Педагогик техника ҳақида тушунча нутқ техникаси ва маданияти

Yuklangan vaqt:

14.03.2020

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139 KB

Ko'chirib olish

Педагогик техника ҳақида тушунча нутқ техникаси ва маданияти Режа: 1. Педагогик техника – ҳақида тушунча. Унинг воситаси. 2. Педагогик техника таркибий қисмлари. 3. Ўқитувчининг ўз руҳий холатини бошқариш техникаси. 4. Нутқнинг инсон ҳаёти ва жамият тараққиётидаги ўрни. 5. Нутқ органлари, нутқ аппарати. 6. Ўқитувчининг нутқ маҳоратини такомиллаштириш йўллари.

Педагогик техника – ҳақида тушунча унинг воситаси. Дарс- педагогик ижодкорликнинг асосий майдони. Педагогнинг асосий педагогик эҳтиёжи-ўргатиш, етказиб бериш-айнан дарсда амалга ошади. Шундай экан, дарс таҳлим жараёнини ташкил қилишга тўғри, янгича муносабат керак. Дарс жараёнида педагоголдида муҳим бир масала туради. Ўқувчиларни билим олишга жалб қилиш, уларни олға ҳаракатлантиришдир. Бу эса педагог ва ўқувчиларни (ўзаро) биргаликдаги меҳнатга жалб қилади. Бунинг учун ўқитишга мажбур қилмаслик керак. Педагогик ҳамкорликнинг қарашларидан бири-дарсда ўқувчидаги қўрқувни йўқотиш, уни эркинроқ, дадилроқ қилиш, ўзини кучига ишонтириш, унга жиддий ижод қилишга қодир шахс сифатида қараш. Дарсда аниқ мақсад ғояси. Бу-ўқувчилар билан ҳамкорлик руҳида иш олиб бориш, уларга аниқ бир мақсад қўйиб, бу мақсаднинг мураккаблигига ва буни амалга оширишга ишонтириш - уларда ўзига бўлган ишончини, аниқ, мушкул масалани ҳам еча олиш мумкунлигини шакиллантриш. Дарс ўтиш давомида педагог шундай усуллардан фойдаланиш керакки, ўқувчилар ўзларини шахс сифатида ҳис қилишсин. Бу-ҳар бир ўқувчи ҳар бир дарсда ўзининг баҳосини олиши, масалаларни ўзи танлаб олишда намаён бўлади. Ҳар ким ўз гуруҳида ҳимоя остида, ҳечким уни шубҳа билан ҳақорат қилмайди. Бу педагогнинг ихтисослигига, унинг қизиқувчанлигига, эҳтиёжларига, интиллектуал фаолиятига боғлиқ. Албатда бунда ўрганилаётган материал мазмунини таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Дарс бир нечта омиллардан иборат. Шуларнинг асосий давлат педагогикаси томонидан қабул қилинган материал. Педагог ўқув программанинг асосий йўналишларини билиши керак. Ҳар бир дарсда 3 та масалага эҳтибор қаратиши керак. Булар; 1. Тарбиявий масалалар- педагогнинг бўлаётган масалаларга, атрофга бўлган дунёқарашини шакиллантиради. Уларда инсон парварлие, ватанпарварлик руҳини тарбиялайди. 2. Илм оширадиган масалалар ўз ичига ўқувчиларни билим, кўникма ва малакалар билан қуроллаттиришини олади. 3. Билиш масалалари ўқувчиларда ўрганилаётган материаллардан асосийсини, муҳим жойларини ажрата олиш қобилиятини, ўқув фаолиятида ва

фикирлашда мустақил бўлишни, ўқишда қийинчиликларни енгишни шакиллантириш. Тажрибали педагоглар томонидан ўқувчиларнинг дарсдаги мухим, керакли жойлари қайсилигини, қайси жойини эслаб қолиш, қайси жойидан шунчакий хабардор бўлиши кераклиги аниқланади. Педагог томонидан дарсни ишлаб чиқиш, яъни педагог-дарснинг муаллифи. Дарснинг қандай бўлиши унинг ижодкорлигига ва махоратига боғлиқ. Аввало дарснинг ижодий режаси тузилади. Режа ўз ичига қуйидагиларни олади; - ўқув дарсидан келиб чиқиб, ҳар бир мавзу материалининг мазмунини чуқур билиш; - педагогнинг ҳаётий ва тажрибага, маънавий ҳолатига мос бўлиш; - ўрганилаётган мавзунинг олдинги ўтилган, кейинги ўтилиши керак бўлган мавзуларга мос келиши; - ҳар бир мавзунинг ўқувчилар психологиясигамослашиши мақсадга мувофивиқдир. Дарс жараёнини педагог ташкил этар экан, у ўрганишнинг самарадорлигига, ўқувчини таълимнинг субъектига айлантиришга, ўқувчилар ҳам шу дарснинг ҳам муаллифлигига айлантиришга интилади. Дарсни ишлаб чиқиш-тегишли материални ўзлаштиришнинг энг самарали усул ва воситаларни танлаш демакдир. Шуни таҳкидлаш керакки, дарсни ишлаб чиқишда ўрганилаётган материали ўзлаштиришнинг методик уусулларини танлаш-биринчи ўринда туриш керак, кейин эса унинг бошқа кампанентлари уй вазифани текшириш мустахкамлаш методларига амал қилиш керак. Ўқувчиларда ўрганилаётган предметга қизиқиши, уни яхши кўришини шакиллантиришига, изланувчанликка, янги билимларни очишга, муаммоли характердан масалаларни ечишга жалб қилиш муҳимдир. Шундай экан, ўқитиш турли-туман бўлганда қизтқ бўлади. Бир ҳил ахборот ва фаолиятнинг бир хил усуллари тезгина зериктириб юборади.

Ўқитилаётган предметга қизиқишни орттириш учун, унинг умуман ёки алоҳида бўлимларда кераклиги, муҳумлиги, мақсадга мувофиқлигини англатиш керак. Янги материал қанчалик олдинги материал билан боғлиқ бўлса, у шунчалик қизиқарлироқ бўлади. Унчалик осон ёки унчалик қийин бўлмаган материал қизиқиш уйғотмайди. Ўқитиш қийин, лекин уддалаш мумкин бўладиган бўлиши керак. Ўқувчи ишини қанчалик тез текширилиб ва баҳолаб турилса, ўқувчи учун ишлаш шунчалик қизиқарли бўлади. Ўқув материалининг ёрқин бўлиши ўқувчилардақизиқиш уйғотади. Тажрибали педагоглар ўқитиш усулларини танлашда ижодий ва катта маҳсулият билан ёндашадилар. Агар гуруҳ ёш группа билан ишлаш жараёнида бир хил методлардан фойдаланиаган бўлса, тарбиялаш жараёнида ижодкорликнинг асари ҳам қолмайди. Педагог ўқитиш жараёнида ҳар хил қизиқарли воситалар, ўйинлардан, масалалардан, мисоллардан фойдаланса мақсадга мувофиқ бўлади. Ўқитишда ҳамма нарса ҳам қизиқ бўлавермайди. Шунинг учун педагогўқувчилада ирода, қатҳиятликни шакллантириши керак. Дарсдаги иши формаларнинг турли-туманлиги. Тажрибали педагоглар асосий эътиборни маъруза-дарслар, семенар мустақил иш дарслар, конкрус-дарсларни ўтишга қаратади. Педагогнинг маҳорати шундай турлардан дарсларни ўта олиш тнхникасида ҳам намаён бўлади. Маъруза дарси ўқувчилар онгига, фикрлашини фаоллаштиришда катта ёрдам беради. Тажрибалар шуни кўрсатадики, маъруза бошлашида ўқитилаётган материалнинг мақсадини, нимага ўқитилаётганини тушунтириш мақсадга мувофиқдир. Кейин эса керакли билим олишда асос бўладиган принциплар, фикирни исботлаш ва қандай йўл тутиш кераклигини кўрсатади. Шундан кейингина кўриб чиқилаётган масалани мағзи чақилади. Маъруза дарсида педагог саволлар, диалог, такрорлаш, таққослашлардан фойдаланилади.

