Фуқаролик жамияти ва шахс фуқаролик маданияти - Pedagogika - Referatlar

Фуқаролик жамияти ва шахс фуқаролик маданияти

Yuklangan vaqt:

23.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB

Ko'chirib olish

Фуқаролик жамияти ва шахс фуқаролик маданияти Режа: 1. Фу қ аролик жамияти т ў ғ рисида тушунча. И.А.Каримов фу қ аролик жамияти т ў ғ рисида. 2. Шар қ мутафаккирларнинг фу қ аролик жамияти т ў ғ рисидаги фикрлари. 3. Файласуфлар, социологлар, сиёсатчилар фу қ аролик жамияти т ў ғ рисида: Фу қ аролик жамиятнинг ў зига хос хусусиятлари.

Инсоният жамияти пайдо бўлгандан бошлаб, одамзод ҳур, эркин, озод ва мустақил яшаш орзу умиди билан яшаган. Зеро, мустақиллик халқнинг олий мақсадлари, орзу-истаклари, ижтимоий мўлжалларини мужассамлаштирган, инсониятга куч - ғайрат, иймон – эътиқод, сабр – матонат бағишлайдиган олий неъматдир. Мустақиллик – бу инсонпарварлик, адолатпешалик, миллий қадриятларга содиқлик ва уларни асраб–авайлашдир. «Биз учун мустақиллик, - деб айтган эди Республика Президенти И.А. Каримов, – энг аввало, ўз тақдиримизни қўлимизга олиш, ўзлигимизни англаш, миллий қадриятларни, урф-одатларимизни тиклаш, ҳаммамиз учун мўътабар шу заминда, ҳар бир хонадонда тинчлик - осойишталикни, барқарорликни сақлашдир» (7, 89). Дарҳақиқат, ўз тақдирини ўзи ҳал этиши, келажагини яратиши, унинг ҳур ҳавосидан тўйиб нафас олиши, бу инсониятнинг азалий орзуси, мақсади ва ҳаётининг гултожидир. Мустақиллик – ўз тилига, ўз динига, ўз маданиятига, ўз тарихий меросига, ўз урф-одатларига, ўз қадриятларига эга бўлиш, табиатан эркин яшаш, фаол ва онгли муносабатни таркиб топтиришдир. Мустақиллик – миллий ўзликни англаш, ҳаракатлар, интилишлар, қобилият ва иқтидорни кучайтиришга асос бўлувчи ҳодисадир. Мустақиллик – айни пайтда, ўз тарихини, ўтмишини, буюк аждодларини, уларнинг фикр ва таълимотларини, умуминсоний тараққиётга қўшган ҳиссаларини англаш жараёни ҳамдир. Мустақиллик - ҳар қандай зўравонликни, ўзгалар ҳисобида яшаш ва бойишни, шафқатсизликни, адолатсизликни инкор этади. «Айни пайтда мустақиллик жаҳон тараққиётининг илғор тажрибалари асосида ўз равнақининг ўзига хос тамойилларини ишлаб чиқиш билан бирга ягона замин, ягона макон тақдирини белгилашда ўзаро ҳамкорликнинг янги, сифат жиҳатидан юқори бўлган, умуминсоний манфаатларга мос келадиган андозаси асосида яшашга» (50, 281), – даъват этадиган илоҳий кучдир. Мустақиллик мамлакатда ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик

жамиятининг асосларини шакллантириш муҳим омили сифатида ҳар бир халқ, ҳар бир миллатга, миллий онг, миллий ўзлик, миллий ғурур, миллий ифтихор нимага асосланади ҳамда суянади деган саволларга жавоб беради. Шунингдек, у бозор иқтисодига ўтиш жараёнида, кунлик истеъмолга кириб келган ҳуқуқий - ахлоқий тушунчаларнинг моҳият - мазмунини теранроқ англашга имкон яратади. Бу эса тараққиётни ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади. Тарихий манбалардан шу нарса аёнки, Марказий Осиё, жумладан, Ўрта Осиё инсоният моддий ва маънавий ҳаёт тараққиётининг муҳим ўчоқларидан бири бўлган. Фақат мустақиллик туфайли инсониятнинг бу нодир кашфиётидан баҳра олиш, ўтмиш алломаларининг таълимотини ўрганиш ва фуқаролик ҳақ-ҳуқуқларимизни теранроқ англаш имкониятига эга бўлдик. Фуқаролик манфаатларимизнинг устунлиги қонуний равишда мустаҳкамланди ва кафолатланади. Чунончи, 8 декабр 1992 йилда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Конституцияси»нинг 1-бўлим, 1-боб, 2-чи бандида «…давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида маъсулдирлар» (1,9) деб таъкидланиши, ушбу Конституциянинг иккинчи бўлим, олтинчи боб, 22-бандида «Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида ҳам, унинг ташқарисида ҳам ўз фуқароларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш ва уларга ҳомийлик кўрсатишни кафолатлайди» (1,2) деб қайд этилиши шу мустақиллик туфайлидир. Бу фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларининг тўла таъминланганлигини англатади. Бу эса, ўз навбатида, ҳар бир фуқаронинг мамлакат иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ва маданий ҳаётида мумкин қадар фаол иштирок этиш имконини яратади ва кафолатлайди. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ миллий маданиятимиз ва қадриятларимиз тикланди, ўтмиш алломалари, халқ фарзандларининг муборак номлари юзага чиқди, Ўзбекистонни янгилаш ва ривожлантиришнинг маънавий-ахлоқий негизлари ишлаб чиқилиб халқ эътиборига етказилди. Булар:

“- умуминсоний қадриятларга содиқлик; - халқимизнинг маънавий меросини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш; - инсоннинг ўз имкониятларини эркин намоён қилиш. - ватанпарварлик ”, (11,5 6 ) дан иборат дир . Ушбу маънавий - ахлоқий негизлар замири да «….. инсоннинг ўз имкониятларини эркин намоё н қилиши» - му ҳ им а ҳ амият касб этиб, унинг мазмун-м о ҳиятида умуминсоний ва миллий қадриятлар уйғунлиги асосида мамлакатда кучли демократик ҳуқуқий давлатни янада ривожлантириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг имкониятлари очиб берилди. Энди халқ ўз ҳақ-ҳуқуқлари, фуқаролик бурчи, масъулияти , мажбуриятига таянган ҳолда «Кучли давлатдан↔кучли фуқаролик жамияти сари» тамойили асосида ижтимоий-иқтисодий тараққиёт сари дадил одимламоқда. Дарҳақиқат, фуқаролик жамияти инсоният цивилизациясининг ноёб маҳсулидир. Зеро, бу жамиятда инсон ижтимоий-сиёсий жиҳатдан фаол, тадбиркор, ижодкор, ташаббускор мустақил фикр юритадиган шахс ҳисобланиб, у давлат бошқарувида қатнашиш имкониятига тўла эга ва унинг манфаатлари, ҳуқуқи, эрки кафолатланган, конституциявий меъёрлар ҳамда қонунлар билан таъминланган бўлади. “Биз учун фуқаролик жамияти ижтимоий макон, - деб айтган эди Республика Президенти И.А. Каримов. Бу маконда қонун устиворлиги бўлиб, у инсонни ўз-ўзини камол топтиришга монелик қилмайди, аксинча, ёрдам беради. Шахс манфаатлари, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари тўла даражада рўёбга чиқишида кўмаклашади”. (11, 554) Илмий – ижтимоий ва методологик маълумотларга кўра фуқаролик жамиятида давлатга ва давлат тузилмаларига таалуқли бўлган кўпгина масалалар фуқаролар ва улар ташкил этган ташкилотлар томонидан амалга оширилади. Сиёсий, иқтисодий, маънавий – маърифий ҳаётда фуқаролар фаол, мустақил, ижодий иштирок этиш имкониятига эга бўладилар, улар

давлат тузилмалари фаолияти устидан назорат ўрнатиш, ўз манфаатларига хизмат кўрсатиш муносабатларини таркиб топтириш ҳуқуқига эга бўладилар. Шу йўсинда давлат жамиятнинг ривожланишига ижобий таъсир этса, ўз навбатида жамият давлатни мустаҳкамлашуви ҳамда унинг барча йўналишдаги соҳасини такомиллашувига ёрдам кўрсатади. “Фуқаролик жамиятини идеал ҳолда тасаввур қилувчиларнинг таъкидлашича, - деб ёзади академик М.Шарифхўжаев, - бу жамият очиқ одил жамият бўлиб, унда эркин ва тенг ҳуқуқли шахслар истиқомат қилишади, улар ўз фуқаролик ҳамда сиёсий ҳуқуқларига эга бўлишади, давлатни бошқаришда фаол иштирок этишади, фикрларини ошкора айтиш, эҳтиёжларини ҳар томонлама қондириш, ўз мақсадларига мос келадиган уюшма ва ташкилотлар тузиш имкониятларига эга бўлишади” (146,5). Демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти ғоясининг назариётчилари (16;21;41;42;82;85;146;147;) мазкур давлат ва жамиятнинг ижтимоий - иқтисодий, маънавий - маърифий белгилари ва хусусиятларининг назарий асосларини ишлаб эканлар, бундай давлат ва фуқаролик жамияти инсоният цивилизациясининг илк даврлариданоқ «идеал давлат», «идеал жамият», «идеал шахс» тарзида тасаввур қилиниб, унинг мазмуни, шаклланиш босқичлари ҳозирги кунда Ўзбекистонда шаклланаётган фуқаролик жамияти хусусиятлари билан ҳамоҳангдир, деб таъкидлайдилар. Илмий - назарий таълимот ва тажрибанинг кўрсатишича фуқаролик жамиятида барча масалалар қонунлар, ҳуқуқий меъёрлар асосида адолатли йўл билан ҳал этилади. Юксак маънавиятли, инсонпарвар, ватанпарвар кишилар ўз шахсий манфаати ва мақсадларини демократик ва адолатли талаблардан устун қўймайдилар. Чунки қонун олдида бундай жамиятда барча тенг ҳуқуқлидир. Шунга кўра ушбу хулосалардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, фуқаролик жамияти асосларини шакллантириш учун, аввало, давлат ва унга тегишли бўлган субъектлар, институтлар, маҳаллалар, меҳнаткашлар, аввало, ёшларнинг фаолиятини фуқаролик жамиятининг хусусиятларини мукаммал ўрганиб чиқишга, ва шу асосда мамлакатда

