtov o’zaro urushlar mamlakatni ma’lum darajada xarob eta boshladi, fan va madaniyat sohasida turg’unlik yuz berdi. Mamlakat iqtisodiy ahvolini mustahkamlash maqsadida, 1502 yilda Zarafshon daryosiga suv ayirgich qurildi. 1507-1508, 1529-1530, 1583-1598 yillarda pul islohati o’tkazildi. Buxoro xoni Abdullaxon davrida davlatlar o’rtasida har tomonlama aloqalar o’rnatilishiga erishildi. Jumladan Hindistonda shoh Akbar, Sharqiy Ovro’poda Ivan Grozniy bilan do’stona munosabatlar o’rnatildi. Markaziy hokimiyatning mustahkamlanishi ko’plab ijtimoiy binolar qurish imkoniyatini berdi. Abdullaxon 1001 ta rabot va sardoba, ko’plab madrasa, masjid, xonaqo, ko’prik, suv ombori va boshqa inshootlarni qurdirdi. Abdullaxon o’z atrofida yozuvchi, shoir va olimlarni to’plab, ularga homiylik qildi. Shoirlar orasida ayniqsa, Mushfiqiy o’z madhiyallari, lirik she’r va hajviyalar bilan shuhrat topdi. Abdullaxonning topshirig’i bilan turli binolar uchun tarixlar bitdi. Saroy muarrixlaridan Hofiz Tanish dalillar asosida «Abdullanoma» nomli katta tarixiy kitob yozdi. Tibbiyot sohasida Sultonali Samarqandiy «Dastur al-iloj» Muhammad Yusuf mahhol «Taxqiq al-xumoyyot», «Zubdat ul-kahholi» asarini shoir adiblardan Bobur, Solih, Majlisiy, Hasan Nisoriy, Binoiy, Vasofiy, Ubaydiy, G’oyibiy Samarqandiylar esa barakali ijod qilganlar. Shayboniyxonning «Tavorixi g’o’zidayi nusratnoma», Boburning «Boburnoma», Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe’», Fazlulloh ibn Ro’zbexonning

«Mehmonnomayi Buxoro» kabi yirik badiiy asarlarda o’sha davr ijtimoiy, mafkuraviy, adabiy, ma’rifiy hayoti o’z aksini topgan. XVII-XVIII asrlarda me’morchilik sohasida ko’plab inshootlar bunyod etildi. Buxoroda Imomqulixonning nufuzli katta amaldorlaridan Nodir Devonbegi shahar ko’rkiga ko’rk qo’shuvchi masjid, hovuz, madrasalardan iborat katta me’moriy ansambl qurildi. Nodir Devonbegi bunday tashqari, Samarqanddan 4 chaqirim, janubdan Xo’ja Ahror qabri oldiga madrasa va Nomozgoh ham bino qildirdi. Mazkur davrda Muhammad Balxiyning 5000 baytdan iborat «Subhonqulixonnoma», Mirmuhammad Vali Samarqandiyning 200 nafar adabiyot arboblari tarjimai holiga ma’lumotlar beruvchi «Muzakkirul asxob» nomli asari Sayido Nasafiyning Naqshbandiyga bag’ishlab yozgan she’rlar, qasidalari, So’fi Olloyor va Boborahim Mashrabning tangriga bo’lgan muhabbatlarini ifodalovchi she’rlari, borliq, mavjudot, inson, mahbub, moddiy dunyo, noz-ne’matlardan bahramand bo’lish, shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqatga amal qilish haqidagi asarlari yuzaga keldi. Bu davrda ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida diniy mafkura hukmron edi. Turmushda ham, oilada ham, har bir kishi axloqida, xulq-atvorida diniy talablarga rioya etdilar. Madrasalarda asosan ilohiy ta’lim asoslari o’rnatilgan edi. Madrasalarni bitirganlardan mudarris, mutavali, qozi, imomlar, shuning bilan birga fan arboblari, adiblar, shoirlar ham etishib chiqardi. Chunonchi: Boborahim Mashrab, Muhammad Amin Kosoniy-Namagoniy, Fazliy Namagoniy, Shavqiy Namagoniy, Sayido Nasafiy, So’fi Olloyor, Zebuniso, Dilshod-Barno, Uvaysiy, Muhammad Mir Olim Buxoriy, Abulg’ozi Bohodirxon kabilar ana shunday ilm sohiblaridandirlar. Bu davrda ko’proq adabiyot, tarix, me’morchilik, tasviriy san’at rivojlandi. Tabiiy fanlarga oid yaratilgan asarlarni ko’paytirish usullarini ifoda etuvchi «Hisoblash usullari haqida traktat» nomli matematikaga oid asar yuzaga keldi. Bu davrda Abulg’oziyning «Shajarai turk» asari ayniqsa mashhur bo’ldi. Abulg’oziy 1603 yili Xiva xoni Arabmuhammad oilasida dunyoga keldi va 1645-

1663 yillarda kelib hukmronlik qilgan Abulg’oziyning «Shajarai turk» asari ayniqsa mashhur. U sipoxilik, shoirlik, tarixnavislik sohalarida shuhrat topgandir. Abulg’oziy barcha Sharq hukmdorlari kabi Sharq xalqlari tarixini, madaniy merosini o’rgangan, ilm-fanga e’tiqod qo’ygan, olim, tarixchi va adib bo’lgan edi. Abulg’oziy Xorazmda ilm-fanni taraqqiy ettirish va madaniyat yaxshilash maqsadida o’z saroyiga binokorlar, tabiblar, shoirlar, tarixnavislar, adib, hattot va boshqa kasb egalarini to’playdi. Abulg’oziy ota-bobolarining quntsizliklari tufayli yozilmay qolib ketayotgan xonlik tarixini yaratishga qat’iy kirishdi va qobiliyatli hattotlarni bu ishga jalb etdi. Xorazmning o’tmish madaniyati Abulg’oziyda katta ishtiyoq va qiziqish o’yg’otgan edi. Abulg’oziy «Shajarai tarokima» (1661), «Shajarai turk» (1664) va tabobatga oid «Manofe’ ul-inson» (1664) kabi nodir asarlar yozdi va Xorazm tarixchilik maktabiga asos soldi. Abulg’oziy asarlari Sharq tarixchilarining olimlarininggina emas, balki 1880 yillardan boshlab rus va G’arbiy Ovro’po olimlarining ham diqqat-e’tiborini o’ziga torta boshladi. Muallifning «Shajarai turk» asari 1825 yilda Qozonda Rumyantsev, 1854 yilda G.S. Sablyukov, 1871 yilda P.I. Demizonlar tomonidan «Shajarai tarokima» asari esa, 1898 va 1966 yillarda bir necha marotaba rus tilida nashr etildi. G’arbiy Evropada esa nemis, ingliz, frantsuz tillarida hatto Amerikada ham tarjima qilinib nashr ettirildi. Ko’rinib turibdiki, O’zbekiston hududidagi xonlik va amirliklar davrida fan, adabiyot, san’at, ma’rifat bir muncha rivojlangan. Ko’proq xon saroylari doirasida ham diniy ham dunyoviy adabiy asarlar yozilgan. O’zbek tilida yozilgan asarlar orasida muallifi haligacha noma’lum «Tavorixi g’uzi» da turkiy qabilalar tarixi va nomlari keng yoritiladi. Bu davrda boshqa ko’plab tarixiy, asarlar yaratilganki, biz ularni o’rganishimiz orqali o’tmishni to’g’ri tasavvur qila olish imkoniyatiga ega bo’lamiz ... Jumladan, bu paytda Muhammad Yoqubning «Gulshan ul-muluk», Muhammad Mir Olimning «Tarixi amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Shariflarning «Tarixi amir Haydar», Muhammad Hakimxon To’raning «Muntaxabut tavorix», Mulla Avaz Muhammadning «Tarixi jahonnumoyi», Mulla