Семинар дарси - ўқувчиларни юқори ақлий фаолиятини, янги билим вакўникма олишга интилишини келиб чиқаради. Бундай педагог ностандарт усулларидан фойдаланиши мақсадга мувофиқ бўлади. Мунозара дарси - ўқувчиларни муаммоли масалалар билан тўқнаштириш ўзларининг фикирларини баён эттириш учун (ўқув) педагогдан катта маҳорат талаб этилади. Педагог хар бир дарсни муаммоли, изланувчан, фаол бўлиши учун, ўқувчиларга савол ва топшириқлар тизимини яратади. Бу саволлар қисқа ва лўнда бўлиши керак. Бундай саволлар ўқувчиларнинг нафақат фикирлаш доираси, изланувчанлигини кенгайтиради, балки уларни ижодий қоблиятларини, ташкилотчилилигини, интизомлилигини, кучайтиради. Шундай саволларни қўллаш керакки, уларда эҳтирозли, қарамақаршилик томонлари бўлсин. Ўқувчи мулоҳаза юритсин. Шуни айтиш керакки, саволларнинг кўплиги ёки камлиги гурухдаги ўқувчиларнинг ёшгаинтеллектуал қобилиятига мос келиш керак. Педагог ўзининг дарсида ўқувчиларнинг хатога йўл қўйиш мумкинлигини инобатга олиш керак. Ўзи эса саволларни тўлдириб, жавобларни хам тўла бериши керак. Жавобларни юзаки, саёз бўлиши кейинги савол беришга бўлган ҳоҳишни сундириши мумкин, шу билан бирга ўқувчиларни фаоллиги ҳам сўнади. Дарсдаги мустақил иш. Тажрибали педагогнинг ёш педагогдан фарқи у кам куч сарф қилиб яхши натижага эришади, чунки у ўқувчиларни мустақил билим олишга ўргатади. У шундай қоидага бўйсунади; агар материал осонроқ бўлса, у ўқувчиларга мустақил иш қилиб беради, агар қийинроқ бўлса, ўзи тушунтиради. Мустақил ишнинг кўп турларини ўкитувчилар ўқувчиларни янги билимни эгаллашга тайёрлаш учун қўллашади. Биринчи навбатта бу такрорлаш характеридаги ишлар.

Уларга олдинги ўтилган мавзулар юзасидан масала, мисоллар, педагогнинг топшириғига асосан бирор дарсликни танлаб бериш, график ишлар, яҳни схема, жадвал ва бошқалар. Бундан ташқари мустақил ишни янги материалниўрганишда ҳам қўллаш мумкин. Биринчи ва иккинчи холатларда мустақил ишни ўқитиш жараёнига сингдириш педагог раҳбарлигида олиб борилади. Тажрибали педагоглар ўқувчиларни дарслик билан мустақил ишлашга, конспект қилиш техникасига, ижодий ишларнинг методикасига ўргатиб бориш керак. Тажрибали педагог дарсда, ўқувчиларнинг дарслик билан ишлаётган пайтида, тез ишлайдиган ўқувчини тўхтатмайди, секин ишлайдиган ўқувчини шошилтирмайди. Берилган саволга тўғри жавоб берган ўқувчига кейинги саволни беради. Хатога йўл қўйган ўқувчига тезгина қўшимча топшириқ беради. Мустақил ишни ташкил қилишда ёш педагог ўзига камроқ мажбуриятни олади. Ўқувчилар шунга ўрганиб қолишадики, педагогхамма нарсани тушунтириб, керакли жойини муҳимлигини таҳкидлаб ўтади. Ваҳоланки, шу материални мустақил ўрганиб чиқишга, уни қайта ишлашга ўқувчилар ўрганмаган бўлади. Ҳар доим ўқувчиларнинг индивидуал қобилиятларини ўрганиб, кузатиб, ҳисобга олиб юрадиган педагог уларнинг мустақил ишини ташкиллаштиришда педагогик маҳоратга эга бўлади. Бундай маҳоратга педагог ўқувчилар билан мулоқот қилган кузатувчанлиги, яхши ривожланган тасаввур ва чуқур мулохазали бўлгандагина эришилади. Бундай педагоглар тўғрисида ўқувчилар; «Улар ҳамма нарсани кўрадилар, улардан хеч нарсани яшириб бўлмайди. деб гапиришади, одатда. Шунинг учун, муносабатни амалга оширишнинг асосий талаби тарбияланувчи психологиясини англай олишдир. Савол тугилади; қарама-қарши муносабатни қачон амалга оширса яхши бўлади? Илғор педагоглар кўпинча дарсни олдинги билимларни фаоллаштиришдан эмас, балки муаммоли вазиятни туғдириш ёки олдин