мустаҳкам иқтисодий ривожланиш, маънавий-маърифий ва ижтимоий барқарорликни таъминлаш, жамият кишиларида ахлоқий-ҳуқуқий саводхонликни таркиб топтириш лозим бўлади. Бунинг учун дастлаб фуқаролик жамиятининг ўзига хос хусусиятларини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Академик М.Шарифхўжаев “Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши” номли китобида фуқаролик жамиятининг ўзига хос хусусиятларини қуйидагича тавсифлайди: (146;151-188 бетлар): 1. Одамларнинг жамиятдаги сиёсий - маънавий онглилиги ва ижтимоий фаоллиги фуқаролик жамиятининг биринчи хусусияти. Маълумки, мамлакатнинг барча жабҳадаги меҳнаткашлари жамиятнинг иқтисодий-сиёсий, маданий-маърифий, иқтисодий, ҳуқуқий–ҳарбий кишиларида фаол, онгли иштирок этган тақдирдагина жамият ривожланиши тезлашади, куч-қувват олади, дунё ҳамжиҳатлигида ўзига хос муносиб ўринга эга бўлади. Дарҳақиқат, сиёсий жиҳатдан етук, иқтисодий-маданий дунёқараши кенг, ўз ҳақ-ҳуқуқини тўла англаган одамгина, ўз ақлий заковати ва маънавий-ахлоқий салоҳияти ёрдамида ўз кучи ва имкониятларини тўла ишга солиб, жамият ҳамда давлат равнақини тезлаштиришга ёрдам беради. 2-масала. Шундай қилиб, меҳнаткашларнинг инсоннинг ижтимоий фаоллиги, биринчи навбатда, унинг шахсий интилиши, мақсад-муддаоларини амалга ошишига, етуклик даражасига таъсир этиб, иккинчи навбатда, унинг фуқаролик бурчи, маъсулияти, мажбуриятини тўғри англашга, қонунчиликка тўғри амал қилишига ҳамда уларни ижтимоий ҳаётда мосланувчанликка муросасиз бўлишга ундайди. Меҳнаткашларнинг ижтимоий фаоллиги бу: а) фаол тафаккур; б) фаол эътиқод; в) фаол дунёқараш ва ижодий фаолият демакдир. Миллий мустақиллик фуқароларда бундай хусусиятларининг шаклланиши учун барча шарт-шароитларни яратиб берди. Фуқаро ўз қобилияти, билими, иқтидорини ишга солиб, ўз ақлий заковати ва маънавий – ахлоқий салоҳияти ҳамда фуқаролик бурчини такомиллаштира олади. Зеро, «фақат маънавияти юксак, умуминсоний қадриятлар билан бойиган

мамлакатларда, бундай ҳуқуқий амалиёт қарор топади. Шунинг учун ҳам фуқаролик жамияти фаол, эркин, озод фуқароларга эхтиёж сезади. Маълумки, инсон туғилган макон ҳавосидан нафас олиб, унинг жўшқин табиати қўйнида вояга етади. Унинг тафаккури, дунёқараши шу макон унинг табиати, одамлари ишлаб-чиқариш муносабатлари таъсирида шаклланади ва унга Ватан туйғуси, Ватан меҳри, Ватан севинчи, Ватан қайғуси каби фазилатларни сингдиради. Чунончи, Ватанини севган, ҳар бир инсон, ҳар бир фуқаро ўз Ватанини озод ва эркин кўришни қалбан истайди ва маънан унга интилади. Шунинг учун унинг душманларига, босқинчиларига, жаҳолатга, вайронкорликка муросасиз бўлиб яшайди. Айни пайтда шу Ватан, шу тупроқ, шу эл ҳар қандай инсоннинг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилади ва уни асраб- авайлайди. Ёзма археологик манбаларда келтирилган маълумотларда кўрсатилишича эрамиздан аввалги III асрдан бошлаб, ўзбек давлатчилигига асос солинди ва шу даврдан бошлаб барча қулайликларга эга бўлган мукаммал, озод ва обод бўлган адолатли жамият яратиш ва бу жамият фуқароларининг ҳақ-ҳуқуқларини давлат ичкарисида ҳамда ташқарисида ҳимоя қилиш, қонунларнинг адолатли бўлиши, одил ҳукмдорларнинг давлат тепасига, зўравонликка йўл қўймасликлари борасида ишлар олиб борилди. Инсон эркинликларини ҳимоя қилиш, фуқароларнинг жамиятдаги нуфузини кўтариш зардуштийлик динида алохида эътироф этилган. Қонунларнинг фуқаро эркинлигини ҳимоя қилишига катта эътибор қаратилиб, улар уч таянчга “фикрлар софлигига”, “сўзнинг собитлиги”, “амалларнинг қатъийлиги”га асосланган бўлиши таъкидланган. Бу уч асосда иймонли, пок, яхши ва олийжаноб эзгу ишлар амалга оширилган. Зардуштийлик дини ўрнига майдонга келган ислом дини ҳам инсон ҳуқуқларини демократия ва эркинлик ҳуқуқлари асосида тартибга солувчи оятлар, суралар билан зийнатланган. Ислом динининг муқаддас китоби Қуръони Каримнинг 49-сура, 13–оятида барча фуқароларнинг ижтимоий мавқеи, дини, миллати, тили, ирқий келиб чиқишидан қатъий назар тенг