Niyoz Muhammadning «Tarixi Shohruhi», Abdurahmon Tolening «Abulfayzxon tarixi», Muhammad Vafo Kirmoniyning «Tuhfai xoniy» kabi asarlari diqqatga loyiqdir. XVIII asrlarda yashab ijod etgan ma’rifatparvar orasida So’fi Olloyor (asli ismi Olloyor) anchagina mashhur bo’lib, uning asarlari maktab va madrasalarda o’quv qo’llanmasi sifatida keng foydalanilgan. So’fi Olloyor 1720 milodiy (1133 hijriy) yilda tavallud topgan. U dastlab Samarqandda o’z qishlog’ida boshlang’ich ta’lim oladi, so’ngra 10 yoshlarida Buxoraga borib, u erda 15 yil davomida turli ilmlarni hamda kasblarni o’rgandi. 25 yoshida Buxoroning bojxonasiga amaldor etib tayinlanadi. Lekin ko’p o’tmay, Olloyor shayx Habibullohga e’tiqod qilib, ularning ilm halqalariga qabul qilinadilar. Shayx Habibulloh madrasasida Olloyor 12 yil o’qib, etuk olim va avliyo darajasiga etadi. So’fi Olloyor fiqxga oid «Siroj ul-ojizin», «Sabot ulojizin», «Murod ul- orifin», «Maxzan ul-mushgayin», «Najot ul-tolibin» asarlarini yaratdi. «So’fi Olloyor» nomi bilan xalq orasida mashhur bo’lgan «Sabot ul-ojizin» degan asar maktablarda savod chiqarilishi bilan o’qitilar edi. Unda islom dinining asosiy qoidalari, aqidalari bayon etilgandi. Ular insoniy fazilatlar, badiiy hikmatlar, hamda hikoyatlar tarzida ifodalanadi. Kitobda ilgari surilgan masalalar oyatu hadislarga muvofiq yozilganligi namoyon bo’ladi. Asar fors va arab tilini bilmagan oddiy xalq uchun mo’ljallangan. Bu uning muqaddimasidan ham ko’rinib turibdi. Unda «Alloh taoloni tanimoq bayonida», «Alloh taolo ma’rifatining bayoni», «Alloh taoloning sakkiz sifatining bayoni» dan so’ng iymonning, farishtalarning bayoni, payg’ambarlarga iymon keltirish bayonidan so’ng islom dinining asosiy qoidalari yuksak axloqiy talablar, hikmat qilib beriladi. Masalan, «Kamtarinlik haqida mav’iza», «Ta’madan tiyilish haqida», «Yomonlar suhbatidin qochib, yaxshilar suhbatinda bo’lmoqning bayoni», «Nafsi shum bayonida», «Banda ahdida turmog’i bayonida», «Yaxshi hamroh bayonida», «Xiyonatdin yiroq bo’lmoq bayonida», «Javonmardlik nishon» kabi boblar bunga misoldir.

Bu davrda ijod etgan Fazliy Namangoniy, Mushrif, Mushfiqiy, Farog’iy taxallusi bilan ijod qilgan Turdi, Mahmud, Gulxaniy, Mohlaroyim (Nodira), Shermuhammad Munis va Ogahiy, Sayid Muhammad Oxund, Yaxyo, Davlat Mamed Ozodiy (Maxtumqulining otasi), Kiromiy, Mulla Shermuhammad, Akmal, Muhammad Aminxoja Kosoniy, Mavlono Nodirlar o’z zamonasining zabardast siymolari edilar. Masalan, Mushfiqiy Buxoro amiri Abdullaxon saroyida «Malik ush-shuaro» unvoniga ega bo’lgan bo’lsa, Fazliy Namangoniy Qo’qon shoirlariga boshchilik qilgan. Umarxonning topshirig’i bilan Fazliy va Mushrif tomonidan «Majmuat ush-shuaro» to’plami tuziladi. Bu davrda ko’plab me’morchilik obidalari quriladi. Xudoyorxonning Qo’qonda qurdirgan saroy arki, Samarqand, Buxoro va Xivadagi turli obidalar shular jumlasidandir. Buxoroda 1753-1754 yillarda qurib bitkazilgan Shayx Jalol madrasasi, 1796- 1797 yillarda bino qilingan Domla Tursunjon madrasasi, Samarqanddagi Registon maydonining uzil-kesil shakllanishi, shuningdek Sherdor va Tillaqori madrasalarining bino qilinishi, «Devonbegi» madrasasi, Xivada Arabmuhammad madrasasi (1616), Muhammad Rizobek nomidagi madrasaning bunyodga kelishi yog’och va misga uyib nozik naqshlar solish, sopol va chinni idishlar, yorog’- aslahalar yasash, har xil matolar to’qish, gilam to’qish san’ati, kashtachilik va boshqa xalq hunarmandchiligining rivojlanganligi Markaziy Osiyo xalqlarining o’qimishli, bilimdon, ilm-ma’rifat ekanligidan dalolat beradi. Bu davrda maktab va madrasalarda grammatika, handasa, mantiq, qiroat, tafsir, shariat, hikmat, islom tarixi va aqidalariga oid ilmiy-nazariy bilimlar, ish yuritish, huquqshunoslikka, savdo-sotiq ishlariga oid meros va boylik, taqsimot va shu kabi boshqa o’nlab ilmiy bilimlar, dunyoviy hamda diniy bilimlar o’rgatilar edi. Barcha madrasalarda majburiy fan sifatida «Qur’on», «Tafsir», «Odob as- solihin», «Maslak ul-muttakin», «Sabot ul-ojizin», «Kimyoi saodat», «Xadis» kabilar o’qitilar edi. O’qitish muddati 15-20 yilni tashkil etgan. Masjid yonidagi maktabda bolalarga 7 yil alifbe, abjad, Qur’on, farzi ayin, chor kitob, Hoja Hofiz, «Maslik ul-muttakin» Mirzo Bedildan savod o’rgatilgan.

O’zbek bolalari o’qiydigan maktablarda «Kitobi Fuzuliy», «Lison ut-tayr», «Devoni Alisher Navoiy», «Huvaydo», «Qissai devona Mashrab», So’fi Olloyorning «Sabot ul-ojizin» kitobi o’qitilgan. Barcha maktablarda talabalarning savodi chiqarilgandan so’ng So’fi Olloyor o’qitilgan. Mazkur davrda lug’atshunoslik, tarixnavislik fanlari rivojlandi, she’riyat keng ravnaq topdi. Ko’plab asarlar arab, fors va boshqa tillardan tarjima qilindi. Xalq og’zaki ijodiga katta e’tibor berildi. Xalq og’zaki ijodiyoti orqali yoshlarga qahramonlik, mehnatsevarlik, haqiqatgo’ylik, sadoqat kabi insoniy, axloqiy fazilatlar targ’ib qilindi. Ta’lim-tarbiya jarayonida xotin-qizlarga, ayollar tarbiyasiga katta e’tibor berildi. O’qimishli, ma’rifatli, ziyoli ayollar tomonidan ko’plab maktablar tashkil etildi va u Otinlar maktabi deb nomlandi. Markaziy Osiyoda otinlar maktabining asoschilaridan biri, ayollar ta’limida katta xizmat qilgan, o’ziga xos maktab yaratib shuhrat qozongan mashhur otinlardan biri Jahon Otin Uvaysiydir. 2-masala. Jahon Otin Uvaysiyning ijtimoiy-pedagogik faoliyati Jahon Otin Uvaysiy (XVIII asrning 80-yillarida tug’ilib, 65 yoshlarida vafot etgan) Marg’ilon shahar Childuxtaron mahallasida, Arsun qishlog’ida tug’ilib yashagan. Uning otasi Qaynar Devona yoki Devonai Qalandar deb yuritilgan. Uning ismini Siddiq bobo deb ataganlar. Onasining nomi Chinnibibi edi. Ularning Uvaysiydan katta Oxunjon hofiz degan o’g’li ham bor edi. Qaynar Devona Kosondan kelib, Marg’ilonda turg’un bo’lib qolgan. U to’quvchi kosib bo’lib, o’zbek va tojik tillarida she’rlar yozgan. Uning nomini saroy shoirlaridan Fazliy ham «majmuat ushshuaro» da eslatib o’tadi. Dastlab Jahonbibi ota-onasi va akasining ko’magida o’z-o’zicha mutolaaga beriladi. O’zbek, tojik mumtozlari, ayniqsa Jomiy, Navoiy, Fuzuliy asarlarni sevib

