Ёшлик психологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.5 KB

Ko'chirib olish

Ёшлик психологияси Режа: 1 . Ёшлик тушунчаси ва унинг ёш чегаралари 2. Жисмоний ривожланиш 3. Ривожланишнинг ижтимоий вазияти 4. Психологик хусусиятлар

1. Ёшлик тушунчаси ва унинг ёш чегаралари Ёш психологиясида ёшлик одатда жинсий вояга етиш билан бошланиб, катталикнинг бошланиши билан якунланувчи ривожланиш босқичи сифатида белгиланади. Бундаги биринчи чегара – физиологик чегарадир. Иккинчиси эса – ижтимоий. Бу ёш даври мураккаб ва кўпқиррали. Ёшликни индивид (физиологик, биологик хусусиятлар ва ўзгаришлар) ёки шахс (ижтимоий ва психологик жараён) сифатида инсон ривожланишининг ички жараёнлари нуқтаи назаридан тадқиқ этувчи кўплаб ёшлик назариялари мавжуд. Замонавий фаннинг фикрича, ёшлик муаммосини ривожланиш омиллари ва ички қонуниятларини инобатга олган ҳолда комплекс, ҳар томонлама ўрганиш керак. Бу жуда қийин, негаки психологик ривожланиш суръати ва босқичлари ҳар доим ҳам ижтимоий вояга етиш муддати билан мос келавермайди. Акселерация натижасида бугунги болаларнинг жисмоний ривожланиши бир-икки авлод олдингилардан икки йилга тезлашган. Акселерация билан боғлиқ тарзда ўсмирлик ёши чегаралари «яшарди» у 14 – 14,5 ёшдаёқ якунланади. Шунга мувофиқ тарзда ёшлик ҳам эртароқ бошланади. Юқоридагиларга асосланиб, илк ёшликнинг қуйидаги ёш чегараларини белгилаш мумкин – бу 14,5–17 ёш. 2. Жисмоний ривожланиш Эрта ёшлик – инсон жисмоний ривожланишининг якунланиш даври. Тананинг бўйига ўсиши ўсмирлик ёшига нисбатан секинлашади. Қизлар 16–17 (фарқ 13 ой) ёш орасида, йигитлар 17–18 ёш орасида (фарқ 10 ой) тўла бўйга етадилар. Болалар қизлардан вазн бўйича бироз ортда қолиши ўрнини қоплайдилар. Мушаклар кучи жуда тез ортади: 16 ёшли бола бу жиҳатдан 12 ёшли боладан деярли икки баробар устунлик қилади. Ўсиш якунлангандан сўнг тахминан бир йилдан кейин одам катталарга хос нормал мушак кучига эришади. Кўп нарса, албатта, тўғри овқатланиш ва жисмоний тарбия билан шуғулланишга боғлиқ. Айрим спорт турларида эрта ёшлик – максимал ютуқлар давридир. Кенг тарқалган тушунчаларга қарамай, жисмоний вояга етиш муддати ирқий ва миллий хусусиятлар ҳамда иқлимга боғлиқ эмас. Лекин овқатланиш сифатидаги тафовутлар ва бошқа ижтимоий-иқтисодий омилларнинг таъсири бор. Бундан ташқари ўрта статистик меъёрларнинг индивидуал-физиологик меъёрлар билан мос тушмаслигини назарда тутиш жуда муҳим. Айрим тўла нормал ёшлар ривожланишда статистик муддатлардан жуда ўзиб кетадилар ёки ортда қоладилар.