қўйилган муаммони ечими тўғрисидаги тахминларни, ўртага ташланган таҳминни исботлаш вақтида, улар аввал эгаллаган билимларни долзарб эканлигини қўллашади. Муаммони долзарб ғояси педагогга дарсни нимадан бошлаш кераклигини ҳам кўрсатиб беради. Баҳзида дарсни оғзаки сўроқ билан бошлаш, баҳзида эса масала берувчи ёки мисолни ечиш билан бошлаш мақсадга мувофиқ. Шуни айтиш керакки, дарснинг бошланиши унинг кейинги боришини ҳам, ўқитиш усулини ҳам танлашни белгилаб беради. Бу албатта педагогнинг ўз ташаббускорлиги ва ижодкорлигига боғлиқ. Уй-мустақил иши . Етук педагог – мутахассислар ўқувчиларнинг ўзлаштиришини ошириш самарадорлигини ҳар доим уй – мустақил ишини тўғри ташкил этиш билан боғлайдилар. Яхши педагоглар уй вазифаларини қизиқарли бўлишига ҳаракат қиладилар. Шу мақсадда улар вазифаларни ҳарактер ва формасига қараб: оғзаки ва ёзма, муҳим ва ўз ҳоҳишидаги, қўшимча адабиётларни қўллаб, ўзи танланган топшириқ, индивидуал ва группали ва х.к.га ўзгартиришади. Уй вазифасини аниқ ва тўғри бўлиши учун педагог дарс жараёнида самарали қилиб, тушунтириш ишларини олиб бориши керак. Шунинг учун ҳам малакали педагоглар янги материални тушунтиришга кўпроқ вақт ажратадилар. Чунки билимларнинг оғзаки мағзини чақиш, англаш жараёни қанчали самарали бўлса, кейинги дарсда уй вазифалари текширишга шунчплик камроқ вақт кетади. Шубҳасиз, уй вазифаларини бажаришининг фаоллаштириш сабабларидан бири, уларни тез – тез педагогтомонидан текширилиб борилишидир. Акс ҳолда педагогларда уй вазифаларининг назоратсиз (тарзда) бўлиши вужудга келиши мумкин ва улар уй вазифаларни бажаришда суст бўлиб қолишади. ―Топшириқ бердингми – текшир, текширмадингми топшириқ берма‖ – бу қоидага педагог доимо амал қилиши керак. Дарснинг психологик аспектларини ҳисобса олиш. Биринчи навбатда, ўқувчига халақит бераётган, диққатини бир жойга жамлашга тўсқинлик қилаётган, гуруҳ шароитида, ўртоқлари ёки педагогнинг ҳаракатларида ёки

ўзининг мустақил ишида чалғитадиган, ғашига тегадиган нарсаларга барҳам топиш керак: Ёш педагог ўқувчиларга, дарсда нима иш билан шуғулланишаётгани, лоқайд ўқувчиларнинг бор-йўқлигидан бохабар бўлишлари лозим. Шубҳасиз бундайлар ҳар бир педагогда ҳам бўлади. Бунга сабаб педагогда ҳали етарли маҳоратга, ўқувчига таъсир этиш қобилиятига эга эмаслигидир. Ўқувчини кўп нарса безовта қилади: тайёрланмаган уй вазифаси, яқинда ўқиган китоби, севимли футбол командасининг мағлубияти ва х.к. Шунинг учун, педагог ўқувчиларнинг юзидан уларнинг кўнглида нима кечаётганини, уларнинг диққатини жалб қила олиши учун махсус психолог бўлиш керак. Шундагина, хатони жуда лоқайд, бефарқ ўқувчини ҳам дарсга қайтариш мумкин. Қизиқишларни, қобилиятларни, фикрлаш сурҳатларни, тайёрланиш, ўқувчиларга бўлган муносабат, ўқувчилар характерининг хусусиятларини ҳисобга олиш ижодий дарснинг асосий талаби. Педагогнинг ўқувчига бўлган талабларининг харакати. Шу нарса маҳлум бўлдики, ҳар хил дарслар жараёнида педагогўзининг тарбияланувчиларидан жуда кўп талаблар қилади. Лекин гап қанча талабларни айтишда эмас, уларни қай тарзда айтишда. Талаб қилишни қандай ўрганиш керак? Баъзи ходисалар уни келажакка етаклайди, баҳзиларига у бефарво бўлиши мумкин. Бир хил нарсаларни яхши кўриб бошқаларини ёмон кўриш, баҳзи педагогларни ёқтириб, бошқаларига фақат тоқат қилиш мумкин. Психологларни айтишича, ижобий тийғулар фаолиятини туғдиришади. Дарсни эмоционал-интеллектуал шароити турли хил усуллар орқали яратилади. Биринчидан, ўрганилаётган ёки қўшимча материал таркибида бирор қизиқ информация, ахборот келтириш орқали. Иккинчидан, дарсга у ёки бу ҳақидаги маҳлумотларни, олимларнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маҳлумотларни, инсоннинг ақл заковати нималарга қодир эканлигини кўрсатувчи ҳикояларни киритиш.

Учинчи йўналиш, ўқувчиларга қизиқ бўладиган ижодий ишга жалб қилиш усулларидан иборат. Бундай усуллар кўп. Уларни танлаш турли хилмуаммо вазиятини вужудга келтириш билан боғлиқ. Тўртинчи йўналиш, педагогнинг ўқув материалга нисбатан ижобий муносабатда бўлишини билдирувчи ҳис-туйғуларга боғлиқ. Шундай вазиятлар бўладики, педагог дарсга қанчалик тайёрланмасин, дарс кўнгилдагидек ўтмаслиги мумкин. Эндигина ишга тушган педагоглар шуни эслаб қолишлари керакки, ўргатилаётган материалнинг гўзаллиги, қирралиги, эмационал, тўғри етказа олишда ўқувчиларга ҳам ўтади «юқади‖. Дарс суръати педагог учун нафақат меҳнат маданиятининг муаммоси, балки интизом, дарснинг сифати муаммоси. Ўқув ишининг сурҳатини юқори қилиш учун мутахассислар ўқувчиларда амалий кўникмаларни шакллантиришга ҳаракат қилишади. Тажрибасиз педагоглар, улгуролмасликдан қўрқиб, ўқувчиларнинг ўзлаштириш қобилиятини ҳисобга олмай, дарснинг сурҳатини ошириб боришга ҳаракат қиладилар. Дарснинг турлича бузулиб кетиши, ўқувчиларнинг ишчи кайфиятига, лекин ҳотиржам ишдан кўра кўпроқ салбий таъсир қилади, уларни толиқтиради. Дарсда ўз-ўзини назорат қилиш. Педагогуз-ўзини назорат қила олиши педагогик қобилиятнинг ривожланишини тезлаштиради, тажрибали педагог маҳоратини намоён қилади. Дарсдаги қилиниши керак бўлган ва қилинган нарсаларни таққослаш: Ўқувчиларнинг олдинга силжиш даражасини (кўникмада, ривожланишда) текшириб бориш, уни олдинги натижалари билан таққослаш: ўқувчиларни дарсдаги иштиёқини аниқлаш. Дарснинг сифатли томонлари. Дарсда қўйилган масалаларни ечилишини баҳолашда ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини ўзлаштириш даражаси намоён бўлади. Агар натижалар ўқувчиларнинг максимал имкониятлари даражасида бўлса, эришилган масала ечилиш сифати ва самарадорлигини ижобий деб тан олинади.

