Фуқаролик маданиятини шакллантириш тушунчасининг мазмун-моҳияти ва функциялари - Pedagogika - Referatlar

Фуқаролик маданиятини шакллантириш тушунчасининг мазмун-моҳияти ва функциялари

Yuklangan vaqt:

23.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.5 KB

Ko'chirib olish

Фуқаролик маданиятини шакллантириш тушунчасининг мазмун-моҳияти ва функциялари Режа: 1. «Фукаролик маданиятини шакллантиришнинг педагогик асослари» тушунчасининг мазмуни, мо ҳ ияти ва тузилиши. 2. Фу қ аролик маданиятининг-ахло қ ий- ҳ у қ у қ ий, амалий- ҳ у қ у қ ий, фу қ аролик онги, фу қ аролик маданиятининг социал, маданий-маърифий, тарбиявий-психологик, регулятив, норматив ва коммуникатив функциялари. 3. «Фу қ а р о л и к м а д а н и я т и н и ш а к л л а н т и р и ш н и н г п е д а г о г и к а с о с л а р и » м а х с у с к у р с и н и н г ф а н л а р : « Ў з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и К о н с т и т у ц и я с и » , « Ҳ у қ у қ ш у н о с л и к » , « Ф а л с а ф а , «Маънавият асослари», «Маданиятшунослик», «Социология», «Педагогика», «Психология», «Миллий исти қ л о л ғ о я с и : а с о с и й т у ш у н ч а в а т а м о й и л л а р » каби фанлар билан ало қ а д о р л и г и в а у ш б у ф а н л а р д а г и м а ъ л у м о т л а р г а т а я н и ш и .

Таъкидлаб ўтилганидек мамлакат тараққиёти, унинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ривожи, шу мамлакатнинг инсонпарвар маънавий-маърифий ва тарбиявий мақоми билан белгиланади. Бу мақом жамият, халқ, миллат манфаати йўлида ҳалол меҳнат қилиш, бурч, масъулият, мажбуриятни теран англаб камолот сари интилувчиларни вояга етказишга хизмат қилади. Шунингдек, бу мақом узлуксиз таълим тизимидаги ислоҳотларни янада такомиллаштириш, мустақил Республикамизнинг миллий манфаатларини ҳимоя қилиш, миллий ўзлигимиз, ғуруримиз, фахримизни англаш, демократик ўзгаришларни мустаҳкамлаш ҳамда янада чуқурлаштириши, Ватанимизга хавф солаётган ҳар қандай кўринишдаги ғояларга қарши курашиш, аждодларимиз яратган бебаҳо маънавий мерос, миллий урф-одат, анъана, қадриятларга суяниш, бир-биримизни ҳар жиҳат қўллаб-қувватлашга ёрдам берувчи фуқаролик маданияти асосларини ҳар бир ёш авлодда шакллантириш дастурламчи бўлиб хизмат қилади. Чунончи, бобнинг биринчи қисмида кўриб ўтганимиздек фуқаролик маданияти шаклланган инсон ақл-заковат эгаси бўлиб, яратувчилик, бунёдкорлик, ташаббускорлик хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган, Ватан ва халқига меҳр-муҳаббат, фахр ва ифтихор туйғулари билан қарайдиган, ахлоқий-ҳуқуқий бурч, элат ва миллат олдидаги масъулиятни теран англайдиган шахсдир. Шунинг учун ҳам фуқаролик жамияти шахсининг фуқаролик маданияти шакллантиришнинг шакл, метод, воситаларини ишлаб чиқиш педагогика назарияси ва амалиётини биринчи навбатдаги вазифаси ҳисобланади. Аммо, бу жуда мураккаб ва кўп қиррали педагогик жараёндир. Бунинг учун, аввало, «фуқаро», «маданият» тушунчаларининг мазмун-моҳиятини фалсафа, этика, эстетик, педагогика психологик ҳамда маданиятшунослик назариялари нуқтаи назаридан илмий асослаш лозим. Бу эса мазкур тушунчаларнинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий- маънавий тараққиётдаги аҳамиятини англаб етиш, ҳамда талаба-ёшларда фуқаролик маданияти асосларини шакллантириш жараёнини белгилаш учун муҳим педагогик ҳодиса ҳисобланади.

