Дидактик жараён тузилмаси ҳақида тушунча

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

21.619140625 KB

$Дидактик жараён тузилмаси ҳақида тушунча Г.К. Селевко томонидан педагогик технологияларнинг 12 тури фарқпаниб тасниф қилинган. Технологияларнинг „Мазмуни ва тузилиши характсри"га караб, белгиланган тури ичидан „Таълим тсхнологиилари"ни ажратиб оламиз. Таълим технологиялари ҳақида фикр юритишда дидактик жараён тузилмаси ҳақида тушунчага эга бўлиш ксрак. Педагогик, психо логик ва услубий адабиётларда кўрсатилишича. дидактик жараён ўзаро бир-бири билан боғлиқ бўлган бир неча таркибларни ўз ичига олади: ўқувчи (талаба), ўқитувчи (педагог); давлат буюрт-масига мое келувчи таълимнинг мақсади. мазмуни; ўқитишнинг ташкилнй шакли; услубий жиҳатлари; ўқувчи (талаба)нинг таъли- мнй-мотивапион ҳолати; ўқувчи (талаба)нинг ўқув-билиш фаолияти ва уни ўқитувчи (педагог) томонидан бошқариш. Н. Саидаҳмедов дидактик жараённинг 6 элементларини батаф- сил таҳлил қилиб берган (Н.Саидаҳмедов. Янги педагогик техно- логиялар. Т.2003Й, 61- 69-бстлар). Унинг таҳтилича, дидактик жа- раёнларнинг муҳим элементларидан бири ўкувчиларнинг таҳтилий мотиваииоп ҳолатидир. Мотивация — шахе хатти-ҳаракатини юзага келтирувчи ички ҳаракатлантирувчи куч, ҳиссиёт бўлиб, педагог уни бошқаришга ҳаракат қилади ва ўкув жараёнини ташкил этиш учун ҳисобга олади. Уни амалда вужудга келтириш учун ўқувчи ўрганилаётган фаолият тажрибаларидан таассуротли далилларни махсус йиғтии ва ўқувчи (талаба)ларга ўқитилаёттан предметларнинг асосий ҳолатла- ри бўйича бшшмлар асосида ноқулай вазиятлардан чиқиб кетиш йўлларини намойиш қилиш керак. Ўқитувчининг педагоп1К маҳо- ратига боғлиқ ҳолда ўқувчиларда ҳосил бўладиган мотивлар кучли еки кучеиз бўлади. Демак, ўқитувчи ҳар бир ларе мақсади ва мазм\т! ига мое келадиган мотивация меъёрларини аниқпаши лозим бўлади. Пелагогикача ўкувчиларни дарега қизиқтириш йўллари хилма- хилдир.$ $Бирмунча самарали бўлган методика — муаммоли вазият- ларни машғулот бошланишида ўқувчиларга таклиф этиш ёки пред мет мавзусини ифода эта олалиган махсус муаммоли топширикдар берилиши керак. Муаммоли вазиятлар ўзида ўқувчиларнинг қийинчиликни (муам\юни) аниқ ёки мавҳум англашини ифодалайди ва уни ҳал этиш янги билимларни, янги усул ва ҳаракатларни излаб топишни талаб этади. Агар ўқувчида қийналишларни бартараф этиш йўлла-рини қидириш учун бошланғич билимлар етишмаса, у муаммоли вазиятларни қабул қила олмайди ва табиийки, тафаккурида кураш ва қарама-қаршилик жараёни кечмайди. Мавжуд вазиятларнинг уч куринишини келтириш мумкин: 1. Вазият маълум. Уни ҳал этиш учун шунга ўхшаш аниқ намуналар мавжуд бўлади. Бундай ҳолатда вариантни ечиш методи стандартли бўлиши мумкин. 2. Вазият ўхшаш. Бундай ҳолатда уни шунга ўхшаш бошқа ва-зиятлар билан таққослаш зарур. Улар бир-бирига айнан ўхшаш бўлмаслиги мумкин, бироқ яхлит асосга эга бўлганлиги учун унинг куринишини ўзгартириб, қаралаётган вазиятга яқинлашти-риб мақбуллаштирилади ва оқилона ечиш йўли топилади. 3. Номаълум вазият. Бундай вазият амалий фаолиятда учрамай-ди, уни бошқа қандайдир намуна билан солиштириш имкони йўқ. Шу боисдан ечимнинг янги услубини излаб топиш зарур бўлади. Дидактик жараённинг мотивацион босқичи ўқувчиларнинг би-лиш фаолиятига кириб кетишини тезлаштиришга имкон беради. Бу фаолиятни керакли фаоллик даражасида ушлаб туриш учун уни ташкил этиш методлари ва усулларини ўқитувчи ўқувчиларнинг ўзлаштириш сифатига боғлиқ ҳолда танлай олиши керак. Ўқувчилардаги мотивация характсри кўп жиҳатдан уларнинг ўқув фаолиятига (иккинчи элемент) боғлиқ. Ўрганиш кенг маъ-нода — ўқувчиларнинг Янги билимларини ўзлаштириш жараёни-дир. Лекин ҳар$