o’qib, ulardan o’rganadi. Uvaysiy taxallusi bilan she’rlar mashq qila boshlaydi. U aruz vaznini hamda u bilan bog’langan muammo san’atini mukammal egallaydi. Uvaysiyning maktabdorlik faoliyati qaysi yillarda boshlanganligi ma’lum emas. Ammo, u turmushga chiqquncha, shoira, otincha sifatida anchagina tanilib qolgan edi. Onasi Chinnibibi o’qitadigan qizlar maktabida avval xalifalik qilgan, keyinchalik uning o’zi mustaqil tarzda qizlarni o’qita boshlagan. Shoirani 16-17 yoshlarda (taxminan 1796-1797 yillar orasida) Marg’ilonlik Hojixon ismli yigitga uzatadilar. Uvaysiy Quyoshxon, Muhammadxon ismli o’g’il- qizlarning onasi bo’ladi. U ro’zg’or egasi bo’lganda ham adabiy mutolaa, ijodiy ishini hamda muallimlik faoliyatini davom ettiravergan. Nodira Marg’ilonga kelin bo’lib kelgan yillari Uvaysiy xalq orasida tanilgan shoira, uning akasi Oxunjon hofiz Umarbekning sozandasi, eri Hojixon bekning arboblaridan biri edi. Umarbek haramidagi nufuzli ayollardan Kuzrxon, Ulfatbegim Nodiraning shoiralik iste’dodini ko’rishib, unga Uvaysiyni ta’riflashadi va saroyga keltirishni eri Umarbekdan iltimos qilishini maslahat berishadi. Umarbek Uvaysiyni o’rdaga muallima, sozanda, xonanda sifatida qabul qiladi. Uvaysiy o’rdada yosh bolalarni va kanizaklarni o’qitadi. Nodiraning ijodiy ishiga ko’maklashadi. 1809 yilda Zolimxon laqabini olgan Olimxon o’ldirilib, o’rniga Umarbek (1809-1822) xon bo’ldi. U Marg’ilon o’rdasidagi butun harami bilan poytaxt Qo’qonga ko’chib keladi. Bu davrda ota-onasining vafoti, ustiga eri o’lib, ikki bolasi bilan beva qolgan Uvaysiy Marg’ilonda yashardi, akasi Oxunjon hofizning yordami, muallimalikdan kelgan daromadi bilan tirikchilik qilar edi. Uvaysiyning Umarxon saroyiga saroy-shoiralari qatoriga kelib qo’shilish bilan bog’liq turli fikrlar mavjud. Aslida Uvaysiy maxsus yorliq bilan Marg’ilondan Qo’qonga chiqarilgandi. Ba’zi manbalardan ma’lum bo’lishicha, Uvaysiyning iltimosiga ko’ra otasi uni Qo’qonga bir do’stinikiga yuboradi. Qo’qonga homiysi uni juldur paranjida, kampir qiyofasida saroyga borishini maslahat bergandi, qarangki, uning tashqi qiyofasiga qarab, uni saroyga kiritmaydilar. Shunda «kampir» soqchiga bir qog’oz

berib, podshoga topshirishni iltimos qiladi. Bu qog’ozda uning mashg’ur g’azali bitilgan edi. Xon g’azalni o’qib ko’rib, xat egasini uning yoniga olib kelishga buyuradi va ahli majlisga uning g’azalini o’qib eshittiradi. Bu Uvaysiy edi. Shu kundan boshlab Uvaysiy saroyda qoladi va xon uni O’rdadagi xonim-oyimlarga murabbiya etib tayinlaydi. Nodira Uvaysiyni o’z himoyasiga oladi. Ikkala shoira egachi-singil tutinadilar. Nodira egachisiga Qo’qonda Nodiraning eng yaqin kishisi, suhbatdoshi, sirdoshi bo’lib qoladi. Xalq orasida tobora uning obro’yi, shuhrati ortadi, Nodira sayohatga qaerga borsa, Uvaysiyni ham o’zi bilan birga olib boradi. Nodira bilan u Konibodom, Xo’jand, O’ratepa, Toshkent, Andijon, O’sh va boshqa shaharlarda bo’ladi. Buxoro amiri Nasrullo 1842 yilda Qo’qonni talon-taroj qilib, Nodirani vahshiyona o’ldirganidan keyin, Uvaysiy Marg’ilondan butunlay ketib qoladi va umrining oxirigacha u Qo’qonda yashaydi. Ammo biz Uvaysiyning muallimlik faoliyatini o’rganar ekanmiz, uning o’qitish usullari haqida, o’sha davrdagi qizlar maktabi, ularning mazmunida otinlarning o’rni haqidagi muayyan ma’lumotga ham ega bo’lamiz. XIX asrda O’zbekistonda umuman Markaziy Osiyoda ta’lim-tarbiya muammolari bilan maxsus shug’ullanuvchi mutaxasislar bulm а g а n.L е kin ilg о r kishil а kr va mutafakkirlar o’z ma’rifiy qarashlari asosida ta’lim-tarbiyani rivojlantirganlar. Shubhasiz, ta’lim-tarbiyaning mohiyati, ijtimoiy roli, maqsad va vazifalari, tarbiyachining ijtimoiy hayotda tutgan o’rni singari masalalar haqida u yoki bu shaklda o’z fikrini bildirmagan chinakam tarbiyachi bo’lishi qiyin. O’tmishdagi barcha Sharq mutafakkir va shoirlari singari o’zbek otinlarining ham pedagogika nazariyasiga oid asarlari yo’q. Lekin ularning ko’pchiligida nazm iqtidori bo’lganligi tufayli bizga meros qilib qoldirgan she’riy durdonalariga asoslangan holda ta’lim-tarbiya to’g’risidagi qarashlari, xalqqa ma’rifat tarqatish sohasidagi intilishlarini aniqlash mumkin. Bir so’z bilan aytganda, pedagogika ularning asarlariga singib ketgandir.