Дарснинг сифатли томонларини аниқлаш педагогучун маҳорат. Коллеж машғулотни таҳлил қилишда энг самармли усул ва методларни танлаш ва қўллаш шартидир. У дарсда нимага эришади-ю, нимага эришмайди, муваффақиятсизликнинг сабаби ва уни бартараф қилиш йўлларини қўра олади, кеинчалик йўлларини нимани ривожлантириб, нимани мустахкамлаш кераклигини аниқлайди. Дарснинг сифатини англаш учун анҳанавий схемани қўллаш мумкин: сўроқ- тушунтириш-мустахкамлаш-уйга вазифа. Яна шуни айтиш жоиз-ки, замонавий дарснинг анализини «кенг ва ―тор ўринда бажариш ва асосий дидактик категориялар ва структурали элементлар асосида ўтказиш керак. Дарснинг тузилишида ҳар бир мавзунинг муҳимлиги ўқувчиларда янги тушунча ва кўникма ва малакаларнинг шаклланиши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Буларнинг ҳаммаси дарснинг сифатини ташкил қилади. Ёшларни ўқувчи бўлгунга қадар ота-онаси, коллеж ўқувчилари, қариндош- уруғи, маҳалла-куй назорат қилиб олади. Ўқувчи бўлганидан кейин бу назорат сусайиб кетади. Бу ҳолатни ўқувчининг ўзи англаб етиши лозим, шундан кейин бошқарув назариясининг тамойили, тушунча ва қоидаларини эгаллаган ҳолда ўзини-ўзи тарбиялашни бошлаши керак. Таълим -тарбиянинг бошқарув назарияси. Жамият тараққиётининг ҳар бир босқичида қобилияти ва билимларга эга бўлган кишилар томонидан бошқариш эҳтиёжи мавжуд бўлган. Тарихдан бизга маҳлумки, давлатни илмий асосда бошқариш натижасида бошқарув назарияси вужудга келди. Бошқарув назариясини такомиллаштиришда ҳамма соҳалар билан бир қаторда таҳлим тарбия соҳасини бошқариш муҳимдир. Иқтисодий бошқарув. Таълим-тарбияни мақсадга мос ҳолатга келтириш усули бошқарув босқичида режалаштирилган ишларни бажаришга кетадиган сарф-харажатлар миқдори аниқ ҳисобланиб, молиявий таҳминланиш манбаалари ҳамда хуқуқий асослари ишлаб чиқилади. Ҳар бир педагог аввалам бор ўқувчиларга қолаверса бошқа кишиларга яхши муносабатда бўлиши, уларга қандай сўзлар билан мурожат қилишни билиши керак.

Кейинги вақтда «муносабат педагогикаси тўғрисида кўп гапирилмоқда ва кўп ёзилмоқда. Шунинг учун кўпинча у «тадбирлар педагогикаси‖га қарама- қарши қўйилмоқда. Ўйлаймизки, биринчи иккинчисига қарама-қарши қўйиш ноурин. Булар тарбияга турлича ёндашув аниқроғи унинг турли пағоналаридир. Айниқса педагоглар ўртасидаги муносабатлар, мулоқатлар, уларнинг иш тажрибаларини такомиллаштиришга ёрдам беради. Педагог ўқувчига яхши муомала билан муносабатда бўлиш ўртоқлари олдида уни ерга урмаслиги, турли лақаблар билан ҳақоратламаслиги муҳим. Педагог ўқувчиларга ширинсуханлик билан яхши муносабатда бўлади. Натижада ўқувчилар яхши тарбия топади. Ота-онага, ёру биродарларга бўлган муносабатларни талқин қилиб берадилар. Улардан ибрат оладилар. Педагогларнинг муносабати орқали ўқувчилардан яхши ширинсуҳан педагог, катта-катта фан арбоблари чиқиши мумкин. Педагогнинг одоб қоидалари. Педагог ўз касбини доимо севиши, хурмат қилиши лозим. Ўз ишга, қўл остидагиларга доимо хурмат ва эхтиромда бўлиши, таълим-тарбия жараёнида камчиликка йўл қўймаслиги ва танлаган касбига бефарқ бўлмаслиги зарур. Педагог ўз фаолияти давомида жамият тараққиётига хисса қўшиш мақсадида иш олиб боради. Ҳалқнинг анъанасига содиқ бўлиш билан бирга меҳнатсеварлиги, интизомлилиги, муваффақиятсизликдан тушкунликка тушмаслиги билан педагогва ўқувчилар ўртасида намуна кўрсата олади. Ўзнинг рост сўзлиги, покизалиги бир ишни қиёмига етказмай туриб, иккинчи ишга ўтмаслиги билан бошқалардан фарқ қилади. Педагог ўз шогирдларида руҳий оламини яратиш, унинг педагогик маҳоратига боғлиқ. Дарҳақиқат, ўртоқлик, дўстлик, ҳамкорлик, ҳамжихатлик, садоқат, меҳр-мурувват, касб танлаш имконияти, ватанпарварлик, миллий ифтихор, инсонпарварлик, хушмуомалалик, озодалик, самимийлик, зийраклик, ташаббускорлик, инсофлилик, ростгўйлик, ор-номуслилик, андишалилик, катталарни хурмат қилиш, соф мухаббатни қадрлаш, вазминлик, тўғрилик, миллатларни хурмат қилиш, ҳар бир ўқувчининг маданиятидан чуқур ўрин эгаллаш лозим.

Педагогик қобилиятлар фақат педагогик фаолият самарали бўлишининг шартигина эмас, балки куп жиҳатдан ўқитувчининг муваффақиятли ишлашининг натижаси ҳамдир. Шу муносабат билан ўқитувчининг ўзида педагогик қобилиятларининг аниқ мақсадни кўзлаб таркиб топиши ва ривожланиши катта роль ўйнайди. Тажриба ва махсус тадқиқотлар бунинг батомом ҳақиқий нарса эканлигини кўрсатмоқда, масалан шахс перцептив хўсусиятларининг энг муҳим элементи бўлган кўзатувчилик ўқитувчиминг педагогик тажриба ҳосил қилишига ҳам, унинг махсус куч-ғайрати натижасида ҳам ривожланади, такомиллашади. Ўқитувчи ўзининг социал психологик кўзатувчанлигини, яҳни уқитувчилар турли характер хусусиятлари ва майиллари пайқаб олиш қобилиятинигина эмас, шу билан бирга уларнинг пайдо бўлиш вазиятига мувофиқ баҳо бериш маҳоратини ва ҳоказоларни ривожлантиришга қодирдир. Агар ўқитувчида ўқувчилар билан муносабатларнииг ишонч асосида қурилишига йўлйуриқлар булсагина, бундай мулоқот рўй беради. Тарбия тажрибасида бундай Йўл-йўриқни амалга ошириш қийин ишдир, лекин бунга бутун эришиш мумкин. Албатга катта ёшдаги кишининг болалар муҳитига узвий равишда қўшилиб кетиши ниҳоятда қийин нарса. Лекин бу муҳитга у яқинлаша олади, анча яқинлашиб боради. Педагогда болалар билан ўзаро ишонч ва дўстлик муносабатлари вужудга келгандагина бунга эришиш мумкин. Нутк, маданияти ва техникаси Табиат кучларини билиш ва эгаллашда жуда қисқа вақт мабойнида ғоят катта муваффақиятларга эришувчи одамнинг ҳамма бошқа жонзотлар ҳайвонлардан фарқли томонн уларда тилниш мавжудлигидир. Узининг онги- тили ва нутқи билан инсон ҳамма нарсадан устун туради. Тил жамият тараққиётини таҳмимловчи куч ва миллатнинг мавжудлигини курсагувчи белгилардан бири ҳамдир. Барча ривожланган давлатларда бўлганидек бизда ҳам ўз миллий тилимизни ривожлантиришта катта эҳтибор берилмокда. Узбек тили бизда давлат тили деб эҳлон қилинтан ва шунга амал қилинмокда.