ҳуқуқлилиги эътироф этилади: «Эй инсонлар, дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирингиз билан танишинглар, (дўст-I биродар бўлишинглар) учун сизларни (турли –туман) халқлар ва қабила - элатлар қилиб қўйдик Албатта сизларнинг Оллоҳ наздидаги энг ҳурматлироғингиз ва тақводорроғингиздир» (154;392). Бу инсонларнинг тенгҳуқуқлилигига, бири - биридан устун бўлмаслигига ишорадир. Шундай қилиб, зардуштийлик динида ҳам, ислом динида ҳам инсон эрклари ва ҳуқуқлари шариат қонунлари асосида одилона ҳал қилиниб, уларда фуқароларнинг эркинлиги ва ҳуқуқларининг дахлсизлиги қатъий қилиб белгилаб қўйилган ҳамда қонунлаштирилган. Жамиятда қонун устуворлиги, инсон манфаатлари ва ҳуқуқларининг дахлсизлиги кафолатланганлигини, биз Амир Темурнинг «Темур тузуклари» рисоласида ҳам учратамиз. «Темур тузуклари»нинг иккинчи мақоласида «Мен ўз салтанатимни бошқаришда ҳар қандай воқеа ва ишни тузук ( тузук, тузукот – қонун, қоида, қонунлар тарзида назарда тутилмоқда –Х.Б.) асосида бажардим. Шариат қонунларига итоат қилиш, урф-одатга эътибор бериш мен учун катта ахамиятга эга эди (119,26). Демак, фуқаролик жамиятида инсон эркинлиги таъминланади, ҳуқуқ устиворлигига амал қилинади, эрк ва ҳуқуқни инсонлар ўзларининг суянчиғи деб қабул қиладилар. Юксак маънавиятлиликнинг биринчи белгиси, бу жамият кишиларининг эркинлигидир, яъни жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўзини озод ҳур ижтимоий ҳимояланган шахс тарзида ҳис этишидир. Зеро, Ш.Ризаев таъкидлаганидек, “... “фуқаро” тушунчаси билан “эркинлик” ўзаро ҳамоҳанг ва маънодош. Чунки “фуқаро” (гражданин) тушунчасининг ўзи, тарихан олиб қараганда, ҳуррият ва эркинлик, тенг ҳуқуқлилик учун кураш жараёнида пайдо бўлиб қарор топгандир. (Шунинг учун ҳам фуқаролик жамияти қуллик ва мутеликни, ҳар қандай ирқий, миллий камситишлар, ижтимоий айирмачиликларни рад этади)” (108;230).

Бугунги кунда фуқаролик жамияти халқнинг мақсад-муддаолари, орзу- интилишлари, унинг келажак фаровон ва озод ҳаётини ифодалагани учун баралла айтиш мумкинки, озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаётни барпо этиш учун эркин, бахтли фуқаро ҳамда озод ва баркамол шахсни тарбиялаш лозимдир. Бунинг мухим имконияти эса - мустақилликдир. Қонунларнинг ижро этилиши учун жамиятнинг барча соҳаларидаги шахслар ва фуқароларнинг ўз ҳақ-ҳуқуқини таниши ҳамда унинг учун курашиши лозим. Бу жамият кишиларида фуқаро эркинлигининг шаклланганлигини, уларда эркин шахс тушунчасининг тарбияланганлигини акс эттирувчи омил бўлмоғи даркор. Бу омил инсоннинг эрки ва ҳақ- ҳуқуқидир. Шундагина инсон эркин мулоҳаза юритиш қобилиятига эга бўлиб, ҳақ қаерда, ноҳақлик қаердалигини фаҳмлайди, тўғри хулосага эга бўлиб, ўз халқи, ўз Ватани тақдирини ўйлайдиган, у билан қайғурадиган бўлади. Сохта ғоялар, ғаразли таълимотларга, жаҳолатга берилмайди ва уларга нисбатан муросасиз бўлади. Буни чуқур ҳис қилган республика Президенти И.А.Каримов ўзининг «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда» номли рисоласида мамлакатни ривожлантириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш ва жамиятни янгилашнинг олтита устувор йўналишини илмий-назарий жиҳатдан асослар экан, унинг иккинчи устувор йўналиши «жамият маънавиятини янада юксалтириш» дан иборат бўлмоғи керак, деб таъкидлайди. Бу йўналишнинг муҳим вазифаларидан бири эса эркин, озод, курашчан ва фаол фуқарони тарбиялашдир. Фаол ва эркин фуқарок Президентнинг фикрича: “- ўз ҳақ – ҳуқуқларини танийдиган; - ўз кучи ва имкониятларига таянадиган; - атрофида содир бўлаётган воқеа-ҳодисаларга мустақил муносабат билан ёндашадиган; - шахсий манфаатларини мамлакат ва халқ манфаати билан уйғун ҳолда кўрадиган эркин, ҳар жихатдан баркамол инсон» бўлиши даркор (7,17). Буни шахс фуқаролигининг аниқ ва тўлиқ тасвирланган таърифи деб айтиш

