Гапириш ва гаплашишни ўргатиш - Pedagogika - Referatlar

Гапириш ва гаплашишни ўргатиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.5 KB

Ko'chirib olish

Гапириш ва гаплашишни ўргатиш Режа: 1. Гапириш (сўзлаш)ва гаплашиш (сўзлашиш) тушунчалари тавсифи. 2. Гапириш нутқ фаолиятининг тури сифатида. 3. Гапиришнинг нутқ фаолияти бошқа турлари билан муносабати. 4. Гапиришга ўргатишнинг мақсади ва мазмуни. 5. Гапириш ва гаплашиш нутқининг лингвистик тавсифи. 6. Ўрта мактабда гапиришга ўргатиш машқлари тизими.

Гапириш – сўзлаш, сўзлашиш, гаплашиш, тилдан огзаки фойдаланиш Фикр – нарса, ходиса, воқелик хақида тушунча, баён этиш, чет тилда фикр юритиш. Синоним - маънодош, шакли турлича, маъноси бир хил бирликлари. Сўзлаш – фикрни огзаки баён этиш, гапириш. Билим – шахснинг билиш фаолияти махсули, маълум сохадаги орттирилган тажриба, билимини ўзлаштириш ва шакллантириш, бахолаш, текшириш. Монолог - якка нутқ, якка шахснинг гапириши; қиёс, диаолог, полилог Мотив – ундовчи, сабаб, ички ва ташқи туртки, нутқий мотив, фаолият мотиви. Маънавий – ахлоқий, ички холатга оид, маънавий жихатлар. Малака – қисман автоматлашган фаолият. Дастур – програма, дастур. Нейтрал – холис, бу хам, у хам эмас. Нутқ - фикрни шаклантириш ва ифодалаш усули, тилдан амалда фойдаланиш, тилнинг режалашуви мас. Огзаки ва ёзма нутқ. Огзаки - ёзма эмас; огзаки мулоқот, огзаки нутқ, тинглаб тушуниш. Муомала – сўзлашув, алоқа, мулоқот. Одатда кишилар ўртасида огзаки муомала гапириш ва гаплашиш орқали амалга оширилади. Ўзбек тилининг изохли лугатида гапириш тушунчаси сўзлашга гаплашиш тушунчасига эса сўзлашишга синоним сифатида изохланган бу матнда юқоридаги сўзларни синоним атамалар сифатида қўллаш лозим топилди. Маълумки гапириш ва гаплашиш усуллари бир-биридан фарқ қилади. Гапириш бир шахснинг иккинчи шахс ёки шахслар учун фикр мулохаза баён қилиши, сўзлашиб ўзга кишиларнинг билим, кўникма ва малакаларига таъсир ўтказиши бирор далилни исботлашиши унга ишонтириши хис хаяжонни ифодалаши ёки маълумот олиш ниятида сўрашидир. Гапириш мураккаб ақлий фаолият бўлиб у нутқни тинглаш қобилияти, хотира, олдиндан фараз қилиш, диққат каби психологик механизмлар фаолиятига таянади. Гапириш мураккаблиги жихатидан турли даражада масалан, хис-хаяжонни ифодаловчи сўздан тортиб предметнинг номини аташ, саволга жавоб қайтариш ва маълум мавзу, режа асосида фикрни огзаки баён қилишгача бўлиши мумкин. Гапириш жараёнининг натижаси бўлиб нутқ хизмат қилади.

