Bosh sahifa
Referatlar
Pedagogika
Дидактика - педагогик таълим назарияси сифатида
Дидактика - педагогик таълим назарияси сифатида
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
142.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Дидактика педагогик таълим назарияси сифатида
Дидактика – таълим назарияси 2
Таълим назарияси, дидактика ва амалиёт асослари, гигеник тарбия
Таълим беришнинг педагогик назарияси ва методикаси
Педагогик технология – таълим тараккиётининг харакатлантирувчи кучи сифатида
![Билимлар банки – бу маълумотлар мажмуаларини бўлажак мутахассисларни тайёрлашдаги ўқув режасидаги фанлар блоклари бўйича тизимларга ажратиб, улар асосида шакллантирилган билимлар мажмуи. Шунингдек, билимлар банки – бу изланувчилар томонидан бир неча йўналишлар бўйича компьютер хотирасига киритилган назарий ва амалий маълумотлар тўплами ҳамдир. Билимлар базаси – муайян бир соҳа (йўналиш, фан, боб, бўлим, мавзу, тушунча ва шу кабилар) бўйича тўпланган билимлар ва уларнинг компьютер хотирасида мужассамлаштирилиши ва қайта ишланган ахборотларни сақлашга мўлжалланган билимлар мажмуи. Кўникма - бу ўзлаштириб олинган билимлар асосида амалга ошириладиган ва амалий жиҳатдан мақсадга мувофиқ ҳаракатларга тайёрликда ифодаланган онгли фаолият. “Кўникма – бу малаканинг таркибий қисми бўлиб, ҳаракатнинг айрим қисимларини ниҳоятда тез, аниқ ва мақсадга мувофиқ равишда ўз – ўзидан бажарилиш қобилиятини ифодалайди ва у талабаларда кўп марта такрорланадиган машқлар натижасида юзага келади” [4]. Кўникма – онгли фаолият (ҳаракат) ни тез, тежамли, тўғри, кам жисмоний ва ақлий куч сарфланган ҳолда бажариш жараёни натижаси. У шахснинг билимлари асосида таркиб топади. Дастлабки шаклланиш босқичларида бундай ҳаракатлар жиддий диққат билан бажарилади, кейинги босқичда диққат билан назорат қилиш камайиб боради ва натижада автоматлашган ҳаракатга айланади. Кўникмалар мунтазам машқ қилиш (такрорлаш) орқали зарур даражада сақланади. Ана шу сабабли унинг таълим – тарбиядаги аҳамияти беқиёс. Маълум вақт такрорланмаслик кўникма даражасининг пасайишига олиб келади. У катта ҳажмдаги машқлар бажариш ва малака ошириш орқали тикланади. Кўникма – инсоннинг илгариги тажрибалари асосида муайян фаолият ёки ҳаракатни амалга ошириш қобилияти. Кўникма – бу шундай ақлий ва жисмоний ҳаракатлар, усуллар ва йўл – йўриқлардан иборат бўлиб, улар ёрдамида режалаштирилган мақсадга эришилади ёки муайян бир фаолият амалга оширилади. Баъзан кўникмалар шахсга малака ҳосил қилади ва унинг малакали ишлашига ёрдам беради, баъзилари, аксинча, шахсдаги малакалик сифатига салбий таъсир этади ва уни ўзгартиради. Бундай ҳол малака ва кўникмаларнинг ўзаро таъсири деб юритилади. Ҳар қандай малака кўникма бўла олади, лекин ҳар қандай кўникма малака бўла олмайди. Кўникмалар автоматлашган моҳият касб этсагина,](/data/documents/3456fb85-1b29-4722-a28b-6c158699581d/page-9.png)