мумкин. Дарҳақиқат, фуқаронинг юксак фазилати–бу юрт, миллат, жамият кўрки, юзи ва кўрки демакдир. Айнан юксак инсоний фазилатли фуқароларгина, эркин, озод фикр юритиб, юрт равнақини таъминлаб, унинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётига катта ҳисса қўшадилар ва мамлакатда олиб борилаётган ислохотларнинг масъул кишиларига айланадилар. Уларда ишбилармонлик, ташаббускорлик, бунёдкорлик юксак даражада ривожланган бўлади. Улар ўз ижодий тафаккурлари, эзгуликка йўналтирилган шуури ва шукуҳлари билан халқни бунёдкор ғоялар сари етаклайдилар, миллат руҳини уйғотадилар, беором, нотинч халқ қайғуси ва эл туйғуси билан ёниб яшайдилар. 3.Фуқароларнинг хусусий мулкка эга бўлиши - фуқаролик жамиятининг учунчи устувор хусусияти. Фуқароларнинг хусусий мулкка эга бўлишини таъминлаш демократик ҳуқуқий давлатнинг муҳим тамойилларидан биридир. Ўтмишда ҳам эркин жамоа аъзоларининг кўчмас мулклари бўлган. Бунга ўзлари дехқончилик қиладиган боғлар-ерлар, экиладиган ҳосиллар, ерлар, чорбоғлар, чорвага мўлжалланган ўтлоқлар, от, чорва моллари, яшайдиган уй –жойлари, жиҳозларининг барчаси кўчмас мулк ҳисобланган. Турк ҳоқонлиги, Суғд подшолиги, Сомонийлар, Ғазнавийлар, Салжуқийлар, Қорахонийлар, Хоразмшоҳлар, Амир Темур ва темурийлар даврида ҳам фуқароларнинг хусусий мулкка эга бўлишига имконият яратилган. Бу қонун ва шариат ҳуқуқи билан кафолатланган. Қонун ва мшариат ҳуқуқига кўра фуқаро уй-жой, мол-мулкга эгалик қилишга ҳақли бўлган. Академик М.Шарифхўжаевнинг ёзишича «Темурийлар ва Бобурийлар давлатида ҳам ўзбек хонликларида ҳам хусусий мулк кўпроқ вақфлар ҳисобига ривожлангани кўзга ташланади. Бадавлат кишилар ва ўғил фарзанди бўлмаганлар кўчмас мулкларини яқин кишиларига, масжид ва мадрасаларга вақф қилиб қолдирганлар. Вақф мулклари ҳеч қандай мол- мулки бўлмаганларга, ёшлар (14 ёшдан кейин) ва аҳолининг кам таъминланган табақаларига оқсоқоллар томонидан хусусий мулк сифатида

тақсимланган. Натижада ҳар бир фуқаронинг турмуш кечириш манбаи ижтимоий ҳимоя қилиниб, хусусий мулкдорликни қўллаб-қувватлаш амалга оширилган. Бу ҳол жамиятнинг иқтисодий жихатдан фаровонлигига ёрдам берган». Фуқароларнинг давлат ва жамият бошқарувига иштирок этиши– фуқаролик жамиятининг ўзига хос тўртинчи хусусияти ҳисобланади. Дарҳақиқат, Кучли давлатдан кучли жамиятга ўтиб борган сари фуқаро билан давлат ўртасидаги муносабат янгиланиб боради ва сиёсий бошқарув тизими камайиб, фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариши кучаяди. Демократик, адолат ҳукумронлик қиладиган жамият бир-бирини тўлдирувчи ҳамда такомиллаштирувчи органлардан, яъни давлат ҳокимияти органлари ва фуқароларнинг сиёсий партиялар ҳамда жамоатчилик бирлашмаларидан тузилган бошқарувидан иборат бўлиб, ўз-ўзини бошқарувчи фуқаролар жамияти аҳамиятли бўлиб боради. Бунда оддий халқ, яъни меҳнаткашларнинг фаоллиги, бунёдкорлиги, ижодкорлиги, ташаббуси ортади ва инсонларнинг қадр-қиммати, манфаатининг устиворлиги таъминланади, ҳамда ижодий меҳнатига эътибор кучаяди. Бу эса фуқароларнинг давлат ва жамият бошқаруви ишларига иштирокини фаоллаштиради. Шарқ тафаккурида, айниқса IX-XIV асрлардаги илк уйғониш даври алломалари Абу Наср Фаробий, Абу райҳон Беруний, Абу Али Ибн Сино, Юсуф Хос Ҳожиб, Амир Темур, Алишер Навоий, Захириддин Муҳаммад Бобур таълимотларининг бадиий-фалсафий ва мамлакатни бошқариш – тўғрисидаги таълимотларда, бандида фуқаролик жамияти ва унинг бошқаруви тўғрисида жуда қимматли назарий-амалий фикрлар ғоялар баён этилганки, улар ҳанузгача ўз мазмун-моҳиятини йўқотган эмас ва фикримизча йўқотмайди ҳам. Зеро, у миллий мафкура ғоялари ҳам билан ҳамоҳангдир. Эътироф этиш жоизки Ўрта аср алломалари ва давлат арбоблари таълимотларининг мазмунида инсонпарварлик, адолатпарварлик, эрк, озодлик учун кураш ва халқпарварликнинг умумжаҳоний руҳияти мужассамлашган бўлиб, бундай руҳият асосида тарбия кўриб, унинг шаффоф