Нутқ гапириш жараёнида фикрнинг тўлалиги нутқий муомаланинг содир бўлиши хусусиятига кўра бир неча турга бўлинади. Психологик нутқнинг қуйидаги турлари фарқланади. 1. Гапирувчининг тил воситаларини мазмун ва нутқ холати билан онгли равишда боглай олган нутқи. Гапирувчи ўз ташаббуси билан фикрини шакллантиради. Ушбу фикрни ифодалаш учун мустақил равишда тил воситаларини ва ифода усулларини танлайди. Бундай нутқни австралиялик психолог Фридрих Кайнс, Спонтан ўз – ўзидан қуйилиб келадиган деб атайди. 2. Жавоб нутқи 3. Тақлидий нутқ аввал танланган ёки ўқилган материални эсга олиш ва такрорлаш. 4. Ёдлаб олинган парчаларни такрорлаш нутқи. Бундай нутқ холат билан богланмаганлиги билан характерланади. Гаплашиш икки ёки ундан ортиқ кишиларни муомала қилишлари, бирор нарса масала ёки воқелик хақида мулохаза ёки мунозара олиб боришлари, келишишлари ёки келишишмасликларидир. Гапириш аввал белгиланган режа асосида фикрни баён қилишлари бирор нарса имокнини беради. Гапиришда эса фақат фикрни ифодалаш махорати талаб этилади. Гапириш ва гаплашиш нутқининг тузилишида хам мухим фарқ бор. Гаплашиш жараёнида кўпроқ саволлар мухим ўрин тутади гапиришда эса камроқ саволлар учрайди. Гапиришга нутққа ундовчи сабаб мотив таъсир қилади. Бу гапирувчининг муомала қилишга бўлган эхтиёжидан юзага келади. Муомала қилишга ундовчи сабаблар 3 гурухга бўлинади. 1. Маънавий билим олишга, дунёқарашни кенгайтиришга ундовчи мотивлар. 2. Ахлоқий мотивлар 3. Хиссиётли ва гўзаллик мотивлари. Гапиришга ўргатишнинг муваффақиятли бўлиши ана шу мотивлар кучига мунтазамлигига ва барқарорлигига боглиқ. Чет тилида нутқ шаклланиши она тилига нисбатан мураккаброқ шароитда ўтади. Таълимнинг бошлангич босқичида нутқ шаклланишиннг биринчи ва иккинчи босқичи она тилида ўтади, яъни ўқувчи ички хиссиётини аввал она тилида режалаштиради уни ифодалаш учун она тилида восита ва усул танлайди сўнгра эса уларни чет тилига фикран таржима қилади. Методика фани олдида нутқ шаклланиши ва муомаланинг содир бўлиш қонуниятларини хисобга олиш юзасидан қуйидаги муомалалар мавжуд.

1. Таълим бериш учун ўқувчиларда билим олишга бўлган хохиш эхтиёжини пайдо қилиш. 2. Таълимни вазиятга мослаштириш. 3. Таълим кўникма ва малакаларини шакллантиришга ижобий таъсир қиладиган воситаларини топиш ва қўллаш. 4. Гапиришга оид бўлган кўникма ва малакаларни шакллантириш ва ривожлантириш. 5. Интерференция доирасини белгилаш. Маълумки нутқ фаолияти турлари бир-бири билан узвий боглиқ гапириш нутқ фаолиятининг репродуктив тури сифатида тинглаб тушуниш, ўқиш ва ёзиш турлари билан яқин алоқада. Гапириш ва тинглаб тушуниш жараёнида ички нутқ фаол иштирок этади. Агар тингловчи нутқни ичкий нутқи ёрдамида такрорламаса уни тушунмайди. Гапирувчи талаффуз қиладиган ичкий нутқида такрорлайди худди хаёлидан ўтказади. Гапириб ва тинглаб тушуниш нутқ фаолиятининг ўқиш ва ёзиш турлари билан узвий боглиқ. Ёзув огзаки нутқни қогозга тушириш имконини беради. Ўқиш огзаки нутқдан ёзувга ўтиш воситаси билан хизмат қилади. Гапириш ва гаплашишга ўргатишни ташкил қилиш таълимнинг мақсади ва мазмунидан келиб чиқади. Дастур талабларини ўрганиш ўқувчиларнинг огзаки нутқига қўйилган талаблар мукаммал эмас, балки бу талабларни янада конкретлаш ва такомиллаштириш лозим деган хулоса чиқаришга асос бўлади. Умумий тарзда ўқув дастури ўрта мактаб ўқувчилари хорижий тилни келажакда мустақил ўргана олишлари учун пойдевор ясаши лозим деб белгилайди. Ўқувчиларни хорижий тилларни бирида муомала қилишга ўргатиш ўқув дастури амалий мақсади хисобланади. Ўқувчиларнинг гапириш ва гаплашиш малакаларининг ривожланииши жараёнида уларнинг тафаккури, фикрлаш, диққат, олдиндан фараз қилишга оид малакалари ривожлантирилади. Гапиришга ва гаплашишга ўргатиш жараёнида ўқувчиларнинг мустақлиш ишлаш ижодий фаоллик, гўзалликка интилиш, дўстлик, хурмат, китобни севиш каби хислатлари хам ривожлантириб борилади. Чет тилида гапира ва гаплаша оладиган бўлиш маълум тил билимини эгаллашни талаб этади. Гапириш умумий маънода ўз билим ва тажрибасини намойиш қилишда гапириш нутқини эгалаш учун тил материалини билиш. Шу материаллар асосида нутқ харакатини ижро этиш мавзуни билиш лозим.