Фуқаролик маданияти тушунчасининг мазмун–моҳиятини дастлаб «фуқаролик», «маданият» тушунчаларига берилган таърифлар кесмида кўриб чиқиш ва сўнгра «фуқаролик маданияти»га педагогик таъриф бериб, уни талаба-ёшларда шакллантириш шарт-шароитларини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлиб, муаммони ойдинлаштиришга ёрдам беради. «Фуқаролик ,-деб қайд этилади фалсафа қомусий луғатида,- кишини қайси миллатга мансублигини эмас, балки муайян мамлакатга, шахс яшаб турган маконга мансублигини ифодаловчи тушунчадир» (135, 438). Бунда фуқаролик тушунчаси кишининг маълум бир миллатга мансублигини эмас, балки муайян мамлакатга мансублигини англатиб, шахс билан давлат ўртасидаги муносабатларни ифодалайдиган восита ролида бўлади. Шунга асосан ҳар қандай инсон ўзи яшаётган давлатни тан олса, унинг мустақиллигини таъминлашга хизмат қилса, ўз мамлакатининг давлат рамзлари: конституцияси (унинг асосида чиқариладиган қонунларни) тан олса, тамғаси, мадҳияси, байроғи, пули (валюта), армияси билан фахрланса, миллати, ирқи, жинси, касб-кори, ижтимоий келиб чиқиши, динга бўлган муносабатидан қатъий назар, шу давлатнинг фуқароси бўла олади. Бу эса Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг иккинчи бўлим, олтинчи боб, 22-бандига мувофиқ, «Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида ҳам, унинг ташқарисида ҳам ўз фуқароларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш ва уларга ҳомийлик кўрсатишни кафолатлайди» (1, 13). Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси конституцияси ва Ўзбекистон фуқаролик кодексларида фуқароларнинг тенг ҳуқуқга эга эканлиги таъкидлаб ўтилган. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Ватанимизнинг салоҳияти ва обрўйини янада оширайлик» номли маърузасида Ўзбекистон фуқароларининг тенг ҳуқуқлиги, келажак учун курашиши тўғрисида сўз юритилиб шундай дейилади: «... Ўзбекистонда яшайдиган фуқаролар, ўзларининг наслу насаби, ирқи, миллати ва диний эътиқодидан қатъи назар тенг ҳуқуқли бўлиши лозим! Шу юртнинг

ҳурсандчилик кунларида ҳам, бошига синов тушган пайтларида ҳам, аҳил оила бўлиб яшаши керак, муносиб келажак учун курашиши керак!» (6, 224). «Ватан туйғуси» рисоласининг муаллифлари (А.Иброҳимов, Х.Султонов, Н.Жўраев) «фуқаро» ва «фуқаролик» тушунчасига таъриф бериб, шундай ёзадилар: «Ҳуқуқий ўрни қонун билан мустаҳкамланган шахснинг давлат ичкарисида ёки ташқарисида бўлишидан қатъий назар, маълум бир давлатга қарашлигига фуқаролик дейилади, шундай ҳуқуқга эга шахс фуқаро деб аталади» (51,74). Тарихда «Фуқаро» сўзи ўрнида табаа, раият сўзлари ҳам ишлатилган. Бу сўзлар мазмунида инсоннинг камтарлиги, оддийлиги қайд этилиб, аждодларимизнинг «мен» сўзини ишлатиши одоб юзасидан бўлмай кибр ҳаво, манманликни англатган. Шунинг учун одобли инсонлар бир-бирларига «фуқаро», «фақиру ҳақир» деб мурожаат қилганлар. Бундан маъно шуки, ниҳоятда камтаринлик, оддийлик, хокисорлик, бечораликка нисбат «фуқаро» сўзи орқали ифодаланган. «Мустақиллик: изоҳли илмий–оммабоп луғат»ида қайд этилишича «Фуқаролик» тушунчаси қадимий Юнонистон ва Римда пайдо бўлган, аммо, ўзининг асл маъносини кейинчалик французча «ситуайн» ингилизча «ситизен», русча «горожанин», «гражданин» сўзлари ташкил этган ва у қолоқ қишлоқ, мустабид феодал муносабатларидан озод, эркин инсон деган маънони билдирган. Мамлакатимиз мустақилликка эришиб, халқимизнинг асрлар давомидаги орзу–истаклари озодлик, эркинлик, демократик ҳуқуқий давлат ва адолатли, фуқаролик жамияти қуришга киришилгандан сўнг, бу сўз инсонпарварлик нуқтаи назарида ишлатила бошланди. Шундан: «Фуқаролик деганда, инсонни ҳуқуқий ёки сиёсий–ҳуқуқий томондан ҳимояланиши ва қонуний манфаатларининг ушбу давлат ичида ва унинг ташқарисида ҳимояланиши тушунилади»,-деб таърифланади луғатда (85, 226). Давлат ва шахс муносабатларидан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси фуқаролиги, қуйидаги ижтимоий қоидаларга асосланади:

-мамлакатимиз ҳудудида истиқомат қилувчи барча миллатлар ва элатлар тили, динидан қатъи назар тенг ҳуқуқлилиги; -эркаклар ва аёлларнинг тенглиги; -фуқароларнинг шахсий, ижтимоий келиб чиқиши, мулки, ижтимоий мавқеидан қатъи назар қонун олдида тенглиги; -фуқароликни қай тарзда қабул қилганлигидан қатъи назар, уларнинг ҳуқуқий ҳолатининг бир хил белгиланганлиги; -бутун Ўзбекистон ҳудудида ягона фуқароликнинг ўрнатилганлиги; -«икки давлат фуқароси» бўлиш қонун билан ман этилганлиги; -фуқароликни олиш ва тўхтатиш тартиби ҳуқуқий ҳал этилганлиги; -ота-оналарнинг фуқаролиги ўзгарганда, болалар фуқаролигининг ўзгариши тартиби аниқ белгиланганлиги; -фуқаролик масалалари бўйича ҳуқуқий актларни қабул қилувчи ва ижросини текширувчи давлат органлари тизими бирлиги; -фуқаролик масалаларига оид қарорлар юзасидан шикоят қилиш тартибининг аниқ равшанлиги; -фуқаролик бўйича халқаро шартномалар турлари, характери қонунда аниқ белгиланганлиги» ( 85 , 226). Мазкур ижтимоий қоидалар муайян мамлакатда яшовчи ва ушбу мамлакатнинг конституцияси , қонунларини тан олувчи давлат рамзларини ҳурмат қилувчи, уларга фахр ва ифтихор назари билан қар овчи , инсоний ҳуқуқлари қонун билан кафолатланган, давлат ичкариси ва ташқарисидаги манфаатлари ҳимояланган муайян жамиятнинг эркин, озод, фаол, ўзини-ўзи фаол бошқара оладиган инсонларига «фуқаро» ёки «фуқаролик» де б аташ қабул қилинган . Биз “Фуқаролик” сўзининг мазмуни, таърифи ва изоҳи билан танишиб чиқдик, энди “Маданият” тушунчасининг мазмун-моҳиятини қараб чиқайлик. Маълумки, маданият, маърифат, фуқаролик каби масалалар эрамиздан олдинги тарихий тараққиёт босқичида ҳам, ундан кейинги давр тараққиётида ҳам энг долзарб масалалардан бири бўлган ва шундай бўлиб қолади.

Кишилик жамиятнинг дастлабки минг йиллигида Бақтрия, Хоразм, Суғдиёна, Марғиёна, Парфия, Зарафшон, Паркана, Паркент, Пойканд каби ўлкаларда дастлабки меҳнат қуроллари маданийнинг турлари пайдо бўлиб, улар инсоният ҳаёти ва фаолияти тараққиёти давомида такомиллашиб борган. Шундан маданият назариясига асос солиниб, унинг тарихига катта эътибор билан қарашган. Шун дай экан «Ватан тарихи ва маданияти, жуғрофияси ва иқтисодиётини, қадимий урф-одатларимизни ҳар томонлама ўрганиш долзарб аҳамиятга эга. Боғчалардан т о ртиб олий ўқув юртларигача бўлган таълим-тарбия тизимида мазкур масалага доир фан ва билимларни ўқитиш муҳим сиёсий вазифа сифатида қаралмоғи керак» (8,204). Шун инг учун ўтмишда ва ҳозирги давр да ҳам жаҳон файласуфлари, этика, эстетика фани намоёндалари , маданиятшунослар, педагоглар, психологлар “ Маданият ” тушунчасининг моҳият-мазмунини, инсон ва жамият кесимида кўриб чиқиб , унинг илмий-назарий ва амалий асосларини аниқлаш ва такомиллаштиришга катта эътибор қарат ганлар . Жумладан, а мерикалик олимлар А.Кребер ва К.Клакхонларнинг таъкидлашича, биргина «маданият» тушунчасининг 257 тадан ортиқ таърифи мавжуд бўлиб, ушбу тушунча ижтимоий ҳодиса сифатида ижтимоий- иқтисодий тараққиётнинг интеллектуал ҳаёт намуна ларини бирлаштирувчи маънавий озиқа шаклида тавсифланган. «Маданият» тушунчасининг шажарасига назар ташлар эканмиз , бугунги кунда унинг талқини, мазмун-моҳияти, инсон ва жамият ҳаётидаги, ўрни «Фалсафа», «Социология», «Этика», «Эстетика», «Педагогика», «Психология», «Диншунослик», «Маънавият асослари», «Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар» каби фанлар нинг мазмунида ўз ифодасини топганлигини кўрамиз. Ушбу фанларда «Маданият»га берилган таърифлардан маълумки, маданият баркамол инсонни шакллантириш, ёш авлодни ҳаётгатайёрлаш ва уни ҳақиқий ватанпарвар, халқпарвар бўлиб етишишларини таъминлаш, Ватанни чексиз меҳр-муҳаббат билан севиш , буюк келажак ка яратувч анликни , ҳис-туйғуси билан қаровчиларни