булоғидан қонган ҳар қандай киши демократия тамойиллари билан қуролланган фуқаро, озод руҳиятли инсонга айланиши муқаррардир. Ва улар том маънода турли мавзуларда жаҳон ҳамжиҳатлиги фуқаролари билан тўлақонли баҳсга кириша оладиган довюрак, ўктам зеҳнли, ақл-заковатли, маънавий-ахлоқий салоҳиятли, руҳан соғлом, жисмонан бақувват инсонлар бўлиб етилиб, ўз ҳақ-ҳуқуқларининг камситилишига йўл қўймайдиган, юксак маънавиятли инсонлар бўлиб шаклланадилар. Мустақиллик йилларида “Кучли давлатдан – кучли жамиятга” ўтиш ғоясига асос солинди ва у ҳозирги кунда ривожланиб, такомиллашиб бормоқда. Бунинг муҳим белгиси сифатида – 12 сентябр 1992 йилдаги “Маҳалла хайрия жамғармасини ташкил этиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонини ва 1993 йил сентябрда Республика Олий Кенгаши томонидан қабул қилинган “Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонунини кўрсатиш мумкин. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда 12,4 минг маҳалла шакллантирилди ва фаол ишламоқда. Булар албатта, Республикамизда фуқаролик жамиятини қуришнинг асосий йўналишларини ташкил этувчи муҳим омиллар ҳисобланади. 3-масала. Шахснинг фуқаролик маданияти унинг умумий маданиятининг таркибий қисмлари бўлмиш миллий маданияти, маънавий, ахлоқий, сиёсий, иқтисодий, эстетик маданиятлари билан узвий равишда ривожланиб боради. Шунинг учун ҳам кучли давлатдан-кучли жамиятга ўтиш шароитида ўқувчи- ёшларда, айниқса, бўлажак мутахассисларда фуқаролик маданиятини шакллантириш масаласи таълим ислоҳотларини амалга ошириш йўналишдаги масалаларнинг асосийси бўлиб қолади. Республика раҳбари таъкидлаганидек, “Биз олдимизга қандай вазифа қўймайлик, қандай муаммони ечиш зарурати туғилмасин гап охир-оқибат бари бир кадрларга ... қандай кадрлар тайёрлашимизга боғлиқ” (Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда 18-бетдан кўчир). Шунингдек, кўпгина ёшларимизда Ғарб маданияти таъсирида ўз фуқаролик бурчи ҳамда мажбуриятига панжа орасидан қараш

ўзгаларга ғамхўр ва қайғудош бўлиш ҳамда халқи, Ватанини ҳурмат қилишдан четланиш, миллий удумларимиз ва қадриятларимизни менсимаслик, анъаналаримиздан узоқлашиб ғарбдан кириб келаётган биз учун ёт бўлган маданиятга эргашиши ҳолларининг кузатилаётганлиги айрим ўқувчи-ёшларда худбинлик, молпарастлик, жоҳиллик, лоқайдлик, умидсизлик, катта ёшдагиларга нисбатан ҳурматсизлик кайфиятининг авж олаётганлиги бугунги кунда ўқувчи – ёшларда фкқаролик маданиятининг асосий мезонлари ҳисобланган инсонпарварлик, ватанпарварлик, фидоийлик, келажакка ишонч, меҳнатсеварлик байналминалчилик каби фуқаролик ҳис- туйғуларини тарбиялаш муҳим вазифа қилиб қўймоқда. Зеро, фуқаролик ҳис- туйғуси, маданияти, идеали инсон ҳаётида, айниқса, талаба-ёшлар ҳаётида муҳим ўрин тутади. Бинобарин, фуқаролик маданияти илғор фикрларни тез англаш, ҳар қандай меҳнат жараёнида фаолликни, доимий ҳаракатдаги кучни тез илғаб олишга ёрдам берувчи жонли педагогик ҳодиса ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ёшларнинг фуқаролик маданияти кучли давлатдан кучли фуқаролик жамиятга ўтиш жараёнида муҳим омил қурол ролини ўтайди. Чунки у барча маданият соҳаларининг етакчисидир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Олий мажлисининг иккинчи чақириқ тўққизинчи сессиядаги (2002 йил 29 август) маърузасида Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг устивор йўналишлари хусусида тўхталиб, шундай деган эди: “Биз учун энг асосий, энг муҳим устивор мақсад, тенгсиз олий неъмат – мустақилликни бундан буён ҳам асраб-авайлаш, ҳимоя қилиш ва мустаҳкамлаш бўлиб қолаверади. Мустақиллик биз учун, аввало, ўз тақдиримизга эгалик қилиш ҳуқуқи, келажагимизни ўз қўлимиз билан барпо этиш, юртимиз бойликларидан фақат халқимиз ва ватанимиз манфаатлари йўлида фойдаланиш демакдир”. (21,2) Ушбу даъват талаба-ёшларнинг сиёсий-маданий фаоллигини ошириш, илмий дунёқараш, ахлоқий-эстетик идеалларини шакллантириш орқали мустақилликни мустаҳкамлаб, демократик ҳуқуқий давлат асосларини янада