Президентимиз нутқидан Биринчи Юртбошимиз И.Каримов ўз нутқларида чет тилларни ўрганишнинг аҳамияти муҳимлигини курсатиш билан бирга яна шундай дейди: "Аммо шунга алоҳида ургу беришимиз зарурки, чст тилларни ўргапиш, минбаҳд она тилини эсдан чиқариш ҳисобига бўлмалиги лозим. Ўз фикрини мутлоқо мутақил, она тилида равон, гўзал ва лунда ифода эта олмайдиган муғахассисни, авваломбор, раҳбар курсисида ўтирганларни бугун тушуниш ҳам, оқлаш ҳам қийин" ("Баркамол авлодУзбекистон тараққиётишшг пойдсвори"). Тил алоқа воситаси ёки қуролидир, нутк, эса алоқа жараёнининг узидир. Ёдда тутинг Нутқ фаолияти - одам томонидан мжтимоий - тарихий тажрибани ўзлаштириш ва авлодларга бериш ёки коммуникация урнатиш ёки ўз ҳаракатларини ривожлантириш мақсадида тилдан фойдаланиш жараёнидир. Нутқ қанчалик чиройли, мазмундор бўлса кишиларни ўзига шунчалик жалб этади. Бу масалага кишилар қадимдан қизиқиб келишган. Қадимги Юнонистон ва Римда путқ маданиятининг назарий асослари яратилган. Нотиқлик санҳат даражасига кўтарилган. Уларда етук инсон бўлиш учун нотиқлик саиҳатини эгаллашлари шарт бўлган. 335 йилда Аристотелнинг "Риторика"си яратилади. Цицероннинг "Нотиқ ҳақида", "Нотиқ" асарлари, Марк Фабий Квинтилианнинг "Нотиқ тайёрлаш турисида" асари ҳам нотиқлик санъати ҳақидадир. Шарқда, жумладан Мовароуннаҳрда ҳам ваҳзхонликка катга эҳтибор берилган. Ваҳзхонлик нотиқлик санҳатининг ўсиб бориши билан нутц олдига қуйилган талаблар ҳам мукаммаллашиб боради. Буюк алломалар Беруний, форобий, Ибн Сино, Махмуд Қошгарий, Замахшарий, Кайковус ва бошқалар тилга, мантиқшунослик ва нотиқликка оид асарлар яратдилар. Мутафаккирлар фикридан Кайковус ўзининг "Қобуснома" асарида фарзандини ёқимли, мулойим, ўриили сузлашга, беҳуда гшшрмасликка ундайди. "Халқ олдида гапирганда сўзинг гўзал бўлсин, бу сўзни халк, қабул қилсин. Халойиқ сенинг сўз билан баланд даражага зришганингни билсин, чунки кишининг мартабасини сўз

орқали биладилар...", деб ёзади аллома. У япа нотиқ халқ тилини, унинг фикри ва руҳиятини билииш керак дейди. Юсуф ҳос Хожибнинг "Қутадгу билиг" асарида ҳам тал одоби ва нотиқлик маданияти ҳақида жуда қимматли фикрлар баён этилади. У қисқа сўзлаш, сузларла иложи борича кунроқ маҳно юклаш ҳақида гапиради. Тил инсоннинг қадр-қимматини оширади ёки шу тил орқали инсон юз тубан ҳам кетиши мумкин дейди адиб. Омонлик тиласанг агар сон узинг, Тилингдан чиқарма яроқсиз сўзинг. Қизил тал қилзр қисқа ешли сени, омонлик тиласанг аввайла уни. Алишер Навоий туркий тилда гузал нутқ тузиш байроқдорядир. У ўз ижоди билан узбек адабий тилига асос солди. Бу гилнинг бойликларини намоён этди. Навоийнинг "Муҳокаматул - лугатайн", "Маҳбубул-қулуб", "Назмул жавоҳир" асарлари ўзбек тилнда нутқ тузишнинг гузал намуналари бўлиши билан бирга унинг юксалишига ҳам катта ҳисса қўшди. "Маҳбубул қулуб" асарида талнинг аҳамияти, уидан фойдаланиш, нутқ маданияти ҳақида муҳим фикрлар берилади. "Тилга ихтиёрсиз - элга эҳтиборсиз". "Тилини тиёлган одам донишманд оқил, сўзга эрк берган одам - беамдиша ва пасткаш, Тил ширин ва ёқимли бўлса яхши, тил билан дил бир бўлса яна яхши". Навоийдан кейинги қатор адиб, алломаларимиз, жумладан жадид зиёлилари ҳам тил ва нутқ, тил ва нутқ маданияти ҳақида ўзларининг муҳим қараигларини баён этганлар. Уқитувчи, тарбиячи мадаииятини эгалламаса ҳеч вақт ўз ишининг чинакам устаси бўла олмайди, ёмон маҳнодаги эски усулдан, бир қолибдаги тайёр андозаларни ишлатишдан нарига ўтмайди. Ўқитувчи нутқ, ўқувчилар билан муоамала қилиши унинг ўз тарбияланувчилари билаи мулоқот олиб бориш маҳоратини тақозо зтади. Бунинг учун эса у гапиришни билиши лозим. Гапиришни мулоқот олиб боришни доимо урганиб бориш корак. Педагогик жамоа билан, болалар гурухлари, айрим ўқупчилар билан гаплаша олиши керак. У дарсни самарали олиб бориши учун гапиришни билиши, суҳбат, лекция, ҳикоя қилиш каби усуллардан фойдаланиши лозим.