Ana shunday ma’rifatparvar o’zbek ayollaridan biri, xalqimiz orasida Uvaysiy taxallusi bilan mashhur bo’lgan shoira Jahon otin Uvaysiydir. U 1796-1797 yillarda onasi otinlik qilgan xususiy maktabda dastlab halifalik va keyinchalik mustaqil ravishda otinlik qilgan Jahon otin o’z maktabida ta’lim- tarbiya sohasida o’ziga xos ilg’or usullarni qo’llashga harakat qilganligini ko’ramiz. Avvalo, shuni ta’kidlash kerakki, XIX asr sharoitida maktablarning aniq bir ta’lim tizimi haqida gapirish biroz qiyin. Bu davrda asosan maktablarning, ya’ni ta’lim muassasalarining quyidagicha boshlang’ich maktablar tuzilishiga ega ekanini kuzatamiz: 1. Maktablar: a) o’g’il bolalar maktablari-o’g’il bolalarga diniy ta’lim-tarbiya beradigan boshlang’ich maktablar; b) otinoyi maktablari-qiz bolalarga islom qoidalarini o’rgatadigan va boshlang’ich ta’lim beradigan maktablar; Madrasalar-o’g’il bolalarga diniy ta’lim beruvchi oliy ta’lim muassasalari. Yuqorida sanab o’tilgan ta’lim o’choqlari (otinoyi maktablaridan tashqari) vaqf daromadlaridan kelgan mablag’ hisobiga ta’minlanardi. Qizlarga boshlang’ich diniy ta’lim beradigan otinbibi maktablari esa asosan xususiy bo’lib, otinlarning uylarida tashkil qilinar edi. Bunday maktablar muayyan bir o’quv rejasi va dasturiga ega emas edilar. O’quvchilar ham sinflarga bo’lib emas, balki bolalar o’qitiladigan kitoblarni o’zlashtirish darajasiga qarab guruhlarga bo’lib o’qitilar edi. Domla yoki Otinoyi darsni berilgan vazifani o’qitib ko’rish va yangi topshiriq berishdan boshlar edi. Hech bir domla yoki otinoyida o’ziga xos ishlar umumiy o’quv darsligi yoki o’quv uslubi bo’lmas edi. Katta yoshli o’quvchilardan biri otinoyiga yordamchi qilib saylanar va «halfa» deb yuritilar edi. Maktabdagi asosiy o’quv fani (shariat va imon) islom qoidalari to’plami edi. Otinoyining ish haqi sifatida bolalarning ota-onalari tomonidan berilgan oziq-ovqat mahsulotlari hamda kiyimliklar va ba’zan pul

to’lanar edi. Bundan tashqari ota-onalardan «bo’yra puli», «o’tin puli» ham undirilar edi. Otinoyi maktabida o’qitishning sifati otinoyining bilim darajasiga nihoyatda bog’liq ekanligini alohida ta’kidlamoqchimiz. Chunki, qizlar uchun mutlaqo notanish bo’lgan arab grafikasida o’qitish va yozishga o’rgatish nihoyatda qiyin sharoitda kechar edi, maktablarni bitiruvchilar orasida ko’plab oqila va bilimdon qizlar etishib chiqqanligi haqida tarixda misollar ko’p. Qizlar maktablarida ham harflarni hijjalab o’qitish usulida savod chiqarilar edi, ya’ni alfavit yodlanib olinar-alif, be, se, va hokazo, so’ngra shu harflarni qo’shib o’qishni mashq qilinardi. Domla, imomlarning xotinlari, qizlari maktablarning qisqartirilgan dasturi bilan o’qitilar edi. Shu bilan birga qizlarga uy- ro’zg’or ishlaridan dastlabki mehnat ko’nikmalari berilar edi. Maktabni muvaffaqiyatli tugatgan talabalardan bir qanchasi tuman miqyosidagi otinlar maktabida o’qishni davom ettirar edilar. Qobiliyatli qizlar, ayollar, ayniqsa beklar, saroy a’yonlarning qizlari, ayollari esa maxsus fanlar bo’yicha Otinlari ko’proq adabiyot, musiqa va boshqalardan to’liq ma’lumot berar edilar. Uvaysiy Umarxon saroyida shoira sifatida she’r san’atidan, musiqadan shu tarzda muallimalik qilgan. Jahon otin Uvaysiy faoliyat ko’rsatgan qizlar maktabi ham ana shunday ibrat olsa arziydigan, bilim o’choqlaridan sanalgan. O’zining butun faoliyati davomida xalqimiz orzu-umidlarining ro’yobga chiqarishga harakat qilgan Jahon otin Uvaysiy xalqimizning oqila qizlarini tarbiyalash, go’zal hayotga erishishning birdan bir yo’li deb o’ylab, o’zining butun umrini yosh qizlarga ta’lim va tarbiya berishga bag’ishladi. O’zbek ayollarining ma’naviy ozodligi ularning nazm dunyosiga kirib, baralla kuylashida muhim o’rin tutdi. O’z maktabida qizlarga boshlang’ich ta’lim berar ekan, Jahon otin Uvaysiy ularning zehnini o’stirishga katta ahamiyat beradi. Otin o’z shogirdlariga savod o’rgatibgina qolmay, ular orasidan iqtidorli qizlarni tanlab Sharq she’riyati bilan tanishtiradi. Qizlarni nazm bo’stoniga etaklaydi.

G’ulom Zufariyning quyidagi lirik hikoyasi fikrimiz dalili bo’la oladi: «Andijon hokimi Rahmonquliboy qizi Mohlaroyimni Umarxon she’riyatiga qattiq berilgan kishi bo’lganidan, mening hamxonam, albatta shoira bo’lishi lozim, deb yurarkan. Mohlaroyim esa yuqori tabaqa oilaga mansub sohibjamol qiz edi, ammo, she’riyatdan uzoqda edi. Shu «nuqsoni» uchun Umarxon Mohlaroyimni o’z nikohiga olmaydi: tahqirlangan qiz kundan-kun so’lib boradi. Uvaysiy voqeadan xabar topib, qizga achinadi, kelib u bilan suhbatlashadi. Qarasa, Mohlaroyim juda fozila, aql farosatli qiz ekanligi ma’lum bo’ladi. Shu kundan boshlab Uvaysiy Mohlaroyimga adabiyotdan nazariy va amaliy dars bera boshlaydi. Mohlaroyim she’r yozishni mashq qiladi. Shu tariqa oradan biroz vaqt o’tadi, bu davrda, Mohlaroyim o’zbek va fors tillarida etuk she’rlar yoza boshlaydi, bu ustozi Uvaysiyga manzur bo’ladi. Mohlaroyim Uvaysiy imtihonidan o’tadi, lekin Umarxonga qay yo’sinda imtihon berish ustoz va shogirdni boshini qotiradi. Yoz kunlarining birida, asr bilan shom orasida, Uvaysiy Mohlaroyimga harir liboslar kiydirib, Umarxonning bog’iga olib chiqadi. Bog’dagi marmar hovuz atrofidagi rango-rang gullar ochilib, bulbullar xonish qilardi. Marmar hovuzda esa oltin baliqlar suzar edi. Uvaysiy Mohlaroyimni hovuz bo’yidagi kursiga o’tqizib haram xonimlaridan biriga: «Mening shoh hazratlarida zarur ishim bor, shahanshohim iltifot qilib, bir sayri bog’ qilmasmikinlar, kamina bu fursatdan istifoda bo’lib, ul hazratga arzi niyoz qilsam», deydi va o’zi darhol qaytib, hovuz atrofidagi bir gul ostiga yashirinadi. Oradan andek fursat o’tmay, bog’da Umarxon paydo bo’ldi. U viqor bilan ohista marmar hovuz tomonga qarab yuradi. Yaqinroq kelib qarasa, odatda Umarxon o’tiradigan hashamdor kursida sohibjamol bir qiz o’tiribdi. Umarxon gulchehraga mahliyo bo’lib, unga fors tilida she’r bilan savol beradi va qiz unga munosib javoblar qaytaradi: Umarxon-Zeri domini tu chist, ey gulperoxan? Mohlaroyim-Naqshi sumi oxum, Chin ast dar bargi suman. Umarxon-Boz tashbehi digar kun to bigardam az sarat? Mohlaroyim-G’unchai serobro monandi nashkufta daxan .