![Натижалар (маҳсуллар) – ўқув жараёнининг сўнгги натижаси, белгиланган мақсадларни амалга ошганлик даражаси. Натижани ўзлаштириш – олинган натижаларни амалий ўзлаштирилишига тайёрлаш жараёнида иборатдир, яъни, истеъмол учун тайёрлаш. Бунга тадқиқотчи иштироки муҳим роль ўйнайди, чунки керак бўлганда айрим тузатишлар киритиш ҳар кимнинг қўлидан келавермайди. Дидактик воситалар ва тарқатма материаллар – бу фанни ўқитишда зарур бўлган жиҳозлар, компьютерли воситалар, моделлар ва макетлар, кўргазмалар ва техник воситалар, асбоб – ускуналар ва маҳсулотлардир. Шунингдек, ўқитиш жараёнида ўқитувчи томонидан қўланиладиган тарқатма материаллардир. Улар: карточкалар, саволномалар, йўриқномалар, қизиқарли савол ва топшириқлар, амалий ишни ташкил этиш бўйича технологик хариталар ва ҳакозалардир. Проф. Б.Зиёмуҳаммадовнинг ижод маҳсулида дидактик материаллар – педагог томонидан ҳар бир дарсга алоҳида тайёрланган, дарс мазмунини тўла ифодалаш ва ўқувчи – талабалар дарс мазмунига яхши тушуниб етишлари учун хизмат қилади, деб қайд этилади. Буларга турли кўргазмали қуроллар, турли муаммоли вазиятларни яратувчи мосламалар, ўйинлар ва ҳакозолар киради. Дидактик материаллар ҳам дидактиканинг тамойилларига мос равишда яратилади. Дарс жараёни фақат усул ва услублар орқали амалга оширилиб, дарснинг ажралмас қисми ҳисобланади. Педагогсиз ва талабасиз ҳамда ўқув дастури ва режасиз дарс ўтиб бўлмагани каби, педагогик усуллар ва услубларсиз дарсни амалга ошириб бўлмайди [3]. Дидактик қобилият – ўқув материали, кўргазмали қуроллар ва воситаларини тайёрлаб қўйиш, ўқув материалини аниқ, ифодали ва изчил баён қилиш, ўрганишга бўлган қизиқиш ҳамда маънавий, ҳиссий истакларни рағбатлантириш, ўқув билимини ошириш, фаоллаштириш маҳоратлари мажмуидан иборатдир. Дидактик қобилиятга эга бўлган раҳбарлар турли вазиятларда шароитдан келиб чиқиб, таълим муассасасида вужудга келадиган муаммоли вазиятларда, муаммоларни ҳал қилишга вазиятли ёндашув асосида ҳамда раҳбарларга хос равишда, ўз ваколати даражасида фаолият кўрсатади, стереотипларни, яъни жамоада мавжуд бўлган сунъий тўсиқ ва муаммоларни ҳал этишда, турли йўналишларда қарорлар қабул қилишда жамоа фикрини ўрганади. Бу қобилиятлар асосида жамоаа психологиясига (руҳиятига) хос доимий йўналтириш ётади ва бундай қобилият эгаси бўлган раҳбар ўз ходимларининг билим, кўникма, малакаси, дунёқарашини, қизиқишларини, бошқарув жараёнида тарбиявий муносабатлар мавжудлигини ҳамда унда](/data/documents/3456fb85-1b29-4722-a28b-6c158699581d/page-14.png)
![янги типдаги таълим муассасалари ҳисобланади. Улар бир ёки бир нечта замонавий касб – ҳунарни эгаллаш ҳамда тегишли ўқув фанларидан чуқур назарий билим олиш имконини беради. Академик лицейлар ва касб – ҳунар коллежларида таълим олиш ўқувчиларга ўз билимларини чуқурлаштириш ва танланган иқтисосликларига эга бўлишни таъминлайди. Академик лицейлар ва касб – ҳунар коллежларининг битирувчиларига давлат томонидан тасдиқланган намунадаги дипломлар берилади. Бу дипломлар таълимнинг кейинги босқичларида ўқишни давом эттириш ёки эгаллаган ихтисос ва касб – ҳунар бўйича меҳнат фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини беради. Ўрта махсус, касб – ҳунар таълимини ташкил этиш ва ривожлантириш учун қуйидагилар зарур: академик лицей ва касб – ҳунар коллежлари фаолият кўрсатишининг норматив вазифаларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш; соҳа учун олий таълим муассасаларининг ишлаб чиқариш, фан ва маданият соҳасини мутахассисларини жалб этган ҳолда юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш ва қайта тайёрлашни, шу жумладан