тарбиялаш назарий сифатида тавсифланган. Жумладан , фалсафа луғатида қомусий «Маданият» (араб.-мадиналик, шаҳарлик, таълим-тарбия кў рган)- табиат ва ўзаро муносабатларда акс этадиган инсон фаолиятининг ўзига хос усули», деб талқин қилинса, «Ўзбек тилининг изоҳли» луғатида « Маданият - жамиятнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий ва маънавий ҳаётида қўлга киритилган ютуқлар мажмуи...» деб таърифланган. И ккинчи бир жойда . .. ўқимишлилик, таълим–тарбия кўрганлик, зиёлилик, маърифатли»- деб изоҳланади . Демак, бу таърифларда н келиб чиқиб маданият тушунчаси ни ижтимоий-иқтисодий ҳаётда моддий ва маънавий бойликларнинг назарий негизини ташкил қилишга йўналтирилган, инсонларнинг ўқимишлилиги, билимдонлиги таълим-тарбия кўрганлигини акс эттир увчи куч деб ҳисоблаш мумкин . Шунинг учун ҳам у ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳаётнинг жисмоний-маънавий асосига, шахс камолотига муносиб ҳисса қўша оладиган ижтимоий-педагогик ҳодиса ҳисобланади . Дарҳақиқат, маданият жамиятдаги моддий ва маънавий ҳаётга бўлган муносабат, ўтмиш тажрибаларини ўзлаштирувчи омил тарзида таҳлил қилиниши фалсафий-педагогик жиҳатдан мақсадга мувофиқ. Шу маънода маданият назариясининг асосий мазмун-моҳиятини , йўналишларини ва аниқлаштириш , унинг инсон ҳамда жамият ҳаёти даги ўрнини жаҳон ижтимоий-иқтисодий фанлари миқёсида таҳлил қилиш масалани анча ойдинлаштиради. Илмий–назарий таълимотлар шундан далолат берадики, маданият узоқ тарихий тараққиётга эга. Қадимда қишлоқларда деҳқончилик ва чорвачиликнинг пайдо бўлиши, ривожланиши, уларга ишлов бериш, парвариш қилиш маданиятига эга бўлиш эҳтиёжини келтириб чиқарган. Шунинг асосида одамларда деҳқончилик ва чорвачиликдан унумли ҳосил олиш учун билимга, таълим-тарбияга зарурият туғилган. Билим эгаллаш, таълим-тарбия кўриш инсонларнинг ўқимишли, саводли бўлишига сабаб бўлган. Бундай хусусиятли кишиларни маданиятли инсонлар деб ҳисоблаганлар. Шу асосда онг, меҳнат, нутқ, тафаккур ривожланиб борган.

Натижада ҳунармандчилик, архитектура, савдо-сотиқ, илм-фан, санъат, таълим-тарбия ривожланган. Маданиятнинг моддий ва маънавий жиҳатлари ривожланиши касбларнинг кўпайишига, у эса, ўз навбатида тарбиянинг ихтисослашган кўринишларда вужудга келишига олиб келган. Одамлар тўпланган тажрибаларини тарбия воситасида билим, кўникма, малака шаклида ёшларга, келажак авлодга етказишга ҳаракат қилган. Юқорида зикр этилган таърифлар мазмунидан, келиб чиқиб айтиш мумкинки маданият тушунчасиинг қамрови кенг, салмоғи катта. Уларни умумлаштирган ҳолда қуйидаги хулосага келиш мумкин: -маданият инсон ҳаёти ва меҳнатининг негизидир; -маданият инсоннинг ўқимишлилик, таълим-тарбия кўрганлилик, маърифатлилиги каби фазилатлар белгиси бўлиб, фаолиятнинг ранг-баранг натижаларини акс эттиради; -маданият мазмунан ва моҳиятан инсон ижодкорлигининг асоси бўлиб, айни пайтда инсоннинг ўзи ҳам маданият маҳсулидир; -маданият табиий-мантиқий ва тарихий жараён фаолиятида акс эттирувчи тизимлардан иборат; -ижтимоий-иқтисодий, сиёсий тараққиётнинг маданий жараёни-бу жамиятнинг яхлит маҳсули бўлган инсоннинг ўзини шахс сифатида шакллантиришдир. Ушбу ху лоса лар маданиятнинг инсон учун ҳам, ижтимоий-иқтисодий , маданий-маърифий ва сиёсий тараққиёт учун ҳам зарурий ҳодиса эканлигидан далолат беради. Шундай экан, фуқаролик жамиятини қуриш шароитида маданият муҳим ижтимоий иқтисодий ва сиёсий аҳамият касб этади. Чунки маданият предметлари, меҳнат қуроллари ишлаб-чиқариш воситалари ва муносабатлари, илмий билимлар, маънавий мерос, қадриятлар шундай жамиятни қуришнинг асосий омиллари ролини бажаради. Шу маънода маданиятнинг бош функцияси-фаолият субъекти ҳисобланган инсонни ҳар томонлама камолотга етказишнинг муҳим воситасидир. дир.

Шундай қилиб «фуқаролик», «маданият» тушунчаларини фалсафа, социология, маданиятшунослик, этика, эстетика, педагогика фанлари нуқтаи- назаридан таҳлил қилар эканмиз «Фуқаролик маданияти» га - бу фуқаролик жамиятининг мустаҳкам пойдевори, демократик ҳуқуқий тизим етуклиги сифатида, табиат, жамият тараққиёт қонуниятларини ўрганиш ва ўзлаштириш жараёнида фуқароларнинг ижодий куч ва қобилиятлари ёрдамида муайян миллат, халқ, Ватан, давлатни равнақ топтириш, унинг моддий ва маънавий бойликларини асраб авайла б , кўпайтири б келажак авқлодга етказиш ҳамда ўзи мамлакати, халқи равнақи учун мазкур меросдан унумли фойдаланишга қаратилган инсон фаолиятининг юксак намунаси», - деб таърифласак мақсадга мувофиқ бўлади. Чунончи, фуқаролик маданияти- инсонни моддий ва маънавий жиҳатдан камолотга етказувчи, ижтимоий- иқтисодий ишлаб чиқаришга фаол иштирокини таъминловчи, унинг фалсафий, сиёсий, педагогик-психологик эҳтиёжларини таъминловчи ва ривожлантирувчи жараён ҳам дир. 2-масала. Кўриб ўтганимиздек, фуқаролик маданияти инсоннинг маънавий етуклиги ва таълим-тарбия кўрганлигини англатувчи педагогик категория ҳисобланади. Шунинг учун ҳам у ижтимоий-иқтисодий тараққиёт учун, хусусан, фуқаролик жамияти асосларини шакллантириш жараёни учун аҳамиятлидир. Чунончи, фуқаролик маданияти шахсдаги инсоний фазилатларни, қадр-қимматни, иймон-эътиқодни оширувчи таълим- тарбиянинг меваси ва ақл суянчиғи, маънавиятли инсоннинг шаъни ва ҳикматидир. Шунинг учун ҳам у - Ватанга, жамиятга, меҳнатга, тилга, урф- одатга, тарихга бўлган муносабатларда, хатти-ҳаракатларда, хулқ меъёрлари ва қоидаларида ифодаланувчи ҳодиса ҳисобланади. Қайд этиб ўтилган хулосаларга асосан таъкидлаш мумкинки фуқаролик маданиятини шакллантириш бу – талаба ёшлар дунёқарашида мустақил жамият ғояларини сингдириш, уларда ўз-ўзининг сиёсий онглилигини ошириш, интелектуал салоҳиятини юксалтириш, ўзи яшаётган мамлакатнинг моддий ва маънавий бойлиги ҳисобланмиш миллий ҳамда умуминсоний