чуқурлаштириш ва бунинг учун эса келажак авлодда фуқаролик маданиятини тарбиялашга ундайди. Маълумки, инсон ақл кўзи, қалб қўри, моҳир қўли билан ниманики яратмасин унинг замирида билим, қобилият, истеъдод, тажриба, ижод, фикр ва меҳнат орқали таркиб топган унинг маданий фаолияти ётади. Бу фаолият жамиятдаги ижтимоий-ижодий ҳаёт, қонун-қоидалар, тараққиёт тамойиллари билан боғлиқ ҳолда такомиллашиб боради. Бу такомиллашув инсон онгида фикр, ғоя шаклида таркиб топиб унинг маданиятлилигини ифодалайди. Шунга кўра , фуқаролик жамияти шахсларининг фуқаролик маданиятини идеал ҳолда тасаввур қилиш – бу фаол, эркин, тенг ҳуқуқли, тадбиркор, ташаббускор, ишбилармон инсонларни тарбиялаш ҳамда уларда фуқаролик бурчи, маъсулияти, мажбурияти, шахслараро муносабатни юксак даражада таркиб топтириши, уларни ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ҳаётга фаол иштирок этиш, ўз фикрларини ошкора баён қилиб эҳтиёжларни тўла қондириш демакдир. Мазкур хулосалар бизни фуқаролик жамияти шахсининг фуқаролик маданияти моделини ишлаб чиқишга даъват этди (1.1.- жадвалга қаралсин).

1.1-жадвал Фуқаролик жамияти шахсининг фуқаролик маданияти модели Жадвалда акс эттирилган фуқаролик жамияти шахсининг мазкур фуқаролик маданияти моделида кучли давлат кучли жамият қурувчиларнинг яхлит образи мужассамлашган. Бу образ мустақиллик ғояларига содиқ, миллий ва умуминсоний қадриятларни асраб-авайлаш ҳамда кўпайтирувчи, Ватан тақдири, унинг бугунги ва келажак учун маъсулият, бурч, мажбурият ҳиссини, чуқур англовчи бу йўлда эркин, ижодий фикрловчи, маънавий- ахлоқий жиҳатдан етук, ўз фаолиятини миллий истиқлол ғояси мустақиллик мафкураси асосида ташкил этувчи меҳнаткашлар образини ифодалайди. Ва шунинг учун фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришда ижтимоий- сиёсий омил ролини бажаради. Сиёсий-маънавий иммунитет ва ғоявий курашчанлик Ватан равнақи, эл ҳимояси ва халқ фаровонлиги учун фидой и лик Миллатлараро дўстлик, тотувлик ва динлараро бағрикенглик Миллий ва умуминсоний қадриятларга содиқлик Интеллектуал салоҳият, заковат, илмий билимлар эгаси Давлат, жамият бошқаруви д а иштирок этиш, ўз-ўзини бошқаришҲуқуқий билимдон- лик ,адолатпарварлик ҳақгўйлик мехнатсеварликМиллий ғурур , фахр ва ифтихор эгасиИнсонпарварлик, тингчликсеварлик, ватанпарварлик Эркинлик ва касбий мукаммалликИжтимоий фаоллик, ҳушёрлик ва ого ҳ ликМаъсулият ва м аж - буриятни чуқур ҳис этишФуқаролик онг ва бурч га эга бўлиш Фуқаролик жа - мияти шахси - нинг фуқаролик маданияти

Шунингдек, фуқаролик жамияти шахснинг фуқаролик маданияти модели, мамлакатда қуйидаги масалаларни мақсадга муфовиқ ҳал этишга амалий ёрдам бера олиши мумкинлигини, тадқиқотимиз кўрсатди: - Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг фуқаролик жамиятини қуриш тўғрисидаги маърузалари асосида фуқаролик тарбиясини амалга ошириш ва шахс фуқаролик маданиятини шакллантириш бўйича мулоҳазаларини, Ўзбекистон Республикаси Конститутциясини, Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодексини мукаммал ўрганишни йўлга қўйиш орқали талаба – ёшларда ахлоқий-ҳуқуқий бурч, мажбурият, фуқаролик туйғусини таркиб топтириш; - ўқув – юртларининг турли миллатга мансуб бўлган талаба- ёшлари ёши, ирқи, жинси, эътиқоди, динга муносабати, қалбида миллатидан қатъий назар мамлакатимиз мустақиллигини, унинг давлат рамзлари-тамғаси, байроғи, мадҳияси, армияси, валютасини ҳурмат қилиш ва улар билан фахрланиш ҳис-туйғуларини тарбиялаш; - дунёда ғоявий қарама-қаршиликлар кескин тус олган, мафкура полигонлари ядро полигонларига нисбатан ҳам кўпроқ кучга эга (И.Каримов) бўлаётган ҳозирги вақтда ўқувчи-ёшлар мафкурасида ижтимоий-сиёсий фаоллик ва фуқаролик маданияти кўникмаларини ҳосил қилиш ва ривожлантириш; - таълим муассасалари ўқув режасидан ўрин олган фанларни, айниқса ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитиш жараёнида ўқувчи-ёшларда фуқаролик маданияти тушунчаси, унинг тузилиши ва функциялари ҳақида фундаментал маълумот беришга эришиш; - талаба-ёшларда фуқаролик жамияти ва фуқаролик маданияти асослари тўғрисидаги тасаввурларини шакллантириб, уларда фуқаролик маънавияти, фуқаролик ахлоқи, фуқаролик ҳуқуқи, фуқаролик одоби, фуқаролик тафаккури ва кўникмаларини ҳосил қилиш; - турли ўқув – тарбиявий тадбирлар ташкил қилиб, талаба – ёшларда ўтмиш меросимизга, миллий ва умуминсоний қадриятлар,