Tarjimasi: Umarxon-Nedur ey gulbadan, gul domaning ostida pinhondir? Mohlaroyim-Suman bargida Chin ohusi solgan iz namoyondir! Umarxon-Boshinga sadqa jon, yana bir o’zga tashbeh ayt? Mohlaroyim-Udir bir g’unchai serob, og’iz ochmoqqa hayrondir . Bunday javoblardan hayratga tushgan Umarxon qizning husni jamoligagina emas, faslu kamoliga ham maftun bo’lib unga yaqin kelib, qo’lidan ushlaydi. Xuddi mana shu asnoda «Shohim» deb bir gul Uvaysiyga murojat qilib: Bu qiz kim?-deb so’raydi. Bu qiz sizning rafiqangiz va mening shogirdim,-deb javob beradi Uvaysiy. Shundan so’ng Umarxon katta to’y tomoshalar qilib, Mohlaroyimning o’z nikohiga oladi. Umarxon va Mohlaroyim huzurida Uvaysiyning izzat-hurmati yuz chandon oshib uni Jahon otin deb ataydilar». O’zbekiston xalq artisti Yusufjon qiziqning hikoya qilishicha, -deb yozadi T. Jalolov, Umarxon Uvaysiyga Marg’ilonga muhtasham bir imorat solib bergan. Bu imorat Marg’ilondagi ipakchilik fabrikasi mavzesida bo’lib, 1941 yilda unda shoiraning avlodlari yashab kelganlar. Yuqoridagi voqealar Jahon otinning murabbiylik faoliyatini nimadan iborat bo’lganligiga bir misol va bu faoliyatning kichik bir lavhasi, xolos. Jahon otin o’z shogirdlariga ta’lim-tarbiya berar ekan, ularga hayotni faol harakatda deb tushuntiriladi. Bilim olishga intilish har bir insonning burchi ekanligini o’qtiradi, ilm-ma’rifat kishini go’zal qiluvchi muhim fazilat, deb ta’kidlaydi. O’zining ravon va nafis g’azallari bilan Umarxon saroyida «man-man» degan shoirlar bilan bahslashgan Jahon otin Uvaysiyning bizga qoldirgan merosida qator chistonlar mavjudligi e’tiborga molikdir. Tajribali murabbiya o’zining muammo san’ati orqali shogirdlari zehnini o’stirishga harakat qilgan. Xuddi ana shu she’riy topishmoqlar orqali qancha-qancha yosh qalblarga ziyo oqib kirgan. Chunki, bular shogird qizlarning mushohada kuchini tarkib toptirishda narsalarga e’tibor bilan qarash, san’atkor ko’zi bilan kuzatishga o’rgatishda Jahon otinning

o’ziga xos uslubi bo’lganligi yaqqol misoldir. Quyidagi chistonlar shoiraning aql- zakovatidan dalolat beradi. Men ikki mahbubni ko’rdim, ikkisin kindigi bir, Gar alar orasiga tushsang, bo’ladursan kasir (Qaychi). Ul nadurkim, sabz to’nlik, yoz yog’ochning boshida, Qish yalang’och aylagay barcha xaloyiq qoshida. Barcha qushlarning so’ngoki ichida, Ul na qushdurkim so’ngoki toshida (Yong’oq). Ikki mahbubni ko’rdim, bir-birisini ko’rmagan, Ikkisining o’rtasiga do’stlar, qil sig’magan (Kun va tun) Ul nadurkim, poyi yo’q, yursa boshi birla yurar, Yurganimda xok surmay, ancha ustolik qilar (Suv) Uvaysiy o’z davrining peshqadam shoiralaridan bo’lgan. Shu bois qizlarga she’r san’atidan dars berganda, o’sha davr shoirlari bilishi zarur bo’lgan nazirago’ylik, radifgo’ylikni ham o’rgangan. Har bir shoir mushohada kuchiga ega bo’lishi zarurligini ko’rsatgan. Bu narsa uning «Devon» lariga o’z aksini topgan. Hayotga haqiqiy san’atkor darajasida qarash lozimligini o’qtiradi. Shoira: Bu nagumbazdir eshigi, tuynugidin yo’q nishon, Nega gulgun pok qizlar manzil aylabdur makon. Sindirib gumbazni qizlar holidan olsam xabar, Yuzlarida parda torug’lik turarlar bag’ri qon . (Anor) Bundan anor eshik-tuynuksiz gumbazga, donalari bokira qizlarga, dona ustidagi yupqa qatlam qizlar yuzidagi pardaga va anor donalaridagi qizil sharbat bag’ri qon qizlarga o’xshatilgan. Uvaysiy she’riyat san’atiga oid mashg’ulotlarida sharq adabiyotiga xos radifgo’ylik kabi she’riy musobaqalarga ham katta e’tibor berganki, bunda ham shogirdlarning zehni, nafis ta’bi shakllangan san’atkor sifatida tarkib topishiga

yordam bergan. Ammo uning shogirdlari o’rtasida nazirago’ylik yo’li bilan yozilgan radifgo’ylikka oid musobaqalari haqida materiallar bizgacha etib kelmagan. Demak, Jahon otin Uvaysiy o’zbek pedagogikasi maktablari tarixida o’z o’rniga ega bo’lgan buyuk shaxs. U o’zining maktabdorlik va ijodiy faoliyati bilan yoshlar ta’limida yuksak o’ringa ega. Uvaysiyning ma’rifiy faoliyatida uning ayollar savodxonligini oshirish, aqliy tarbiya, musiqa san’ati, qobiliyatli qizlar bilan ish usullari alohida o’ringa ega. U o’z davrining yosh tolibalariga hayotga muhabbat tuyg’ularini singdirib borgan, tez fikrlash, chiroyli so’zlash va boshqa tarbiya vositalari bilan bog’liq bo’lgan chiston-topishmoq usullarini yaratishni o’rgatgan. Shuning uchun ham Uvaysiy ijodiy merosini o’rganish va uni hozirgi davr maktablar ta’lim- tarbiya tizimi mazmuniga kiritish muhimdir. 3-masala. Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning pedagogik qarashlari Muhammad Sodiq Qoshg’ariy(1740-1843) haqida bizgacha juda oz ma’lumot etib kelgan. Lekin hozirgi paytda bizga ma’lum bo’lgan «Odob as- solihin» asarining o’ziyoq bizga uni mashhur pedagog olim sifatida tanitadi. Muhammad Sodiq Qoshg’ariy 1740 yilda Qoshg’arda kambag’al dehqon oilasida tug’ilgan va 1843 yilda u shu erda vafot etgan. Biz olimning qay darajada tarbiyashunos ekanligini uning merosi qoldirgan asarlaridan bilamiz. Uning «Odob as-solihin» (Yaxshi kishilar odobi), «Zubdat al-masoyil» (Masalalarning qaymog’i), «Durr al-muzoxir» (Ko’makdoshlarning durdonasi) hamda «Tazkiran xojag’on» (Xojalar tazkirasi) asarlari bizgacha etib kelgan. Sharqning buyuk allomalari Yusuf Xos Hojib, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Sa’diy Sheroziy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqa yuksak axloqiylikni shakllantirishga oid asarlar, hikmatlar yaratganlar. Shu bilan birga xulq-odob tarbiyasiga oid «Axloqi Muhsiniy», «Axloqi Jaloliy», «Axloqi Nosiriy», «Qobusnoma» kabi asarlar yaratilgan.