Гапириш маъруза, сухбат, сўраш, мурожаат, тушунтириш ва бошқа шаклда бўлиши мумкин. Нутқнинг қуйидаги турлари мавжуд. 1. ишонтириб гапириш 2. лирик гапириш 3. драмматик гапириш 4. ахборот берувчи гапириш. Гапиришнинг хар бир турида хам тил материали ахборот хажми хусусияти кабиларни ўзи танлайди. Гапирувчи учун энг мураккаб ходиса нутқ объектини аниқлаш ва фикрнинг баёний мантиқини белгилаш хисобланади. Гаплашиш нутқи сухбатдошдан гапириш, тинглаб тушуниш малакаларини талаб қилади. Шунинг учун хам гаплашиш нутқига ўргатиш гапириш ва тинглаб тушуниш малакалариин ўстиришни тақозо этади. Кўпгина методик адабиётларда савол-жавоб машқларини бажариш гаплашиш нутқига ўргатишнинг ягона бўлмаса хам асосий йўли деб қараш кузатилади. Муомала жараёнидан фикр алмашиш фақат савол жавобдангина иборат бўлмай балки мураккаб ва хилма хилдир. Масалан, 1. Салом – алик : Guten tag! - Guten tag! 2. Илтимос : Herbert, gib mir bitte dein Buch. Bitte. 3. Таклиф : Bitte, nehmen Sie Platz. Danke shon. 3 4. Ташаккур : Danke, ich bin sehr froh. Nicht zu danken 4 5. Маълумот : Ich war gestern in der Stadt-ach, so. 5 6. Кўрсатма : Das sind Bucher und Hefte-Sind sie fur uns? 6 7. Савол : Ist dieses Buch intressant?-Ja, intressant. 7 8. Маъ қ уллаш : Ist Peter der beste Schuler?- Ja Peter ist der 8 beste Schuler in unserer Klasse. 9 Шубха : Ist das moglich? 10 9. Маъ қ уллаш : Mein Freund war gestern in der Stadt. 11 хайрон қ олиш : - Ist das moglich? 12 10. Маъ қ уллаш : Das stimmt. Ich habe ihn in der Stadt gesehen 13 инкор : es ist nicht moglich. Er war gestern mit mir. 14 11. Илтимос Ich bitte dich, mir zu helfen. 15 Розилик : Aber gern 16 12. Илтимос : Komm bitte heute abend zu mir 17 Рад этиш : Weiss du, ich bin heute abend sehr beschaftigt. 18 Ich kann zu dir nicht kommen.

Ю қ оридаги мисоллар гаплашиш нут қ ига хос бўлган барча муомала шаклларини қ амраб ололмаса хам муомаланинг хусусий ходисаси фа қ ат савол - жавоб эмаслиги кўрсатади . Шунинг учун хам гаплашиш нут қ ига ўргатиш фа қ ат савол жавобга ўргатишдангина иборат эмас балки фикр алмашишга ўргатишдан иборат бўлиши лозим . Гаплашиш нутқида хар доим 2 хил луқма мавжуддир . Уларни шартли равишда 1. Ундовчи луқма. 2. Жавоб луқма деб аташ мумкин. Ундовчи луқма турли хил ахборотни ифодалаши мумкин. Масалан, воқелик хақида хабар бериш. Ўзга кишининг нутқини ифодалаш, шахс, нарса, ходисани тасвирлаш, хурсандчилик, хайрат, ташаккур хамда шахсий фикр, муносабат, ишонч, умид ва бошқаларни ифодалаш. Жавоб луқма орқали сухбатдош истаган харакатини бажаришга тайёр ёки тайёр эмаслигини рози ёки рози эмаслигини ифодалайди хамда сухбатдоишини тўлдиради. аниқлайди, изохлайди, маъқуллайди, рад этади. Тили ўрганилаётган мамлакат халқларига хос бўлган қоидаларни ўрганиш ва улардан муомала сифатида фойдаланиш муомаланинг табиийлигини таъминлайди. Немис, инглиз, француз миллати вакиллари билан сухбатлашсангиз (йўқ) деган сўзни деярли ишлатмайдилар.

Адабиётлар: 1. Тили ўрганилаётган мамлакатлар щақидаги географик, сиёсий- маданий расмлар ва плакатлар. 2. Ўрта мактабда чет тили ўқитишнинг умумий методикаси А.А.Миролюбов, И.В.Ращмонов, В.С.Цутлин тахрири остида М.Просвешение 1967. 199-248 б. 3. Н.И.Гез, М.В.Ляковицская, А.А.Миролюбов. Методика обучения иностраннўм язўкам в средней школе. 4. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Мулоқотга ўргатиш машқлари

Чет тили дарсларида грамматикани ўрганиш ва ўргатиш

Ёзув ва фикрни ёзма баён қилишни ўргатиш

Меҳнат таълими дарсларида иқтисодиёт ва тадбиркорлик асосларини ўргатиш

Меҳнат таълими дарсларида ўқувчиларга тадбиркорликни ўргатиш