чет элларда тайёрлаш ва қайта тайёрлашни ташкил этиш; ўрта махсус, касб – ҳунар таълими ўқув муассасалари учун таълим ва касб – ҳунар дастури, ўқув услубий мажмуалар ишлаб чиқиш; академик лицейларнинг ўқувчилари меҳнат фаолияти кўникмаларини, эгаллашлари учун ихтисослаштирилган дастурлар ишлаб чиқиш ва жорий этиш; касб – ҳунар коллежларида тайёрланадиган мутахассисларга нисбатан ихтисос ва касб – ҳунар, малака талабларининг рўйхатини ишлаб чиқиш; ҳудудларнинг жўғрофий ва демографик шарт – шароитларини ва тегишли соҳадаги мутахассисларга бўлган махалий эҳтиёжларни ҳисобга олган ҳолда ўрта махсус, касб – ҳунар таълими тизими таълим муассасаларининг ташкил этишини ва улар оқилона жойлаштирилишини таъминлаш, уларга ўқувчиларни имкон қадар оиласидан ажратмаган ҳолда қамраб олиш; академик лицей ва касб – ҳунар коллежларининг моддий техника ва ахборот базаларини мустаҳкамлаш [1]. 4. Олий таълим . Олий таълим – малакали мутахассислар тайёрлашни таъминлайдиган таълим. Бу таълим 18 – 19 ёшдан бошланиб 4 йилдан кам бўлмаган муддатда давом этади. Олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш олий ўқув юртларида (академиялар, университетлар, институтлар ва олий мактабнинг](/data/documents/3456fb85-1b29-4722-a28b-6c158699581d/page-18.png)
![шакллантиришдан иборат. Диссертацияни муваффақтятли ҳимоя қилганларга “Фан номзоди” илмий даражаси берилади. Докторантура – ягона УТТ нинг олий малакали ва илмий педагогик кадрлр тайёрлашга йўналтирадиган аспирантурадан кейинги таркибий қисмидир. Докторантура – фан номзоди илмий даражаси негизида 3 йил давом этадиган, диссертация ҳимоя қилиш билан якунланадиган узлуксиз тълим тизимининг босқичларидан бири. У олий малакали илмий ва илмий педагогик кадрлар (фан докторлари) таёрлаш шакли. Якунига кўра танланган мутахассислик бўйича “Фан доктори” илмий даражаси берилади ЎзР ва УТТнинг таркибий қисми ва олий босқичи. Якуний давлат аттестацияси натижаларига кўра тегишли равишда фан номзоди ва фан доктори илмий даражаси берилиб, давлат томонидан тасдиқланган намунадаги дипломлар топширилади. Олий ўқув юртидан кейинги таълимни қўллаб – қувватлаш ва ривожлантириш тадбирлари қуйидагиларни ўз ичига олади: “Таълим тўғрисида”ги Қонунга ҳамда мамлакатни ижтимоий ва иқтисодий ривожлантириш истиқболларига мувофиқ олий малакали илмий ва илмий – педагог кадрларни тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш тизимини такомиллаштириш; касб таълими тизими учун олий малакали илмий – педагог кадрларни ҳамда илғор педагогик технологиялар соҳасида илмий кадрларни устивор равишда тайёрлаш; ривожланган мамлакатларнинг илғор таълим муассасалари ва илмий марказларида устивор йўналишлар бўйича олий малакали илмий ва илмий – педагог кадрлар тайёрлаш учун шароитлар яратиб бериш; фан, технология ва таълим соҳасида ривожланган мамлакатлар билан халқаро ҳамкорликни чуқурлаштириш. [1. Б. 17 - 18]. 6. Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш. Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш мутахассисларнинг касб билимлари ва кўникмаларини янгилаш ҳамда чуқурлаштиришга қаратилган кадрлар тайёрлаш малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш таълим муассасаларидаги ўқиш натижаларига кўра давлат томонидан тасдиқланган намунадаги гувоҳнома ёки сертификар топширилади. Кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш тизимини ташкил этиш ва ривожлантириш учун қуйидалиган зарур:](/data/documents/3456fb85-1b29-4722-a28b-6c158699581d/page-20.png)
![ кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш тизими фаолиятига янгича таркиб, мазмун ҳамда бу тизимни бошлақришни шакллантириш; юқори малакали ўқитувчи – мутахассис кадрлар тайёрлаш ва соҳани улар билан тўлдириб боришни таъминлаш; кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш тизимининг бу соҳада рақобатга асосланган муҳитни шакллантиришни ва самарали фаолият олиб боришни таъминловчи норматив базасини яратиш; кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш таълим муассасаларини давлат аттестацияси ва аккредациядан ўтказиш тизимини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этиш; иқтисодиётнинг давлат ва маданият секторлари, мулкчиликнинг турли шаклидаги ташкило ва муассасаларнинг талаб – эҳтиёжларига мувофиқ кадрлар ва мутахассисларни илдам қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни таъминловчи давлат ва нодавлат таълим муассасаларини ташкил этиш ва ривожлантиришга кўмаклашиш; профессионал тренингнинг илғор технология ва ускуналарини, шунингдек, мураккаб, фан ютуқларини талаб қилувчи технология жараёнлари имитаторларини ишлаб чиқиш, яратиш ва амалий ўзлаштириб олиш. [1.Б. 18]. 7. Мактабдан ташқари таълим. Болалар ва ўсмирларнинг таълимга бўлган, якка тартибдаги, ортиб борувчи талаб – эҳтиёжларини қондириш, уларнинг бўш вақтини ва дам олишини ташкил этиш учун давлат органлари, жамоат ташкилотлари, шунингдек, бошқа юридик ва жисмоний шахслар маданий эстетик, илмий, техникавий, спорт ва бошқа йўналишларда мактабдан ташқари давлат ва нодавлат таълим муассасаларини ташкил этадилар. Мактабдан ташқари таълимни ривожлантириш, унинг тузилмаси ва мазмун – мундарижасини такомиллаштириш вазифаларини ҳал этиш учун қуйидагиларни амалга ошириш керак: таълим бериш ва камол топтиришга йўналтирилган ҳизматлар кўрсатувчи муассасалар тармоғини кенгайтириш ва бундай хизматлар турларини кўпайтириш; миллий педагогик қадриятларга асосланган ва жаҳондаги илғор тажрибани инобатга олувчи дастурлар ва услубий материаллар ишлаб чиқиш; ўқувчиларнинг бўш вақтини ташкил этишнинг, шу жумладан оммавий спорт ва жисмоний тарбия – соғломлаштириш тадбирларининг, болалар туризимининг, халқ ҳунармандчилигининг мавжуд турлари ва](/data/documents/3456fb85-1b29-4722-a28b-6c158699581d/page-21.png)
![шаклларини такомиллаштириш, миллий турлари ва шакллантиришни тиклаш ҳамда амалиётга жорий этиш [1.Б. 18]. Таълим парадигмалари Парадигма – (юнонча. Paradigma – намуна – ўрнак маънолоарини англатади) – илмий муаммоларни ҳал этиш намунаси сифатида қабул қилинган назария. Масалан, туғилиш назариясига тегишли муаммоларни аксарият ҳолларда дифференциал тенгламалар назарияси ютуқлари орқали ҳал қилинади ёки талаба – ёшларни мустақиллик руҳида тарбиялаш миллий ғоялар асосида ҳал этилади ва ҳакоза. Позитивист Р.Беркман илмий методологиядаги меъёрни тавсифлаш учун биринчи бўлиб парадигма тушунчасини қўллади. Лекин америкалик олим фан тарихчиси Г.Кун ўзининг “Илмий ревелюциялар структураси” асарини эълон қилганидан сўнг парадигма тушунчаси янгича мазмун ва аҳамият касб этди. Г.Кун илмий ревелюция назариясини ишлаб чиқиш жараёнида қатор тушунчаларни таклиф этди ва бунда парадигма деганда, маълум давр ичида илмий жамоатчилик илмий муаммони қўйиш ва ҳал этиш намунаси бўлиб хизмат қиладиган ва кўпчилик томонидан эътироф этилган илмий назарияни тушунди. Г.Куннинг фикрича парадигмаларнинг алмашинуви илмий ревелюцияга олиб келади ва у илмий жамоатчилик бирлигини таъминлайди. Шу сабабли ҳам илмий жамоат маълум парадигмани эътироф этган олимлардан ташкил топади. Парадигма у ёки бу фан соҳасининг асосий муаммосини ташкил этиб, дарсликлар ва олимларнинг мумтоз (классик) асарларида ўз ифодасини топади. Г.Кун бунга мисол қилиб Аристотель диалектикасини, Пталемей астрономияси ва Ньютон механикасини қайд этади. Демак, А.Навоийнинг комил инсон ҳақидаги таълимоти, Абу Наср Фаробийнинг фозил одамлар шаҳри ҳақидаги таълимоти, Ал – Хоразмийнинг сонлар назариясида буюк инқилоб (“О” – ноль сонини араб рақамларига (1,2,3,4,5,6,7,8,9) қўшиб позицион саноқ системасини кашф қилганлиги) ясаганлиги, айниқса “алгоритм” терминининг фанга истеъмолга киритилиши, В.Қ.Қобиловнинг алгоритмлаш назарияси ва шу каби таълимотлар ҳам парадигмага мисол бўла олар экан. Илмий намунани универсал қонунлар орқали конкрет ҳодисаларга тадбиқ этиш асосида фан ривожланади. Масалан, кибернетика, информатика, синергетика, глобалистика, суньий тафаккур, ижтимоий психология, фанлари. “XII асрдан бошланиб XX аср охирида кўплаб ўқув юртларида жуфт – гуруҳли таълим шакллари: билим – тажриба – ўқувчи (талаба)лар модели асосида амалга оширилган.](/data/documents/3456fb85-1b29-4722-a28b-6c158699581d/page-22.png)
![Мазкур парадигма гуруҳли деб номланиб, талабаларнинг ўқув фаолияти доирасида ўз – ўзини англаш, талабаларнинг илк вақтларини самарали ўтказиш, қайта алоқа сифати ва сонини орттириш, дидактик материаллар сифатини яхшилаш, талабаларнинг ўз – ўзини бошқариш тизимини кенгайтириш, ривожланган таълим тизимини жорий этиш, янги курсларни лойиҳалаш, ўқув режаси мазмунини такомиллаштириш, талабаларнинг ўқув имкониятлари ва муваффақиятларини орттириш, талабаларни баҳолашда қулай имкониятларга эришишга хизмат қилган. Замонавий педагогик технологияга асосланган парадигма тўлиқ интерфаол таълим жараёнидан иборат [Болтаев Н., Наримов Ш., Абдалова С. Педагогик технологияларни амалга ошириш усуллари // Таълим технологиялари. – Тошкент: 2006. - №3. – Б. 6-7]. Демак, парадигма – илмий фаолиятнинг муайян бир босқичида аниқ илмий тадқиқотни олиб боришда фойдаланиш учун назарий методологик асосдан иборатдир. Парадигманинг эпистимологик жиҳати фундаментал билимлар, қадриятлар, ишончлар ва техникавий усуллар мажмуаси, илмий фаолиятининг намунаси сифатида қабул қилинади. Ижтимоий парадигма муайян илмий жамоа томонидан қабул қилинган бўлиб, унинг яхлитлиги ва чегаралари аниқ. Парадигмаларнинг алмашиши илмий инқирозлар асосида рўй беради. Бу жараёнда боқий оламда содир бўлаётган ҳодисалар моҳиятини теран англай олиш, тафаккурнинг ривож топиши, илмий жамоаларнинг фаоллиги муҳим аҳамият касб этади. Бундан ташқари янги парадигмаларнинг шаклланиши ва эволюциясига эътиборли таъсир этади.](/data/documents/3456fb85-1b29-4722-a28b-6c158699581d/page-23.png)