қадриятларга содиқлик фазилатларини таркиб топтириш, Ватани, халқи, миллати манфаатларини ўз манфаатидан устун қўя олиш, аждодларимиз яратган маънавий меросни теран англаш, уни асраб авайлаш, кўпайтириш, ўзида ватанпарварлик, ўзлигини англаш ҳис-туйғуларини таркиб топтиришга қаратилган педагогик жараёндир. Илмий-назарий педагогик таълимот ва тадқиқот натижалари талаба- ёшларнинг фуқаролик маданияти шаклланишининг тузилиши қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин. (2.1 - жадвалга қаралсин). 2.1-жадвалШахс фу қ аролик маданиятини тузилиши Ижтимоий-сиёсий фаоллиги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ў злаштириш Давлат рамзлари: байро қ мад ҳ ия, там ғ а, валюта, армия билан фахрланиш Фу қ аролик т ўғ рисида қ онун ва Кодекси билиш Диний ба ғ рикенглик маз ҳ абларни чу қ ур билишФу қ ролик жамияти принциплари, қ оидаларига риоя қ илиш Диний билимдонлик ва маз ҳ абларни чу қ ур билиш Онгли интизом, фу қ аролик фаоллигига эга б ў лишИнсоний ахло қ -одоб ва маданий хул қ меърларини англашМаданий-маърифий тайёргарлик Фу қ ролик бурчи, масъулияти ва мажбуриятини англаш Фу қ аролик ҳ у қ у қ лари ва муносабатини эгаллаш Фуқаролик онги, тафаккури, тасаввури, эъти қ одига эга былишМиллий ғ урур, ифтихор, Ватан туй ғ усини англаш Ру ҳ ий индивидуал сифатлар Интеллектуал- иродавий мотивацион ташаббускорлик ишбилармонлик эмоционалИнсонпарварлик интизомлик иродавийватанпарварлик

Error: Reference source not found Error: Reference source not found Жадвалда кўрсатилгандек, шахс фуқаролик маданиятининг асосини унинг ижтимоий- сиёсий фаоллиги, маданий-маърифий тайёргарлиги ва руҳий индивидуал сифатлари ташкил этади. Зеро, шахснинг ижтимоий-сиёсий фаоллиги, ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ҳаётда олға сурилган ғоялар, илмий дунёқараш, тараққиёт омилини давр талаблари нуқтаи назаридан ўрганиш ва ўзлаштириш давлат рамзлари билан фахрланиш ҳар бир ёшнинг фуқаролик бурчи эканлигини англаб олишга ундайди. Инсоннинг маданий–маърифий тайёргарлиги эса муайян мамлакатнинг фуқароси сифатида давлат, халқ, ўз оиласи олдидаги бурчи, масъулияти, мажбурияти, ҳақ-ҳуқуқларини теранроқ англашга ва фуқаролик ғурури, онги, тафаккурини ривожлантириб инсонпарварлик, ватанпарварлик, довюраклик, интизомлилик, ишбилармонлик каби руҳий-индивидуал сифатларининг шаклланишига кўмаклашади. Шу асосда фуқаролик жамияти ёшлари учун энг зарур ва истиқболли фазилатларни англаб етиш ва уларни ўзида тарбиялаш имкониятиларини яратади. Бунинг учун: -давлат рамзлари (конституция, байроқ, тамға, мадҳия ва ҳ.к.), фуқаролик кодекси, жамият принциплари, қонун-қоидаларини чуқур билиб олиш; -бурч масъулият, мажбурият, ижтимоий муносабатларнинг моҳият- мазмунини англаш; -ўзида фуқаролик онги, тафаккури, тасаввури, эътиқодини таркиб топтириш; -шахсий-индивидуал сифатларининг ижобийларига эга бўлиш каби хусусиятларга таяниш талаб этилади. Шундай қилиб, фуқаролик маданияти тузилмаси - шахснинг ижтимоий-сиёсий фаоллиги, маданий-маърифий тайёргарлиги, руҳий- индивидуал сифатларидан иборат бўлиб, у мустаҳкам ижтимоий-сиёсий билимларга эга бўлиш, маданий кўникма ва малакалар бирлигига эришиш, фуқаролик ҳуқуқлари, муносабатларни эгаллаш, жамият томонидан қабул