анъаналарга ҳурмат, уларни асраб-авайлаш, кўпайтириш ҳамда улар билан фахрланиш, ғурурланиш ҳиссини таркиб топтиришга эришиш; - узлуксиз таълим жараёнида талаба-ёшларда Ватан, оила, маҳалла, миллат ишига садоқат, юрт, халқ, меҳнаткаш фуқаро манфаатини ўз шахсий манфаатидан устун қўйиш туйғусини тарбиялаш ва фидоий, инсонпарвар, адолатпарвар, меҳнатсевар фуқаро бўлиш иштиёқи ва эҳтиёжини таркиб топтириш ҳамда уларга фуқаролик бурчи, фуқаролик ҳисси, фуқаролик маъсулияти, фуқаролик мажбурияти каби тушунчалар ҳақида маълумот бериб, бу тушунчаларни ўзларида тарбиялаш малакаларини ҳосил қилиш; - Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаётни яратувчи, уни эъзозловчи ҳамда уни турли офатлардан асраб-авайловчи, ҳимоя қилувчи фуқаро бўлиш ҳис-туйғусини ҳар бир талаба – ёшнинг шахсий эҳтиёжига айлантириш; - фуқаролик жамияти учун муҳим бўлган шахс фуқаролик маданиятининг миллий ғоя ва миллий маънавий қадриятлар билан уйғунлигини, узвийлигини, яхлит боғлиқлигини эътироф этган ҳолда талаба- ёшларда миллий ғоя ва миллий маънавиятга ишонч, эътиқод ҳис- туйғуларини шакллантириш; - мамлакатда фуқаролик жамиятини шакллантириш ва инсоннинг инсонлигини рўёбга чиқаришда фуқаролик маданиятининг етакчи омил эканлигини инобатга олиб, талаба-ёшларнинг инсонпарварлик, ватанпарварлик, миллий ўзликни англаш, иймон-эътиқод каби мезонлар моҳияти англаб етишга амалий ёрдам кўрсатиш. Юқорида қайд этилган вазифаларни таълим муассасаларида амалга ошириш – бу талаба-ёшларда эрк ва эзгу мақсадлар миллий мустақиллик, халқ муддаоси ва фуқаролик жамиятига хос муҳим белги эканлигини англаб етишга, бунинг учун эса ҳар бир талаба ўқишнинг илк давридан бошлаб ўз фуқаролик маданиятини таркиб топтириши зарурлигини тушуниб етишига эришишдир. Шунга кўра айтиш мумкинки, мустақилликни асраб-авайлаш,

мустаҳкамлаш ва ривожлантиришда ёш авлоднининг фуқаролик маданияти қудратли куч экан, уни амалга ошириш учун қуйидаги тадбирларни йўлга қўйиш мақсадга мувофиқ. Бунинг учун олий таълим мактабларида: а) ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий муҳитни яратиш; б) ўқув –тарбия ишлари ҳамда аудиториядан ташқари маънавий- маърифий тарбия тадбирларининг самарадорлигини янада ошириш; в) миллий мафкура тарғиботига эътиборни кучайтириб миллий меросимиз анъаналаридан, қадриятларнинг тарбиявий имкониятларидан тўлиқ фойдаланишни кучайтириш; г) талаба-ёшларнинг соғлом турмуш тарзини ривожлантириш; д) талаба-ёшлар шахсида фуқаролик маданиятининг кўрсаткичларини индивидуал сингдиришнинг илмий-методик дастурини ишлаб чиқиш ва амалда қўллаш; е) талаба-ёшларнинг ахлоқий-ҳуқуқий билим, сиёсий онг, эстетик дид, ва маданиятининг ривожланишига эришиш; ж) ёшларнинг илмий-назарий, амалий-маънавий билимларини ўстириш орқали уларнинг тарбияланганлик даражасини ўстириш; з) давлат ва нодавлат ташкилотлар, олий таълим, маҳалла, оиланинг тарбиявий ҳамкорлигини аниқ йўлга қўйиш. Мазкур тадбирлар талаба-ёшларда фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг тамал тоши ҳисобланади. Уларни педагогик жиҳатдан мақсадга мувофиқ амалга ошириш учун, аввало, “фуқаролик маданияти” тушунчасини, унинг мазмун-моҳиятини, функцияларини теран англамоқ даркор. Бобнинг навбатдаги параграфида шу ҳақда фикр юритилади.

O'xshashlar

Фуқаролик жамияти ва давлат муносабатлари

Фуқаролик маданияти тушунчаси тўғрисида шарқ мутафаккирларининг қарашлари

Узбекистонда демократик, эркин фуқаролик жамияти қуриш назарияси ва амалиёти хамда педагогиканинг вазифалари

Фуқаролик маданиятини шакллантириш тизими

Фуқаролик тарбияси. Ҳуқуқий тарбия