қандай ўрганиш ҳам ўқув фаолияти бўла олмайди. Ўрганиш ўқув фаолияти даражасига кўтарилиши учун ўқувчилар билимларни эгаллаш давомида уларни бойитадиган ўқув ҳаракат-ларининг янги усулларини ўзлаштириши. мустақил равишда ўқув топшириқларини белгилаши, ўз- ўзини назорат қилиши ва ўз ху-сусий уқув фаолиятини баҳолаш мезонларини билишлари керак. Педагогик жараён билан шуғулланувчи ҳар бир кишига маъ-лумки, билимларнинг ўқувчилар томонидан эгалланиши уларнинг хусусий ўқув фаолияти (психологлар таърифида — билиш фаоли яти) натижаси туфайли рўй беради. Бироқ психология фани ҳануз-гача ўқитишда ўқувчиларнинг кетма-кет билиш ҳаракатларининг энг яхши таркиби тўғрисида аниқ фикрга келгани йўқ. Бу таркиб ва ўқувчиларнинг билишга оид ҳаракатларининг кетма-кетлиги, мавжудлик алгоритми (МА) деб номланади. МА, биринчидан, бу ҳаракатларнинг қатьиян кетма- кетлигини, иккинчидан, уларнинг натижалари ҳам қатьиян олдиндан аниқланганлигини таъкидлайди. Шу боисдан МА моҳият жиҳатидан ўқув билиш назарияларининг турига (элементар мулоқот, ассоциатив, бихевиоризм, гештальт, ақлий ҳаракатларни босқичли шакллантириш) мое ҳолда турли кўринишга ва мазмунга эга. Ҳар қандай МАнинг инвариатив эле-менти — ўқув жараёнида ўзлаштириш даражаси бўйича кетма-кет ҳаракатланишдир. Ҳаракат „қадам"нинг ўзи ва ҳар бир „қадам" мазмуни танланган ўзлаштириш назариясига боғлиқ бўлади. Танлаш усули ва танланган ўзлаштириш назариясининг сифат мезонлари — ўқитувчининг педагогак фаолиятидаги муҳим мўлжал ва унинг педагогик тсхнологияси тавсифномаси ҳисобланади. Тадқиқотлар таҳлили шуни кўрсатади-ки, ҳар қандай ўқув фаолияти амалиётнинг умумий лойиҳаси бўйича қурилади ва ўзида мўлжалли (йўналтирувчи), бажарувчи, назорат қилувчи ва тузатувчи ҳаракатларни мужассамлаштиради. Унинг шартли форму-ласи: Ўф = Мҳ + Бҳ + Нҳ + Тҳ

Бу ҳаракатларни ўқувчилар бевосита ўқитувчи ёки дарелик ёрдамида турлича тўлиқликда ва турлича таълим назариясига та-янган ҳолда бажаришлари мумкин. Ўқитувчи дастлаб ўқувчидаги мавжуд ҳаракат турларини кузатиши керак. Ўқув ҳаракатларининг ҳар бири алоҳида Ўф ни ўзлаштиришнинг маълум босқичида на-моён бўлади. Мисол учун Мҳ нинг бажарилиши ва ўқув топши-риқларини ўзлаштириш қуйидагича амалга оширилади: а) ўқитув чи белгилаган тайёр топшириқларни тушуниб етиш; б) ўзи учун бу топшириқпарни фаол қабул қилиш; в) мустақил равишда ўқув чиларнинг ўқув топшириқларни ўрганиш; г) бир қанча ўқув топшириқларни мустақил ўрганиш. Ўқувчининг мўлжалли ҳаракатлари (Мҳ) ўзлаштириш давомида шундай ахборотлар билан таъминланади-ки, улар ўқувчи эгаллай-диган ҳаракат қонунлари ва усулларини умумий кўринишда ифо-далай олади. Одатда, Мҳ ҳар бир ўқув топшириғини бажаришда муайян кстма- кетликка риоя қилишни тақозо этади ва бу ҳара-катлар тизими, кўпинча йўриқли харитада ўз аксини топади. Бу хариталар ёрдамида ўқув материалларини ўзлаштириш давом эта ди, бироқ энди бу жараён билиш фаолиятининг кейинги бажарув-чилик босқичида рўй беради. Бажарувчи ҳаракатлар (Бҳ) ҳам ўзлаштиришнинг турли бос-қичларида бўлиши мумкин: а) асосий ўқув ҳаракатларининг ба жарилиши (таҳлил, ўзгартириш, таққослаш, моделлаштириш); б) алоҳида ҳаракатларни операииянинг бир бўғини сифатида бажа риш; в) бир масаланннг ечимига қаратилган ва йирик блокларга қўшилган ҳолда амалга ошадиган бир қатор ўқув ҳаракатларини бажариш; г) бу йирик блокларни англаш даражасида (кўникма) ёки „автоматик" (малака) даражасида амалга оширилиши. Аклий ҳаракатларни босқичли шакллантириш назариясида ўқувчининг бажарувчи ҳаракатлари (Бҳ) ўқув-билиш фаолияти-нинг турли шаклларини кетма-кет алмаштирадиган амалларни босқичли жараён сифатида ташкил этишни тақозо этади: ташқи, моддийликдан

(Мд) ички нутқ (Нт) шакли орқали ақлий (Ақ) ҳаракатга. Мавжудлик алгоритмининг бу боскичи рамзий қуйида-гича ифодаланиши мумкин: Бҳ = Мд + Нт + Ақ Кейинги босқич — назорат қилувчи (Нҳ) ҳаракат мавзу бўйи-ча ЎЭ ни ўзлаштириш даражаси ўқувчининг ўз-ўзини назорат қилиши эвазига амалга оширилади ва эталон билан солиштирилади. Агар ўзлаштириш даражаси паст (Ка < 0,7) бўлса. у ёки бу ҳаракат босқичида йўл қўйилган хатолар ўқув фаолиятининг тузатувчи босқичида (Тҳ) аниқланиб, тузатишга оид дидактик жараён таш кил этилади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Тҳ операцияси — шунчаки ўқувчининг машқ бажаришида ёки тест ечишида йўл қўйган хатоларини тузатиш эмас, балки дидактик жараённи туза-тиш, қайта қуриш демакдир. Агар Нҳ ўқув фаолиятининг барча босқичлари учун тегишли бўлса. Тҳ босқичи зарурий холла, яъни Ка < 0,7 бўлган ҳоллардагина амалга оширилади. Агар Ка > 7 бўлса, Тҳга ҳожат қолмайди ва кейинги босқичларга қадам қўйилади. Дидактик жараён тузилмасининг 3-элементи — белгиланган таълим мақсадига тўфи келадиган ўқув-тарбиявий жараён мазму-нидир. Дидактик жараённинг таркибий қисми — ўқув-билиш фао-лиятини бошқариш 4-элсмснт ҳисобланади. Шуни қайд этиш жо изки, ҳар қандай ўқув фаолиятини бошқариш имконияти мавжуд. Бошқариш тизими икки — бошқарувчи ва бошқарилувчи объект-дан иборат бўлади. Агар дидактик жараёнла ўқитувчи бошқариш субъекта ҳисобланса, ўқувчилар — бошқариш объектидир. Субъект узлуксиз тарзда таълим мақсадига мувофиқ объектга бевосита ёки билвосита таъсир ўтказади. Объект ҳам ўз навбатида субъект то-монидан ўрнатилган мақсад ва вазифаларни тўғри англаб етиши ва унга эришиш чораларини кўргандагина ўқув фаолиятининг сама-раси тўғрисида фикр юритиш мумкин бўлади. Педагогикада ўқув фаолиятини бошқаришнинг кибернетика фанида ишлаб чиқилган таснифидан фойдаланилали: очиқ. ёпиқ ёки цикл ик турдаги бошқариш тизими қўл кслади. Сабаби заруриГ! ўқув ҳаракатлар

тўғрисидаги ахборотлар оқими ўргатувчилан тўғри алоқа ёрдамида ўрганувчиларга узатилади. Асосий ҳаракатларнинг бажарилганлиги ҳақидаги маълумотлар эса, тсскари алоқалар ёрда мида ўрганувчидан ўргатувчига узатиш имкониятини яратади. Де-мак, ўқув фаолиятини бошқариш циклик тарзда, яъни: ўргатув-чи-ахборот-ўрганувчи" тизими кўринишида амалга ошар экан. Ёпиқ бошқариш доимо ҳар бир ўқув элсмснти бўйича ўқитишнинг асосий кўрсаткичларини (а, р, у. и) ўқувчининг ўқув фаолияти жараёнида кузатишни ва бу кўрсаткичлар белгиланган мсъёридан фарқ қилса, фаолият учун зарурий тузатишларни амалга ошириш- ни тақозо этади. Ўқитишда бошқаришнинг ёпиқ усулидан фойдаланишнинг содда усули — ўқувчини сўроқ қилиш ва ўқув матсриалини ўзлашти-ришда йўл қўяётган хатоларини зудлик билан тушунтириш. Сўроқ натижаларини ҳисобга олган ҳолда қўшимча машқпар бажариш зарур. Бошқаришнинг муҳим жиҳати шундаки, агар Ма фақат ўқув-чи (талаба) томонидан бажарилса, бошқариш алгоритми (Б) ўқитув-ЧИ ҳам, ўқувчи (т&таба) ҳам бажариши мумкин. Бунинг учун ўқитувчи ўқувчиларга нафақат топшириқ ёки машқ тавсия этади, балки уларнинг тўғри жавобларини (эталонларини) ҳам беради. Шунда ўқувчилар ўз фаолиятларини текшириш ва ҳаракатларини тузатиш имконига эга бўладилар. Дидактик жараён самарадорлигини ёки педагогик технология мақбуллигини белгиловчи омиллардан яна бири ўқитиш шаклла рини ўқув фаолияти босқичларига мое ҳолда тўғри танлаш ва уларни оқилона таққослаш принципи ҳисобланади. Педагогикада ўқитишнинг ташкилий шакли (5-элемент) ўқувчи (талаба)ларни ўқитиш жараёнида қўйилган ташқи шароитлар йи- ғицдисидир. Таълим тизимида билиш фаолияти аудиторияда (маъруза, се минар,

лаборатория, ўқув маслаҳати, синов, имтиҳон) ва ауди-ториядан ташқарида (уйда, кутубхонада тайёргарлик, лойиҳалаш, тадқиқотчилик, тўгарак ва бошқа) ташкил этилади. Педагог ўқув фаолияти шаклларини танлашда қуйидаги савол-ларга жавоб топиши керак: дидактик жараён иштирокчиси ким (ўқувчи, талаба, тингловчи) ва у қандай бошқарилиши керак (ўқув фаолиятини ўқитувчи бошқаради. автоматлашган синф ёрда мида ёки бошка техник воситалар ёрдамида: кино-диафильм, компьютер, моделли таълим ва бошқалар). Дидактик жараён у ёки бу техник воситаларни таълим мазму-нига мое ҳолда узлуксиз қўллашни тақозо этади. Бу йўналиш ПТ нинг мавжудлик шартларидан биридир. Педагогик тсхнологиянинг лойиҳачиси ҳам, уни амалиётга жорий этувчи ҳам педагог (6-эле-мент) ҳисобланиб, малакали мутахассис тайёрлашдек муҳим;ижти-моий (давлат) буюртмани бажаради. Хўш, педагогнинг педагогик тизимда тутган ўрни нимадан иборат? 1.Ўқитувчи давлат буюртмасига мое келадиган таълим-тарбия мақсадини (2-элемент) ташҳисланувчан ҳолда аниқ ва равшан белгилаши керак-ки, натижада ажратилган вақт ичида унга эри- шишни таъминлайдиган дидактик жараённи тузиш ва жорий этиш тўғрисида хулоса қилиш мумкин бўлсин. 2. Ўқитувчи белгиланган таълим мақсадига тўғри келадиган ўқув- тарбиявий жараён мазмунини (3-элемент) саралашда фан-нинг абстракция поғоналарининг (Р) ва ўзлаштириш даражаларига (а) мослигини инобатга олиши зарур. 3. Ўқитувчи педагогик тизимнинг таркибий элементи сифати-да дидактик жараённи (4-элемент) тузиш талаблари билан таниш бўлиши ва унинг энг мақбул вариантини ҳар бир даре мавзусига боғлиқ ҳолда лойиҳалаши керак. Бу талаблар жадаллаштириш ва табиатан монандлик принципидир. Жадаллаштириш принципи ди дактик масалаларни маълум вақт доирасида бирмунча тез ва юқори савияда ҳал эта оладиган дидактик

жараённи кўллашни талаб этади. Таълим ва тарбияда жадаллаштириш принципини аниқлаб берувчи омил ўқувчиларнинг маълум фаолиятни ўзлаштириш тезлиги ҳисоб-ланади. Иккинчи принцип ўқув-тарбиявий жараённи шундай таш-кил этишга асосланади-ки, бунда мумкин қадар ўқувчиларнинг кенг доирада тажриба (билим, кўникма ва ижодий фаолият) эгаллашига имкон туғдирадиган ва уларнинг ақлий салоҳиятини ривожлантира оладиган механизм вужудга келеин. 4. Ўқитувчи дидактик жараённи амалга оширишда ўқитишнинг самарали шаклларидан (5-элемент) фойдалана олиши зарур. Бу педагогик тизимда элементларнинг маълум қонуният асосида бог-ланганлигини билдиради. Бу боғланишлардан фойдаланиш ва мақ бул бўлган ташкилий шакллар топиш таълимда расмиятчиликни йўқотишга йўл очади. 5. Уқитувчи педагогик тизимнинг иштирокчиси бўлган ўқувчи (талаба)нинг (1 -элемент) таълим мазмуни ва тарбия таъсирини қай даражада эгаллаетганлигини энг мақбул усуллар билан назорат қилиб бори ш и лозим.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.А.Каримов, „Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиётининг пойдсвори" Т. Шарқ" нашриёт-матбаа концерни, Тошкснт. 1997 йил 2. И.А.Каримов. „Ўзбекистонпинг Уз нстиқлол ва тараққиёт йўли" Т. „Ўзбекистон" 1992 йил. 3. И.А.Каримов. „Баз келажагнмнзни Ўз қулимиз билан қурамиз" 7- том, Т. „Ўзбекистон" 1998 йил. 4. И.А.Карнмов, „Жамиятимиз Мафкураси халқни халқ. миллатнп миллат қилишга хизмат қилсин" Тошкснт. „Ўзбекистон" 1998 йил. 5. И.А.Каримов. „Ўзбекистон XXI асарга интилмоқа" Президент- нинг Олий мажлне Биринчи Чақириқ 14- сессиясидаги маърузасн 1999 Пил 14 апрель Тошкент. „Ўзбекистон" — 1999 йил. 6. И.А.Каримов, Ўзбекистон Реснубликаси Вазирлар Махкамаси- нинг йиғилишида 2007 йилда иқгисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш- нинг устувор йўналишлари ҳақида қилинган маъруза. Тошкснт, февраль 2007 йил.

O'xshashlar

Дидактик жараён – педагогик технологиянинг асоси

Педагогик техника ҳақида тушунча

Педагогик техника ҳақида тушунча нутқ техникаси ва маданияти

Педагогик техника ҳақида тушунча. педагогик техникани шакллантириш услублари

Дидактик ўйинли технологиялар