қилинган фуқаролик кодекси, қоида ва принципларига кундалик ҳаётда риоя қилиш, оилада, маҳаллада, жамиятда инсоний хулқ-одоб, интизоми асосида фаолият кўрсатиш риоя қилиб, мамлакатни, миллатни равнақ топтиришга ўз ҳиссасини қўшиш, масъулият, иймон, эътиқод каби фазилатларга эга бўлиб, инсонпарварлик, ватанпарварлик, интеллектуал салоҳиятни ўзида таркиб топтириш демакдир. Шундай қилиб, талаба фаолиятининг маданий манбаи ҳисобланган ижтимоий-сиёсий фаоллик, маданий-маърифий тайёргарлик, руҳий- индивидуал сифатлар шахс фуқаролик маданиятининг шаклланишини таъминлайди. Айниқса, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, давлат рамзлари, фуқаролик қонуни ва кодекси, фуқаролик бурчи, масъулияти, тасаввури тафаккури, инсонпарварлик, ватанпарварлик, интизомлилик каби хусусиятлар талаба хатти-ҳаракати, муомаласини тартибга солувчи тизим сифатида, уларни ижтимоий-маънавий қизиқиши ва эҳтиёжи сари етаклайди ҳамда ташқи муҳитга, одамларга, ишлаб чиқаришга бўлган муносабатида ўз ифодасини топади. Шунингдек, фуқаролик маданиятининг бундай мазмуни ва моҳияти унинг функцияларини белгилашда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Фуқаролик маданияти функциялари , шахс фуқаролик маданиятининг амалга оширишда инсоннинг ижтимоий-иқтисодий хаётга, воқеликка, соглом турмуш тарзини ташкил этишга муҳим аҳамият касб этиб, ҳар бир ёшнинг камолотини таъминлашга кўмаклашади. Шунга кўра ўқув- тарбия жараёнида, аввало, фуқаролик маданиятининг функциялари аниқлаштириш ва уларга асосланиб иш юритиш мақсадга эришишни таъминлайди. Чунончи, ҳар қандай таълим-тарбиянинг ижтимоий-педагогик функциялари булгани сингари фуқаролик маданиятининг хам функциялари мавжуд булиб, улар хам билим, ҳам шахснинг зоҳирий ва ботиний аломатларини рўёбга чиқишини таъминлайди. Фуқаролик маданияти функциялари фуқаролик маданиятининг асосини ташкил этгани учун талаба ёшларда фуқаролик фазилатларини таркиб топтиришда моддий ва маънавий

бойликлар, хукукий-ахлокий билимлар, ижтимоий-иктисодий тараккиёт хакидаги тасаввурлар, миллий ва умуминсоний кадриятлар билан хамкорликда амалга ошади. Эътироф этиш жоизки, миллий мустакилликни мустахкамлаш ва ривожлантириш шароитида кайта тикланиб, мукаммаллашиб бораётган тарихимиз, маданиятимиз, тилимиз, маънавий меросимиз, ижтимоий адолат, фуқаролик жамиятини қуриш йўлидаги харакатлар билан муштаракликда фуқаролик маданияти функцияларининг асосини ташкил этади. Фуқаролик маданиятининг энг муҳим функцияларидан бири ижтимоийлик ҳисобланиб, у инсоннинг фуқаролик жамиятига мансублигини, ҳаёт кечиришни, ижтимоий-иқтисодий тараққиёт тўғрисидаги тасаввурларини ҳосил қилиш имконини беради. Фуқаролик маданиятининг ижтимоийлик функцияси - кишилик жамиятнинг ўтмиши, бугунги, келажагини аниқ тасаввур қилиш, озодлик, ҳурлик, жасорат йўлини, илм-фан ривожини тезлаштирган бобокалонларимизнинг ҳаёт солномасини ўрганиш билан бирга миллий ғоя ва мафкуранинг туб моҳиятини англаш ҳамдир. Зеро, ижтимоийлик мазмунида ижтимоий-сиёсий онг ҳам ётади. Ижтимоий-сиёсий онг – бу озодлик ва эркинлик, тенглик ва қардошлик, адолат ва ҳақиқат, исопарварлик ва тинчликсеварлик, ўзлигини англаш демакдир. Ижтимоий-сиёсий онг – бу, эл юрт ғами билан яшаш, ватан, халқ манфаатлари йўлида ҳалол меҳнат қилиш, ўз кучи, билими, истеъдодини мамлакат фаровонлиги йўлида сарфлаш, миллий ғурур, миллий ифтихор, мустақиллик тафаккури, миллий қадриятларни асраб-авайлаш, уларни кўпайтириш йўлида актив фаолият кўрсатиш ва уни юксак даражага кўтаришдир. Шундай экан, жамият тараққиёти, миллат манфаати, адолатли- ҳуқуқий жамият барпо этишда ёшларда ижтимоий-сиёсий онг зарур. Олий ўқув юрти талабаларида ижтимоий-сиёсий онгни юксалтиришда гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий фанлар катта имкониятларга эга. Зеро, бу фанлар, ижтимоий-сиёсий тараққиёт, иқтисодий тизимдаги ҳамкорлик тўғрисида маълумот бериб, бўлажак мутахассисларни ахлоқий-ҳуқуқий, маданий-

иқтисодий билимлар билан қуроллантиради ҳамда иқтисодий ҳаётга фаол иштирокчи, ташаббускор қилиб тарбиялашга ёрдам беради. Олий ўқув юрти талабалари жамиятда, мустақил ҳаёт ва фаолиятда ўз ўринларини топишга, фуқаролик жамиятини қуришда иштирок этиш учун уларга ижтимоий фаоллик зарур. Шу сабабли талабаларни жамият равнақи, истиқбол манфаати йўлида ўқиш, меҳнат қилишга илҳомлантириш ҳар бир олий таълим профессор-ўқитувчисининг олий даражадаги вазифаси ҳисобланади. Чунки, ҳар бир ёшнинг фуқаролик ҳис-туйғусини таъминлаш маънавий-маърифий ишларнинг асосий тамойили ҳисобланади. Олий ўқув юрти талабаси назарий машғулотларда, маънавий-маърифий ишлар жараёнида мустақилликни мустаҳкамлашга қандай улуш қўшаётганлигини, жамият манфаати, эл-юрт бахт-саодати йўлида қандай ижтимоий-фойдали иш қилаётганлигини билиши, англаши фуқаролик маданиятининг олий нуқтасидир. Аммо, айрим ёшларда жамият тараққиётида фаол иштирок этиш, шу жамиятнинг керакли мутахассислари бўлиш учун эмас, балки шахсий мафаатларини ўйлаб иш кўриш, енгил ҳаётга интилиш каби салбий сифатларнинг пайдо бўлаётганлиги ва кенгайиб бораётганлиги кишини ташвишга солади. Шу маънода таълим–тарбия муассасаларида фуқаролик маданиятининг маданий–маърифий функцияси муҳим таълимий-тарбиявий аҳамият касб этади. Чунки, фуқаролик маданиятнинг маданий-маърифий функцияси ёшларда – ижод, ҳуқуқий ахлоқий билимдонлик ҳис-туйғуларини уйғотишга ёрдам беради. Чунончи, эркин ва фаровон ҳаётни маданий-маърифий юксалишсиз қуриб бўлмайди. Шунинг учун ҳам Юртбошимизнинг «Юксак маънавиятсиз келажак йўқ» шиорини ўртага ташлаганликларининг боиси ҳам шунда. Маълумки, ҳозирги даврда Шарқ маданиятида ақидапарастлик, диний экстремизм, Ғарб маданиятидаги эгоцентризм ва эркинлик ниқобидаги ахлоқсизлик фалсафаси кенг тарқалиб инсониятга катта хавф туғдирмоқда. Бундай эгоцентристик худбинлик ва эркинлик ниқобидаги ахлоқсизликни айрим ёшларимиз “европача маданият” сифатида қабул қилиб уларга кўр-

кўрона эргашмоқдалар. Чунончи, Э.Саидовнинг «Эркин ва фаровон ҳаётни юксак маънавиятсиз қуриб бўлмайди» номли мақоласида қайд қилинганидек, «...бундай хавф-хатарлар дунёдаги яхлит глобаллашув жараёнлари таъсирида, ахборот оламидаги янгиликлар билан ниқоблашган ҳолда жамият ҳаётига шу қадар шиддат билан–кириб келмоқдаки, уларнинг зарарли, тузатиб бўлмас оқибатини фақат кенг фикрлайдиган, ўзининг кимлиги, қандай буюк зотларнинг фарзанди эканини чуқур англайдиган юксак маънавиятли одамларгина тушуниши мумкин» (151, 25). Ўзининг кимлигини, қандай инсонларнинг фарзанди эканлигини чуқур англайдиган, юксак маънавиятли ёшларни тарбиялашда фуқаролик маданиятининг маданий-маърифий функцияси муҳим роль ўйнайди, у аввало, бундай салбий ҳолатларга муросасиз бўлишни, уларга нафрат кўзи билан қараш ҳисини ёшларда тарбиялайди ва баркамол авлодни вояга етказишни кучайтиришга дастуриламал бўлиб хизмат қилади. Чунончи, турли давр ва ижтимоий-иқтисодий тузум шароитида фуқаролик маданиятининг маданий-маърифий функцияси халқимизнинг энг яхши маънавий-ахлоқий фазилатлари, анъаналари, урф-одатларини тараннум эта олган ва шундай бўлиб қолади. Тарих шундан далолат бермоқдаки, бир ижтимоий-иқтисодий тузумдан бошқа бир ижтимоий-иқтисодий тузумга ўтиш даврида ғоявий-мафкуравий ва маънавий-маърифий соҳада ҳам муайян муаммоларни ҳал этиш зарурияти юзага келади, бу табиий ҳол ва қонуниятдир. Тоталитар тузумдан демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти тузумини қуришга ўтилаётган бир шароитда жамиятнинг ҳар бир аъзоси ғоявий мафкуравий ва маънавий- маданий масалаларни англаши, уларнинг моҳиятини тушуниш ва унинг шарт-шароитлари, мазмун-моҳиятини теран англаши, унга ўзини тайёрлаб бориши, ахлоқий-ҳуқуқий бурч, фуқаролик масъулияти кўникмаларини ўзида ҳосил қилишига тўғри келади. Бунда ҳар бир фуқаро маънавий-руҳий жиҳатдан тайёр бўлиш масаласини ақл, тафаккур элагидан ўтказиши лозим. Қотиб қолган тушунчалар қобиғини синдириш ва танбаллик, тубанлик,

боқимандалик, маданиятсизлик кайфиятидан ҳоли бўлиш, албатта, осон иш эмас. Фуқаролик маданияти илғор фикрларни тез англаш, фаоллик ёки доимий ҳаракатдаги куч бўлибгина қолмай, балки жонли педагогик ҳам ҳодисадир. Фуқаролик маданиятини шакллантирувчи функциялардан яна бири айрим ёшларга ёки гуруҳларга педагогик таъсир кўрсатиш функциядир. У ҳар бир ёшда эътиборлиликни, сиёсий очиқлиликни, эркинликни, принципиаликни, ўзига, айрим ёшларда ҳамда гуруҳларга талабчанликни , топширилган вазифани танқидийлик асосида қабул қилишни назарда тутади. Маълумки, бизнинг давримиз мураккаб, тўзонли бўлиб, ўз хусусиятларига эга. Шунинг учун инсонларда, айниқса ёшларда, фуқаролик маданиятининг шаклланиши силлиқ ва осон кечмайди. Бунинг учун муҳим дастурлар ва педагогик таъсирлар тизимини яратиш керак бўлади. Шунга кўра, фуқаролик маданиятининг айрим ёшларга ёки гуруҳларга педагогик таъсир функцияси иқтисодий ва маънавий ҳаёт мутаносиблигини акс эттиришга хизмат қилади. Маълумки, илмий-техник тараққиёт, фан ривожланиши, ишлаб чиқариш кучларининг юксалишига олиб келди. Бу юксалиш иқтисодий билимларни маънавий билимларга нисбатан кескин ривожлантириб юборди. Инсон ҳаёти иқтисодий манфаатлар билан шу даражада боғланиб қолдики, натижада айрим ёшларга ёки гуруҳга педагогик таъсирларни ривожлантириш учун имконият бир қадар камлик қилиб қолди. Оқибатда инсон шахси даврнинг кескин ривожланиши жараёнида ўз маънавий юксалишидан маълум даражада орқада қолди. Бу ҳодиса айрим ҳолларда меҳнаткашларнинг фуқаролик ва ахлоқий-ҳуқуқий бурчни адо этишларида номутаносиб ҳолатлар содир бўлишига бошлашга олиб келди. Масалан, айрим ёшлар гуруҳлар давлат идоралари раҳбарлари, ташкилот мутассадилари ёки ҳуқуқ- тарғибот органлари мутассадиларининг фуқаролик маданияти пастлиги туфайли кўпгина ҳолларда ахлоқий–ҳуқуқий бурчни бажаришда нотўғри йўл тутиш вазиятлари содир этила бошланди. Гарчи улар ҳуқуқий билимларни

мукаммал эгаллаган, қонун-қоидаларни чуқур биладиган бўлсаларда, амалда баъзан қонунларни, тартиб-интизомни бузилишига йўл қўядиган бўлдилар. Фуқаролик маданияти шахс камолоти учун муҳимлигининг яна бир томони унинг барча маданият соҳалари учун етакчи эканлигидадир. Илғор илмий педагогик таълимотларда таъкидланишича, фуқаролик маданиятининг ёшларга ёки айрим гуруҳларга педагогик таъсир функцияси ахлоқий- ҳуқуқий бурчга муносабатни англатувчи омил сифатида ақлий тафаккур, ҳаётий тажриба ва руҳий малакаларга асосланади. Узоқ даврлар фуқаро, инсон тушунчаси ижтимоий-иқтисодий муносабатлар йиғиндиси сифатида эътироф этилиб, фуқарога ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатларининг бир қуроли сифатида қараб келинган. Унинг маънавий- маданий дунёси, руҳий олами, тафаккури, яратувчанлик фаолиятига эътибордан четда қолган. Аммо, илмий-педагогик назария ва тадқиқотимизнинг далолат беришича маданият ва руҳият, фуқарони, миллатни ривожлантирувчи ҳамда жамият маданиятининг шаклланишини тезлаштирувчи омил сифатида намоён бўлади.

O'xshashlar

Фуқаролик маданиятини шакллантириш тизими

Маънавий-маърифий тарбия ишлари жараёнида фуқаролик маданиятини шакллантириш

Ўқув-тарбия жараёнида ўқувчи-ёшлар фуқаролик маданиятини шакллантириш технологиялари

Фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг қонуниятлари ва тамойиллари

Илмий тадқиқот ишлари ва унинг мазмун моҳияти