Shunday asarlar yozish an’ana bo’lgan bir davrda Muhammad Qoshg’ariyning «Odob as-solihin» (Yaxshi kishilar odobi) «Zubdat al-masoyil» (Masalalarning qaymog’i) asarlari turkiy tilda yaratildi. U 5 marta Toshkentda 1889-1901 yillar va Istambulda 1891-1892, 1986 yillarda qayta nashr etilgan. Mazkur asarning mazmuni nomidan ham ko’rinib turganidek, insonning hayoti davomida zarur xulq-odob qoidalariga o’rgatish g’oyasi ilgari suriladi. Unda kundalik turmushimizda har bir yosh egallab olishi zarur bo’lgan zohiriy (tashqi) va botiniy (ichki) odob va axloq qoidalari nimalardan iborat bo’lishi zarurligi va shunda bularning (tolibu sodiqlarning) ham o’sib, barkamol inson darajasiga etishishi ta’kidlanadi. Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning «Odob as-solihin» asari muallifning o’zi ta’kidlaganidek, muqaddima va 7 bobdan hamda har bir bob 4 fasldan iborat. Muqaddimada asarning maqsadi ifoda etiladi, ya’ni insonga yaxshi xulq egallash zarurligi ta’kidlanadi va odob qoidalarini egallab olmasa va yaxshi xulq bilan muaddab (odobli) va muxazzab (toza) bo’lmasa, nafaqat o’ziga, balki butun dunyoga yomonlik tarqatadi, deydi va shundan masnaviyni keltiradi: Beadab tanho va xudro dosht bad, Balki otash dar xama ofoq zar. (Adabsiz nafaqat o’zi uchun yomonlik qiladi, Balki butun dunyoga o’t qo’yadi). Shunday ekan, har bir inson odobi zohiriy hamda odobi botiniyning bilib, unga amal qilishi zarurligi va bu odob qoidalarini mo’’tabar kitoblardan jam etganligini aytadi. So’ng yuqorida ta’kidlaganimizdek, insonning barkamol bo’lib etishida kundalik turmushida zarur botiniy va zohiriy va odob qoidalar: salomlashish va ruxsat so’rash, muloqot odobi, uxlash va yo’l yurish, suhbat ahlining o’zini tutishi, er-xotin odobi, tozalik va ozodalik qoidalari, mehmon kutish, ziyofat va ovqatlanish odobi, safar qoidalari bayon etiladi. Birinchi bob ruxsat so’rash va salomlashish, ko’rinish qo’l olishish haqida bo’lib, u to’rt fasldan iborat.

Ma’lumki, sharq xalqlarida biror kimsa birorta uyga kirganda u erga ruxsatsiz kirib boravermay, ma’lum urf-odat qoidalariga rioya qiladi. Ana shu qoidalarning eng muhimlari deb, Muhammad Sodiq Qoshg’ariy har bir odam kelganligini bildirish (eshikni qoqish yoki yo’talish), ovoz berilgandan so’ng kirishga ruxsat so’rash va so’ng kirish kerakligi bayon etiladi. Ikkinchi faslda esa salomlashishning o’n ikki odob qoidasi haqida fikr yuritiladi. Shunda salom berish va javobi masalasida hozirgi paytda ham yuz berayotgan manzarali fikrlarga nuqta qo’ygandek bo’ladi. Muallif aytishicha, adabi avvalikki mo’min kishi kelsalar, xoh oshno va xoh nooshno, salom berishgaylarki, salom bermak sunnatdur, javobi farzi ayndur, deydi. Shuningdek, olim «Ulug’ kichikka, otliq piyodaga, yuruvchi o’ltirguvchiga, ... va oz ko’pga salom bergay», deb ta’kidlar ekan. Bir kishi ko’pchilik oldiga kirib kelganda, birinchi bo’lib salom berishi, ko’pchilik esa baravar ovoz chiqarmasdan salomga alik olishi joizdir. Maktab hamda oliy o’quv dargohlaridagi muallim sinf xonasiga yoki auditoriyaga kirib kelganda «Kim oldin salom berishi kerak?» degan muammoni echgan bo’ladi. Mazkur bobda yana salomlashishdagi hatti-harakatlar, jismonan zaif kishilar va salomlashish qoidalari, erkak va xotin-qizlarning salomlashish qoidalari, salom bermaslik va javob qaytarmaslik haqida ham hozirgi davr uchun muhim tavsiyalar mavjud. Birinchi bobning uchinchi faslida berilgan muloqot (uchrashuv) odobiga oid tavsiyalar ham diqqatga sazovor. Bunda uchrashganda qo’l berib ko’rishish, lekin qo’l uchi bilan emas astoydil, lekin qo’lni silamay, ochiq yuz bilan ko’rishish odobi bayon etiladi. Quchoqlashib ko’rishish, safardan qaytgan kishi bilan ko’rishish va yosh bolalar bilan ko’rishish, o’pib ko’rishish odoblari bayon etiladi. Ikkinchi bobda uxlamoq, kiyim kiyish, yo’l yurish odoblari haqida fikr yuritiladi. Masalan, uxlash oldidan eshiklarni mahkamlash, idishlarni og’zini yopish, o’rnidagi ko’rpani qoqib yozish, o’t, chiroqni o’chirish, uxlaydigan o’rinni yumshoq qilmaslik, o’ng qo’lga bir oz suyanib yotish tavsiya etiladiki, bu

qoidalarga rioya qilmaslik natijasida ko’plab noxush voqealar ro’y berganligi aytiladi. Libos kiyish qoidalari ham xulq-odob qoidalarining tarkibiy qismi sanaladi. Bundan eng muhimlaridan kishi imkon darajasida kiyinishi lozimligi, qulayligi va yoshi, jinsiga, joyiga, faslga mos bo’lishi, uni toza tutish, yaxshi libos kiyganda manmanlik qilmaslik, kiymaydigan, ortiqcha liboslardan muhtojlarga in’om qilish kabi tavsiyalar hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Yo’l yurish qoidalari ham har bir inson uchun bilishi zarur bo’lgan qoidalar bo’lib, bu haqda quyidagilar: yo’l yurganda me’yorida qadam tashlash, atrofga alanglamaslik, jamoat joylarida boshqalarga ozor bermaslik, keksalardan keyin yurish, ustozlar bilan birga ketayotganda, ularning hurmatini saqlash, yo’lda hamrohlari bo’lsa ular bilan birga ketishlik, yo’lda esa biror kishi bilan uchrashib qolsa, salomlashib, tez o’tib ketish, agar zarur bo’lsa, biror chekkaga chiqib so’zlashish, yo’lda og’iz suvi yoki balg’amni tupursa yuzini berkitish, uni o’ng tomoniga yoki oldiga emas, chap tomoniga yoki orqasiga tashlash, yo’lda yordamga muhtojlarga yordam berish, kishilarga aziyat etkazadigan narsalarni olib tashlash, mazlumlar g’am-anduhiga sherik bo’lib ularga yordam berish, yaxshi ishni ma’qullab, yomon ishdan qaytarish kabilar bayon etiladiki, bularni bilish katta-yu kichikka birdek zarurdir. Uchinchi bobda suhbatlashish odobi bayon etiladiki, bu odob qoidalariga inson har bir daqiqada rioya etishi zarur. Suhbatning yaxshi niyat va beg’araz bo’lishi, unga pokiza libos bilan borish, tanning tozaligiga erishish, og’iz va tishlarni tozalab borish, suhbat ahlining bir- birlariga hurmat va iltifot ko’rsatishi, ulug’larga e’tiborini qaratish, o’tirish qoidalariga rioya etish, ahli suhbat kirganda va chiqqanda o’rnidan turish va ulu- larni yuqoriga o’tkazish, beadab so’zlar, yomon hatti-harakatlar, noo’rin jimlikdan saqlanish, barchaga yaxshi muomalada bo’lish, izzat qilish, aksi kelsa og’zini to’sib, past ovozda, engil aksa urish, suhbat ahliga ish buyurmaslik, suhbat ahliga beminnat xizmat ko’rsatish, do’st va notanishlarga bir xil ochiq chehra bilan muomalada va shirinso’z bo’lish, go’zal xulq va chiroyli odob bilan muomalada