Биринчи навбатда уқитувчи сухбатни бошлаганда, гапни масаланинг қўйилишидан бошлаши мумкин. Бу масалада булажак суҳхбатнинг маҳноси мулажассамлашган бўлади. Мавзуга диққатни тортишга уриниб куриш ҳам мумкин, бунда гапни эркин, қизиқарли фактни маҳлум қилшпдан бошласа бўлади. Суҳбатни тугаллаш ҳам муҳим аҳамият касб этади. У турлича бўлиши мумкин. Асосий ғояларни яна бир марта қисқача баён қилиб бериш мумкин уни шеҳрий сатрлар билан тугалласа ҳам бўлади. Бу қоидаларга риоя этиш педагогнинг сўзлари ўқўвчиларга зарур таъсир курсати учуи шартмиароит яратади. Сўз билан таъсир кўрсатишни амалда қўлланиш ўз ҳиссиётларини, ижодий таъсирланишини бошқариш кўникмаларига ва ўз ҳис^гуйғуларини ифодалаш учун аниқ шаклни топа билишға асосланиши лозим. Бу соҳада актёр иши осонроқ эканлигини эҳтироф қилиш керак. Таълим- тарбия иши раҳбарнинг доимий турган йўли баъзан педагогика ҳис-туйгўлар ва фикрларни сўз билан ифодалашда қолибда иш тутишга олиб келади. Кўпинча суз билан ифодалашнинг бир қолибдалиги уқитувчи ҳаяжонланганда ва жиддий айб, гуноҳ қилган ўқувчиларни қоралаш лозим бўлганда яққол ифодаланади. Имо-ишора юз ҳаракатлари билан таъсир кўрсатиш мумкин. Бунда ҳам имо- ишоралар сўз-товуш нугқини тўсиб қуймаслиги керак. Огзаки таъсир қилиш мазмуни таъсирқилувчи таъсир кўрсатишнипг аниқ турита боглиқ. Агар биз таъсир қилувчи насиҳатдан фойдалаясак, нутқимиз ниҳоятда мухтасар булиши лозим. Таъсир қилувчи таъсир кўрсатиш учун узига хос нарса фақат нарсанинг мазмутги эмас, балки нутқнииг оҳангдорлиги, бўсги ҳамдир. Ҳатго оддий нутқда ҳам агар кучли таъирқилўвчи таъсир кўрсатиш вазифаси қўйилмаса, фақат ахборотнинг мазмуни эмас, гапирувчининг сўзлашиш оҳанги ҳам идрок этилади. Нутқ техникасини такомиллаштириш учун ўз овозини четдан туриб эшитиш муҳимдир. Бу уринда магнитафон ўқитувчиларга бебаҳо ёрдам беради. Оғзаки таъсир қилишнинг ҳар хил турларини магнит лентасига бир неча марта ёзиб олиб, эшитиб куриш зарур, шунга эришиш керакки, у галдан бу галга овоз оҳанги тобора аниқроқ булиб борсин, ҳал этилаётан вазифага тобора мос келиб, сузловчининг индивидуал хусусиятларини жуда мукаммал ифодалайдиган бўлсин.

Педагогик жараёнда қулланадиган узаро фикр алмашишининг асосий шакллари таҳлил қилиш ва уларга таъриф бериш дарсни вақтда. булажак уқувчининг касб-корига уз-ўзини тарбиялаиги учун ҳам педагогик муомала маданиятини такомиллаштириш учун ҳам асос бўлиб хизмат қилади. Тилшунослик болалар нутқни катталарга таҳлид қилиш йули билан эгаллаб олишларини исботлаб беради. Ўқитувчи нутқи ўқувчилар учун намуна ва уларга таъсир этиш воситасидир. Кичик синф уқувчиларининг нутқлари унча ўсмаганлиги сабабли катталар нутқидаги яхши жиҳатларига ҳам, ёмон томонларига ҳам бир хилда тақлид қилаверадилар. Ўқитувчи нутқининг хусусиятлари ва нуқсонлари тарбияланувчилар нугқининг хусусиятлари ва нуқсонларига айланиб қолади. Шуиинг учун ўқитувчилар нутқига гояткатга талаблар қўйилади. Ўқитувчининг нутқи адабий тил мезонларига жавоб бериши ва болаларнинг ёшига мос, уларга тушунарли бўлиши керак, ўқитувчи ўз нутқида кўпрок синонимлардан антонимлардан фойдаланиш керак. Бунинг учун у шошилмасдан дудуқланмасдан, она тилидаги ҳамма товуш сўзларни тўтри, аниқ, бурро, орфография нормаларигариояқилибталаффуз этабилишикерак. Ўқтувчи кўпинча болаларга берилган саволни бир неча марта такрорлайди, бу берилган саволни тўғри тушуниб олишта, вужудга келган паузани тулдиришга ёрдам беради. Бу вақтда ўқитувчи болаларга биргина фикрнинг ўзи турлича баён этилиши мумкинлигини кўрсата олиш имконига эга бўлиши керак. Ўқувчиларни ўз фикрларини тўғри шаклда баён зтишда ўргатнб бориш керак. Аввало, тугрилаш, айтиб бериш, кейинчалик болага ўз ҳатосини мустақил гугрилаш имконини бериш керак. Бошлангич синф ўқувчилари нутқиви ўстириш борасида "Таҳлим тўгрисида"ги қонунга катта аҳмият берилган. Ўқувчилар нутқини ўстириш воситаси асосан она тили ўқитиш, табиат, математика ва бошқа фанларни ўқитиш орқали амалга оширлади. Ўқувчилар нутқини ўстириш учун кўпроқ эргак, ҳикоя, шеҳр, расмлар ўргантиш йўли билан эришилади. Нутқ ўстиряшда икки усул давр талабидам бири бўлиши мумкин. Ўқитувчилар ҳар бир дарсни бошлашдан олдин 5 минут суҳбат ўткзигаади.

Бу усулни бошлангич синф ўқитувчиларининг ҳаммалари ҳам амалда қўллай бермайдилар. Ҳар бир уқитувчи ҳар кунги биринчи соатларида, ўқиш дарсларида турли мавзулар танлаб дарс бошлашдан олдия 3-5 минуг кириш суҳбатя ўттсазишса фойдадан ҳоли бўлмайди. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, уқувчиларнинг огзаки нухқларини мунтазам ўстириб боришда. уларнинг атроф муҳитни кузишлари ва қайта тасаввур қилдириш орқали боғланишли нутқ, магнлар тузатишларига амалий ердам беради. Бунда ўқитувчи эринмай ишлаб бориши лозим. Ёш авлодни табиат, жамият ривожланиши қонупиятлари билан кишиларнинг ўзаро ахлоқий муносабатлари билан таништиришда ўқитувчи нутқи катга роль ўйнайди. Ҳар бир ўқувчи ўз севимли ўқитувчисининг товуш, нугқий хусусиятлари, ўқувчиларга мурожаат қилшн, саволларга жавоб бериш усулларини доимий эслай оладм. Ўқитувчи нутқи ўкувчиларга таълим-тарбия бериш вазифасини бажарииш керак. Шунинг учун унга фақат умуммаданяй эмас балки касбий ва педагогик. талаблар ҳам қўйилади . Ўқитувчи уз сўзининг мазмуни, сифати ва оқибати учун ижтимоий жавобгардир, Шунинг учун ўқитувчи нутқи педагог маҳоратининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади . Ўқитувчи нутқи дейилганда ўқитувчининг оғзаки нутқи кўзда тутилади. Огзаки нутқ бу ўқитувчининггапириш вақтида тузиладиган нутқи. Педагогнянг нутқи қуйидагиларни таҳминлаши керак: • педагог ва унинг тарбияланувчилар ўртасидаги ўзаро муносабати ва маҳсулдор мулоқотини; • таълим жараёнида билимни тўла қабул килиниши, англаши ва мустаҳкамланишини; • ўқувчилар фаолиятига ундаги инсинктни шакллаттгириш мақсадида улар онги ва ҳиссиотига ижобий таъсир кўрсатиш; ўқувчиларнинг ўқув ва амалий фаолиятини мақсадга мувофик, ташкил этиш. "Педагогик нутқ" тушунчаси уқитувчининг коммуникатив хулқи тушунчаси билан узвий боглиқ. Ўқитувчининг коммуникатив хулқи дейилганда фақат унинг гаприш ва ахборот бериш жараёнигина эмас балки педагог ва уқувчи мулоқоти