$3. Ривожланишнинг ижтимоий вазияти Ёш йигит бола ва катта ёшдаги одам ўртасидаги оралиқ ҳолатда туради. ²аёт фаолиятининг мураккаблашиши билан ёшларда нафақат ижтимоий рол ва қизиқишлар доирасининг миқдорий кенгайиши, балки уларнинг сифат ўзгариши ҳам рўй беради. Унда катталарга хос роллар, улардан келиб чиққан ҳолда мустақил жавобгарлик меъёри пайдо бўлади. Кўпчилик бу ёшда аллақачон меҳнат фаолиятини бошлайди, ҳамма касб танлашни ўйлайди ва ҳоказо. Бироқ катталар мавқеи элементлари билан бир қаторда ёшларда ҳали унинг ҳолатини бола ҳолати билан яқинлаштирувчи тобелик белгилари сақланади. Моддий жиҳатдан ҳали юқори синф ўқувчиси ота-онаси қарамоғида бўлади. Мактабда бир томондан унинг катталигини эслатиб туришса, бошқа томондан доимо бўйсунишни талаб қилишади. 15-17 ёшли йигит ва қизлар мактаб ўқувчиси бўлган ёшлардан фарқли равишда, коллеж талабалари ҳам бўлиши мумкин. Айрим ёшлар ўқиш билан ишлаб чиқариш меҳнатини биргаликда олиб борадилар. Бу тафовутлар унинг психологиясида акс этади ва тарбиячилар томонидан эътиборга олиниши шарт. 4. Психологик хусусиятлар 15-16 ёшли одамнинг умумий ақлий қобилиятлари, одатда, аллақачон шаклланиб бўлади ва уларнинг болаликдагидек тез ўсиши кузатилмайди. Бироқ улар мукаммаллашишда давом этади. Мураккаб интеллектуал операцияларни эгаллаш ва тушунчалар аппаратининг бойиши йигит ва қизларнинг ақлий фаолиятини мустаҳкамроқ ва самаралироқ қилади, бу эса уларни катталар фаолиятига яқинлаштиради. Айниқса, махсус қобилиятлар тез ривожланади. Ўз-ўзини англаш. Ўзининг психик хусусиятларини англаш ва ўз-ўзини баҳолаш ёшлар ва ўспиринларда янада катта аҳамият касб этади. Ёшлар ва ўспиринлар ҳаётда ўз ўрнини топишга киришишади – шахс хусусиятлари актив шаклланади. Ёшлар ўзларини англашдек мураккаб муаммони ёл\из эмас, ота-она, тенгдошлар, ўқитувчилар билан мулоқотда, уларнинг қўллаб- қувватлашлари остида ҳал қилади. Эмоционал, ахлоқий қадриятлар, йўл топиш соҳасида ўспиринлар ўз ҳуқуқлари ва мустақиллигини ҳимоя қиладилар. Баъзан улар фақат оригиналликка даъвогарлик учунгина атайлаб қўрслик қилишади. Аслида ота-она таъсири устунлигича қолаверди. Авлодлар ўртасидаги фарқ мода, дид, кўнгил очиш усуллари каби нисбатан юзаки масалаларда жуда сезиларлидир.$

Лекин анча теран масалалар – сиёсий қарашлар, дунёқараш, касб танлашда ота-она мавқеи аҳамиятлироқ бўлади ва, одатда, тенгдош-ўртоқлар таъси-ридан устунлик қилади. Жамоа ҳаётининг аҳамияти ўсиб бориши билан бир қаторда, эрта ёшликда индивидуал интим дўстликка талаб кескин кучаяди. Ёшликдаги дўстлик интимлик, эмоционал илиқлик, самимиятни биринчи ўринга олиб чиқади. Ўз-ўзини англашнинг ривожланиши ва унга хос бўлган зиддиятлар енгиб бўлмайдиган «кўнгил изҳори» талабини уйғотади. Худди мана шундан дўстни худди ўзидек alter ego (бошқа «мен») тушуниш пайдо бўлади. Бундай эҳтиёж айнан эрта ёшликда пайдо бўлади. Севги. Ўғил бола ва қиз бола ўртасида ўспиринликда чекланган ўзаро муносабатлар эрта ёшликда сезиларли даражада фаоллашади. Дастлабки жиддий қизиқиш, севги ва чуқур ҳиссиётларга катта эҳтиёж пайдо бўлади. Эрта ёшлик – дунёқарашнинг шаклланишида ҳал қилувчи ёш. Албатта, дунёқараш асослари анча илгари - болаликда қурилади. Лекин фақат ёшликдагина шахс сифатларининг анча юқори даражада шаклланишига асосланиб, дунёга нисбатан муносабатни аниқлаш мумкин. Умумий дунёқараш тушунчалари режаларда ҳаётийлашади ва аниқлашади. Бироқ ёшлар уларга йиғилган билим-тажрибани етказиб берувчи катталар ёрдами ва раҳбарлигига доимо муҳтож бўладилар. Ёшлик хусусиятлари қанчалик инобатга олинса ва унинг фаолликка интилишига суянилса, тарбия ҳам шунчалик самарали бўлади.

Адабиётлар 1. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилд. Т., 1987-2003. 2. Антология педагогической мўсли Узбекистана /Сост. С.Р.Раджабов, К.Х.Хашимов и др. М., 1974. 3. Апраксина О.А. Методика музўкального воспитания в школе. М.,1983. 4. Бабанский Ю.К. Оптимизация учебно-воспитательного процесса. М., 1982.

O'xshashlar

Ўқитувчи психологияси

Таълим психологияси

Ўқитувчи психологияси

Ўкитувчи психологияси

Таълим психологияси