bo’lish, aka-ukalar, opa-singillarning xatosini kechirish hamda ular aybini yuziga solmaslik, boshqalardan chetda nasihat qilish, suhbat ahlidan biror kishining yomon qilig’i, qabih fe’li haqida gapirmaslik, uni chetlatishga harakat qilish kabi odob qoidalariga rioya etish haqida fikr yuritiladi. Ahli suhbatga noloyiq hatti-harakatlardan qochish maqsadida ahli jamoaning xotirjamligini buzganlarni chetlatish, buni imo-ishora bilan tushuntirish, suhbatda pinakka ketmaslik, o’zgalardan o’zini yuqori tutish, suhbatdoshining so’zini bo’lmaslik, sukut saqlashni ham me’yoriga etkazish, deb ortiqcha takallufga zo’r bermaslik, hamsuhbati bilan bahs qilmaslik, ammo tortishish mumkinligi, g’azab kelganda uni to’xtata olish ortiqcha qiziqchilik, hazil-mutoyiba, xushomadgo’ylik qilmaslik, bunda me’yoridan oshirmaslik, kamsituvchi laqablar qo’ymaslik, ahli suhbat orasida bir-biri bilan pinhona va boshqalar tushunmaydigan tilda pichirlamaslik, pinhona so’zlashganda boshqa hamrohining quloq solmasligi, bu qoidalarni har bir kishining kundalik turmushida zarur bo’ladigan talablari hisoblanadi. Asarda er va xotin odobiga oid ilgari surilgan fikrlar ham diqqatga sazovordir. Uylanadigan yigit nikohdan oldin uylanmoqchi bo’lgan qizini ko’rmog’i, uylanadigan qizning bokira bo’lishi hamda to’rt narsada: umrda, qomatda, molda va insobda erdan past va to’rt narsada: husnda va jamolda, xulqda, adabda va iffatda erdan yuqori bo’lishi zarurligi, ta’kidlanadi. Bu fikr turmushda tinch-totuv oila qurish masalalarida isbotlangandir. Er kishi xotiniga yaxshi muomala qilish, uni behuda azoblantirmasligi, olijanob bo’lishi, muruvvat ko’rsatishi, havoyi nafs balosidan saqlanishi, agar ayol takabbur va jafo ko’rsatsa, unga avval nasihat qilib adab berishi, yaxshi tomonga yuz tutsa avf etishi zarurligi bayon etiladi. Xotin esa erining ruhsatisiz hech joyga bormasligi va hech kimni uyiga keltirmasligi, erining mol-dunyosini sarf etmasligi, o’z ma’suliyatini bajarishi, eri xursand bo’lsa-xursand, g’amgin bo’lsa-g’amgin bo’lishi, erning topish-tutishiga qanoat qilishi, er vafot etganida motam tutib, marhumning ruhini pok saqlash haqida ibratli pandlar bayon etiladiki, bu narsalar hozirgi kunda ham dolzarbdir.

Muhammad Sodiq Qoshg’ariyni «Odob as-solihin» asarida kasal holini so’rash, ta’zim va musibat odoblari haqida ham fikr yuritadi. Bu narsalarni har bir kishining bilishi muhimdir. Kasal holini so’rash do’stlarga zarurligi, kasalning millati, dinidan qat’iy nazar, kasal yoniga ochiq yuz bilan kirish, ko’nglini ko’taruvchi so’zlar bilan murojaat qilish, kasal oldiga bashang kiyinib kirib yoki kir libosda kirmasligi, kulib kirib, bosh tomoniga yaqin o’ltirish, ko’p so’zlashib bemorni toliqtirib qo’ymasligi, qo’lini peshonasiga qo’yib hol so’rashi, kasalni kunda kelib toliqtirib qo’ymaslik, bemor ko’ngli tilaydigan narsalarni so’rab- surishtirib topib kelish, ammo uning muolajasida harom narsalardan saqlash, bemor oldida ko’p o’tirmaslik, agar bemor oldida bo’lish zarur bo’lsa, unga xush keladigan so’zlardan, hikoyatlardan so’zlab o’tirish kabilarni tavsiya qiladi. Bemor ham o’z navbatida kasalidan nolishi mumkinligi, og’ir dardga chalinganda o’ziga o’lim tilamasdan umr tilashi, og’irlashgani sezila boshlaganda, gunohlaridan tavba qilib, qarzlarini ado etib, farzandlari, qarindosh do’stlaridan rozilik so’rashi va vasiyat qilishi hamda ularga sabr-qanoat tilashi eng muhim qoidalar ekanligi ta’kidlanadi. Asarda musibat odoblari haqida ham bayon etilganki, bularni bilish, ayniqsa yoshlarga zarurdir. Biror mo’minning vafoti haqidagi xabarni eshitganda ahli musibatga ta’ziya ado etiladi. Bu dafndan oldin yoki keyin ham bo’lishi mumkin. Ta’ziya uch kungacha joiz, undan so’ng makrux deyiladi. Tobutni olib chiqib ketayotganlar sukutda bo’lishi vojibligi, ayollar tobutga hamroh bo’lib, eshikka chiqmasligi, ahli musibat yig’laganda ovoz ko’tarmasligi, mayitni ko’mgandan so’ng har kim o’z ishiga ketishi, bir erda yig’ilib o’tirmaslik kerakligi, yig’ilish uchun turli tadbirlarni izlab topish va o’tkazish bid’at ekanligi, ammo taom tayyorlab ahli musibat uyiga yuborish mustahabligi ta’kidlanadi. So’ng qabr ustiga pishiq g’isht va tosh hamda boshqa narsalarni qo’yish, qubba va imorat qilishni bid’at sanalishi ta’kidlab o’tiladi. Shu o’rinda olim qabrlar odobiga ham to’xtalib o’tadi, ya’ni qabristonni tonggi ziyorat qilish ko’proq erkaklarga mansubligi, ota-ona qabrlarini xotinlar

ham ziyorat qilsa, man etilmasligi ta’kidlanadi. So’ng qabristonlarni oyoq osti qilmaslik, qabr ustiga o’tirmaslik kabi odob to’g’risida gapirib o’tiladi. Asarda ziyofat, mehmondorchilik odobi haqida ham ko’pgina ibratli gaplar ham yozib qoldirilgan. Jumladan, mehmondorchilik odobi haqida quyidagilar ifodalanadi: Mehmondorchilikka kishining boyligi, mavqeiga qaramay, hammani baravar chaqirish, oila a’zolarini ham ajratmaslik, mehmonning izzat-hurmatini joyiga qo’yish, lekin uch kundan so’ng ortiqcha takalluflar, dabdabalar qilmaslik, mehmon uchun uyni ortiqcha bezamaslik, lekin, ozoda, toza, ko’rpa-to’shaklardan foydalanish, dasturxon tuzashda isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslik, taom qo’yilganda avval, mezbon boshlab, oxirida taomdan qo’lini tortish: mehmondan oldin qo’lini uzatmaslik, ortiqcha takalluf qilavermaslik, imkoni bo’lsa, lazzatli va latif taomlar bilan mehmonni ziyofat qilish, ketishga izn so’raganda hurmat bilan kuzatish kabi mezbonga xos odob qoidalari bayon etiladi. Asarda mehmonning ham sohibi xonadonga qiladigan odob qoidalari haqida ham batafsil to’xtab o’tilgan. Xususan, mehmonga chaqirilganda, u faqirmi, ulug’ martabalimi, albatta, borish zarurligi, zolim va axloqsiz va ikkiyuzlamachilik, xurofotchilar ziyofatga chaqirganda esa bormaslik singari mehmondorchilik odobiga rioya etish bayon etiladi. Mazkur bobda emak-ichmak, odoblariga ham to’xtab o’tilgan. Unda taomni oz eyish, shubhali taomni emaslik, faqirona ovqatlarga qanoat qilish, go’shtli taomlarni kam tanavvul qilish, ovqatlarni tanavvul qilishda aralashtirib yubormaslik, ya’ni baliq bilan sutni, sut bilan nordon narsani, sut bilan tuxumni, qovurilgan go’sht bilan qaynatilganini, qotgan go’sht bilan yangi go’shtni, issiq narsa bilan sovuq narsani, ichni qotiruvchi bilan ichni suruvchi hidli taomni eyish man etiladi. Taomni o’tirib eyish zarur, deydi olim, hamda eyish obodlariga to’xtaladi. Bulardan eng muhimlari, ulug’lar taomga qo’l urmaguncha, qo’l uzatmaslik, taom eyishda ozodalik qoidalariga rioya etish, taom eyishga oid idishlardan foydalanish, ya’ni mevalarni ko’zga surib, keyin eyish, taomdan avval va so’ng qo’l yuvish, yuvilgan qo’lning suvini silqitmaslik, qo’lni ishlatilgan

narsaga artmay, toza sochiqqa artish, taomdan so’ng sohibi xonadon sharafiga duo qilishini kutish kabi odob qoidalari tavsiya etiladi. Mazkur bobda suv ichish odobi haqida ham fikr yuritiladi, bu ham odob qoidalari, ham gigienik jihatdan zarurdir. Suvni birdan simirmay, balki bo’lib-bo’lib ichiladi va unga nafas urilmaydi, suvni o’ta ehtiyotkorlik bilan, biror narsa tushmaganiga ishonch hosil qilgach, ichish, kechasi esa idish og’ziga latta tutib ichishni tavsiya etadi. Agar og’iz va qo’l yog’lik bo’lsa, suvli idishning dastasini ushlamaslik, jimjiloq va nomsiz barmoq yordamida ushlash yoki qo’lni yuvib, keyin ushlash, kosaning yoki suv idishning singan eri bo’lsa, u eridan suv ichmaslik, chunki u erida kir to’planib qolishi mumkinligi, ariq yoki hovuzdan boshni egib, og’iz bilan suv ichmaslik, chunki undan zararli hashorat ichga ketishi mumkinligi qat’iy ta’kidlanadi. Shu bilan birga suvni avval o’zi ichmay yonidagilarga uzatish, avval o’ng tomonga uzatish, suv uzatganni duo etish ham eng zaruriy odob qoidalaridan ekanligi eslatib o’tiladi. Ettinchi bobda eng zaruriy safar qoidalariga to’xtab o’tiladi. Safar qilishni olim uch qismga bo’ladi: farz, fazilat, muboh (ruxsat etiladigan). Bundan safari farzning o’zini besh bo’g’inga bo’ladi: jihod, hajji farz, ota va ona chaqirig’iga binoan, raddi mazolim (zulmni qaytarish) uchun va beshinchisi ilm olish uchun safar qilish. Safar mubohni ham ikki bo’g’inga bo’ladi: birinchisi o’z manfaati yo’lida birovdan ta’ma qilmaydigan tijorat safari, agar kim tijoratda faqat mol-dunyo orttirish maqsadida bo’lsa, unda bu tijorat safari ham unga ziyon etkazadi, deydi olim. Ikkinchi navi-nav’i tafarruj (ko’ngil ochish) uchun safar qilish. Ba’zida bunday safarlarning ham joizligi ta’kidlanadi. Ammo safarlarning barchasida ham ayollarga albatta mahrami hamrohlik qilish zarur, deb hisoblaydi. So’ng olim safarlarning foydalari haqida og’iz ochadi, unda safar qilgan kishining birinchisidan, g’am-anduhdan forig’ bo’lishi, ikkinchidan, tirikchilik uchun sarmoya yig’ish, uchinchidan, ilm olish, to’rtinchidan, to’liq odob va axloq o’rganish, beshinchidan, ulug’ kishilarning suhbatlaridan bahramand bo’lishi

mumkin deyiladi. Olim safarning ba’zan mashaqqatlari ham bo’lishi mumkin degan savolga yoshlarga chaqimchi va hasadchilar orasida tirik yurgandan ko’ra, safar mashaqqatlari afzalroqdir, deb to’g’ri xulosa chiqaradi. Mazkur bobda safar odobi haqida fikr yuritiladiki, bu quyidagilardan iboratdir: Avvalo, safar qilish uchun ma’lum bir kori-hayr (yaxshi niyat) ni maqsad qilib olish, ya’ni yo haj, yo tijorat, yo jihod, yo ilm olish yoki aziz joylarni ziyorat qilish kabilardan iboratdir, deb ta’kidlanadi. Safar oldidan biror dono kishi bilan maslahatlashish tavsiya etiladi. Safar oldidan ota-ona va boshqa haq egalaridan ruxsat so’rash, kimning haqi bo’lsa, uni ado etish va yana qarindosh-urug’, yor- birodarlar bilan vidolashib, ularning duosini olish ham sunnat sanaladi. Safarga hech vaqt tanho chiqmaslik, eng kami uch kishi safar qilishi ko’pchilik bo’lsa, bir-biriga yaqin manzilga tushish, bir guruh bo’lib safarga chiqqanda o’rtalaridan bir kishini boshliq etib, uning maslahati bilan ish tutish va boshliqning ham o’z xizmatini boshqalardan ayamasligi, zaifu notavonlar hamroh bo’lsa, ularga madadkor bo’lish ham eng muhim safar odoblari sifatida bayon etiladi. Safarga eng zarur ashyolarni, ya’ni libos, oyoq kiyim, soqoltarosh, misvak (tish tozalagich), qaychi va boshqalarni unutmaslik, borayotgan shaharda biror yuqumli kasallik tarqalgan bo’lsa, u shaharga kirmaslik, agar shaharga kirgandan so’ng kasallik tarqalsa, u erdan chiqib ketmaslik kerakki, aks holda kasallik tarqatuvchi o’zi bo’lib qolishi mumkin. Safardan qaytganda to’satdan uyiga kirib bormay, avval uyidagilarni xabardor etish, kechasi kirib borish ham noloyiq hisoblanadi. Safardan qaytganda xonadondagilar va qarindosh, yor-do’stlarga sovg’alar ulashish, uni ko’rgani kelganlarni taom bilan siylash ham muhimdir. Agar xabar kelsa, musofirni kutib olishga peshvoz chiqish, uni hurmat bilan kutib olish, uni so’roqqa tutmaslik, musofir xohishni farosat bilan bilib olish, uning manzili, yotish-turishi, eyish-ichishidan xabardor bo’lib turish, agar sayohat qilish xohishi bo’lsa, diqqatga sazovor joylarni ko’rsatish, uning kelishidan maqsadini bilib, yordam qilish kabi eng oddiy odob qoidalari ham bayon etiladi.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning «Odob as-solihin» asari yoshlarning barkamol, ma’naviy yuksak, etuk axloqli bo’lishlarida katta ahamiyatga ega. Mazkur asar kundalik turmushimizda har kuni, har daqiqada bilish zarur bo’lgan turmush odobiga oid xulq-odob qoidalarining majmuidir. Shuning uchun ham Sharq pedagogikasi tarixida «Qobusnoma» kabi bu asar ham, o’z o’rni, o’z mavqeiga ega. Bu asarni bobma-bob o’rganish yosh avlodning ma’naviy kamol topishida foydalaniladigan bebaho xazinadur, deyish joiz.

ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A.Barkamol avlod – Uzbekiston tarakkietining poydevori. Toshkent. “O‘zbekiston”. 1997. 2. Barkamol avlod orzusi. Sh.Karimov. taxriri ostida. Toshkent. «Sharq», 1999. 3. Husanxo’jayev «Navoiy ta’lim-tarbiya haqida», Toshkent, 1963 4. O’rta О siyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar. M. Xayrullaev va b. tax. Ost. Toshkent, «FAN». 1997 5. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. T.: «O’qituvchi» 1996 6.O’zbek Milliy Ensiklopediyasi. 1 tom, 63 bet. Toshkent, 2001 7. Hoshimov K. va b. O’zbek pedagogikasi antologiyasi. 2-qism. T.: «O’qituvchi» 1996. 8. Hoshimov K va b. Pedagogika tarixi. T.: «O’qituvchi», 1996

O'xshashlar

Qadimgi Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyosh tarixi

Markaziy Osiyoda islom ta’limotining yoyilishi va uning tarbiya, maktab, pedagogik fikr taraqqiyotiga ta’siri

XIV-XVII asrlarda movaraunnaxrda ta‘lim-tarbiya va pedagogik fikr

Markaziy Osiyo va qadimgi Sharq mamlakatlarida maktab va pedagogik fikr rivoji

Turkistonda uyg’onish davrida maktab va pedagogik fikr