учун эмоционол нсихологикимуҳит яратишга, улар ўртасидаги муносабат ва иш услубига таъсир кўрсатувчи нутқни ташкил эташ ва унга мос ўқитувчининг нутқий назокати ҳам кўзда тутилади. Ўқитувчинингоғзакиинутқи монолог ёки диалог шаклда бўлади. Монологик нутқнинг кенг тарқалган шакли ҳикоя, мактаб маърузаси , шарх кабилардир. Диалогик нутқ турлн суҳбат , савол-жавоб шаклида бўлади. Педагог вазифани муваффақиятли бажариши учун ўқитувчииинг нутқимаълум талабларга жавоб бериши, яҳни керакли коммуникатив сифатларга мос бўлиши керак. Нутқ бир неча нормаларга мос бўлиши керак: замонавий нормаларга, ифодали, адабий тил нормаларига. Педагог нутқнинг тўгриляк, аниқлик. мослик, лексик бойлик, ифодалилик ва тозалик каби коммуникатив сифатлари ўқитувчи нутқининг маданиятини белгилайди. Мақсадга мувофиқ педагогик нутқ ўзининг мантикийлиги , ишончлиги, кўзатувчанлиги билан ҳарактерланади. Педагогик нутқнинг функцияларидан бири - билимни тўлиқ ҳодда берилишини таъминлашдан иборатдир. Ўқитувчи нутқининг коммуникатив ўзига хослиги билан билимни укувчилар томонидан қабул қилиниши ва эсда қолиши ўртасида туғридантугри алоқа бор. Нутқ буни таҳминлаши ёки қийнлаштириши мумкин. Ўқитувчининг нутқи фақат ахборот бериб қолмай, ўқувчининг онги, сезгисига таъсир қилиши, уларни ўйлаш фаолиятига ундаши керак. Ўқитўвчи нутқи иккинчидан ўқувчининг самарали ўқув фаоллятини нутқи аввало дарсда самарали уқув эшитувчини таҳминлаши керак. Ўқувчи ўқитувчи нутқини эшита туриб қатор операцияларни бажаради: берилаётган ахборотни кургазмали шаклда аниқлаштиради, узидаги билим билан унга муносабат билдиради, эслаб қолади, нутқ мантиқини, фикрлар ривожини кузатиб боради. Овоз тонининг баландлиги, товушнинг юқорилиги, бир хилда гапириш болаларни чарчатади. Ўқув - билув жараённинг самарали бўлишига дарсда ўқитувчи танлаган коммуникатив хулқ услуби ҳам таъсир қилади.

Ўқитувчи кўпинча"ўчир", "жим ўтир", "ўтир", "тутат", "ёп" каби норозиликни билдирувчи сўзларни ишлатади, ўқувчи жавобини бўлади, "ҳар доимгидек ҳеч нарса билмайсан", "сен буни қаердан ҳам тушунардинг" каби гапларни айтадики, бўлар ўқитувчи ўқувчи муносабатини бузилишвга, ақлий фаоллик пасайишига олиб келади. Подагогик нугқнинг учинчи функцняси-ўқитувчи ўртасидаги маҳсулдор узаро муносабатни таҳминлашдан иборат. Ўқитувчи нутқи ўқувчи - ўқитувчи муносабатини бошқариш ролини ҳам бажаради. Бу ерда ҳамма нарса аҳамиягли: ўқитувчи ўқувчиларга қандай мурожаат қилади. саломлашади, талабларини қандай қўяди, қандайогоҳлантиради, хохишини қандай баён қилади; нутқи импотенцияси, юз ифодаси, қараши, ҳам болага таъсир кўрсатади. Дарсдан ташқари мулоқотда буларнинг аҳамияти янада катга булади. Кўп нарса ўқитувчининг индивидуал мулоқот услубига ҳам (қурқувга асосланган, ўйинга, дўстона алоқага асосланган), мулоқот доирасидаги социал ҳарактерларига ҳам боқлиқ бўлади. Ўқитувчи нутқининг хусусияти у аввало ўқувчиларга қаратилган ва йўналтирилган бўлади. Ўқитувчимонологи ҳам ўқувчилар билан ички диалог шаклида бўлади. Ўнинг нўтқида биргаликдаги иш учунгапириш бўлади; "Биргаликда ўйлаб кўрайлик", "Ўйлайманки, бу ишлар қизиқгаради", "сиз албатга эсладингиз" ва бошқалар. Ўқитўвчи огзаки нутқининг яна бошқа хусусияти, унинг мазмуни ўқувчилар томондан икки канал орқали товуш ва визуал йўл билан қабул қилинади. Визуал ҳаракатлар ўқитўвчи нутқининг таъсирчанлиги, ифодалилигини оширади, у ўқитувчининг кайфияти ҳақида ҳам ўқувчиларга ахборот беради. Шунинг учун ёш ўқитувчи мулоқотда ўзининг ташқи кўриниигини бошқара олиш кўникмасини шакллантириши керак. Оғзакинутҳнинг яна бир хусусиятиларининг импровизация ҳарактерида эканлигидир. Тажрибали ўқитувчи текстга ёки конспектга қарамасдан гапиради, ўқувчи уни тинглай туриб, сўз ва ифодалар бирдан тутилаётганлигини куради. Шупдай ҳолат вужудга келадики, гуёки ўқитувчи бу ҳақиқатаи фикрларини биринчи марта ўқўвчилар билан очаётгандек бўлади.

Бўлажак ўқитувчини такомиллаштириш . Нутқни такомиллаштиришни қуйидаги йўналишларини курсатиш мумкин: ўз-ўзини назорат ва нутқ маданиятини ривожлантириш; Нутқий мулоқотнинт барча ҳолатларида адабий нугқ қоидаларини эгаллаш учун ўзига шароит яратиш. Уз-ўзини назорат ва ифодали иутқ малакаларини ривожлантириш. Ўз нутқ инпотенцияларини кузатиш: у жонли, хилма-хил, ҳиссий бўёқлими ёки бир хил монотонми? Нутқ тайёрлаш жараёнида ўзингизча қуйидаги саволларга жавоб топинг: тингловчиларда қандай фикр уйготмоқчисиз? Уларда қандай кайфият яртмоқчисиз? Нутқ мазмуни ва шароити қандай интонация ва ритм талаб этади? Бир неча бор нутқингизни қайтариб кўринг. Нутқингизни бадиий адабиётдаги лавҳаларга ўз таассурот-дарингизни қўшган ҳолда қайта тўлдиринг. Коммуникатив нутқнинг мувоффақиятли булиши уқитувчида қатор махсус қобилиятлар ривожланишини талаб қилади: социал-перцептив қобилияти, ижтимоий тасаввур қобилияти, ўзини бошқара олиш қобилияти, мулоқотда ўзининг руҳий ҳолатини богкқара олиш қобилияти, иродавий таъсир кўрсатиш, ишонтара олиш қобялияти. Нутқ малакалри ва кўникмаларини муваффақиятли эгаллаш учун шароит яратувчи кишининг умумий руҳий жимоний хусусиятларшш ривожлантариш, бунда тасаввурни, образли хотира ва фантазияни ривожлантиркш кўзда тутилади. Товуш. Баҳзиларга товуш тугма берилган, лекин бу ҳам машқ қилиб турилмаса бузидади. Киши товушини кучли, эгилувчан, жараёнли қила олиши мумкин. Ўқитувчи товушининг ўзига хослиги нимада? Аввало бу товушнинг куплилиги. Унинг кучли нутқ аппарати органларининг активлигига боглиқ. Товуш эшитилишининг иолетность (учувчан)лиги, бу овозни масофага мослай олиш, товушни бошқара олипгдир. Гипкост (эгилувчанлик) ва подвижност (ҳаракатчанлиги) товушнинг уни енгил ўзлаштяра олиш, тингловчиларга мослашдир.

$Диапазон - товушнинг ҳажми. Унинг чегараси жуда гоқори ва паст тон билап аниқланади. Тембр - товуш буеғи, ерқинлиги, шу билан бирга унинг юмшоқляги, илиқ.\ иги, ўзига хослиги. Уқитувчида касбий кассаллик келиб чиқмаслиги у^гун товуш гигенасига амал қилиш керак- Уқитиувчи иш вақтининг 50% давомида гапириб туради. Педагог иш вақти тугагач 2-3 соат давомида узоқ вақт сўзлашишдан қочиши керак. Зарур бўлиб қолса қисқа ва секин гапириши керак, Дарс жадвали қўйилишида игунга эҳтибор бериш керак. 3-4 соат дарсдан сўнг нутк, аппарати чарчайди, шундан сўнг 1 соат товуш дам олиши керак. Кўп стажли ўҳитувчи 2-3 соатда чарчайди ва 2 соат дам олиши керак. Юқори нафас йўллари, нерв системалари, овқатланиш рожимига эҳтибор бериш керак. Дикция - сўз, бўтин, товушнимг айтилишидаги тўгри ва аниҳлик. Дикцияни такомиллаштириш нутқ органларининг ҳаракатини қайта ишлаш билан боғлиқ. Махсус машқлар бошқариладя. Ритмика - айрим бўтинларни айтмшдаги тўлиқ давомийлик, шу билан бирга нутқни ташкил қилиш этапи. Бу нутқнинг муҳим элементи бўлиб, баҳзан интонация на пауза ўзига сўздан кўра кучли этоционал таъсир қилади. Нугқ тезлиги ўқитувчининг индивидуал сифатига, унинг нутқ мазмуни ва мулоқот ҳолатига боглиқ бўлади. Турли миллатларда нутқ темпитурлича булади. Русларда минутига 120 сўз атрофида, ингилизларда 120 -150 сўзгача. Тадқиқотларга кўра 5-6 синфларда ўқитувчи минутига 60 сўз, 9-11 синфларда 75 сўз гаиириши тугри бўлади. Материалнинг мураккаб қисмипи ўқитувчи паст темпда. Кейин эса тезроқ ганириши керак. Қоида, қонунлар аштанда, хулосада нутқ секинлашади. Нутқ техникаси. Ўқув вақгининг кўп қисми (1/4, 1/2) да ўқитувчининг нутқи билан боқлиқ бўлади. Шунинг учун ўқув материалини ўкувчилар тушуниши ўқитувчи нутқи мукаммаллиги билан боглиқдир. Баҳзилар товуш ва унимг тембри тугма деб билишади. Лекин ҳозирги экспериментал физиология товушни тў/шқ қайта куриш мумкин.1игини аниқламоқда Тарихдан ҳам маҳулумки, баҳзи кишилар ўзларининг нутқ, товутцларини такомиллаштириб борганлар.$

Масалан, Демосфен ўзининг бу соҳадага камчиликларияи тугатиб бориб Қадиюти Грециянинг сиёсий ораторларидан бирига айланган. Ёки Владимяр Маяковсякй ҳам 20 ёшдан ўзини расмий чиқишлари учун тайёрлаган, оғзига тошчалар олмб, Рион дарёси бўйича нўгқлар тайёрлаган. Нафас жараёнида қайси мускуллар иштирок этишига қараб нафаснинг 4 та типи ажратилади: 1. Елка ва кўкрак қафасининг юқори қисмини кўтарувчи мускуллар иштирок этади. Бу кучсиз, юқори нафас бўлиб, упканингфақат юқори қисми фаол ишлайли. 2. Кўкрак орқали нафаспи қовургалар орасидаги мускуллар амалга оширади, Диафрагма кам ҳаркатда бўлиб, нафас чиғариш кучсиз. 3. Днафрагмали нафас - кўкрак ҳажмининг ўзгариши, диафрагма қисқариши ҳисобига бўлади. Дифрагма ва қовурга орқали нафас - диафрагманинг ҳар томонлама ҳажми ўзгариши, қовурғалар орасидаги ва қориндаги нафас мускуллари ҳам қушилади. Шу нафас тўгри бўлиб, бу нутқий нафас учун асос бўлиб ҳисобланади.

Адабиётлар : 1. Келвин СеиферТ ва Росемарй Суттон. Эдуcатионал Психологии 2009 Келвин Сеиферт.10-16 пагес. 5.Бордавская Н.В., Реан А.А. Педагогика.-М.: Питер, 2004. 2. Профессионалная педагогика.Учебник для студентов.–М.: Педагогика, 2002. 3. Нишонова С. Комил инсонни тарбияси:ўрта махсус, касб-ҳунар та‗лими муассасалари учун қўлланма. -Т.: Истиқлол. 2003 4. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: ―Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси, 2000. 5. Эгамбердиев Э., Хўжамқулов Ҳ. Кичикбизнес ва тадбиркорлик. – Т.: Манавият, 2003. 6. Хошимов К. ва бошқалар таҳрири остида. Педагогика тарихи – Т.: Фан, 2001. 7. Э. Ғ. Ғозиев,К. Қ. Мамедов. Касб психолоияси.Т. 2003 й. 8. Н. В. Гафурова, В. Л. Лях, е. В. Фескова и др. ―Психология профессионалного образования (сибирский федералний университет) СФУ, 2010г. Интернет ресурслари 9. www.эду.уз 10. www.зиёнет.уз 11. www.туит.уз

O'xshashlar

Педагогик техника ҳақида тушунча

Нутқ техникаси ва маданияти

Педагогик техника ҳақида тушунча. педагогик техникани шакллантириш услублари

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати