Девиант болалар ва ўсмирлар, уларни реабилитация қилиш йўллари - Pedagogika - Referatlar

Девиант болалар ва ўсмирлар, уларни реабилитация қилиш йўллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

Девиант болалар ва ўсмирлар, уларни реабилитация қилиш йўллари Режа: 1. Девиант болалар ва ўсмирлар, уларни реабилитация қилиш йўллари. 2. Ижтимоий-педагог фаолияти методикаси ва технологияси

Педагогиканинг асосий мезони-тарбия. Тарбия - ижтимоий ҳаётнинг абадий ва умумий мезони. Педагогика болалар тарбиясини шахс ахлоқий ҳислатларини шакллантиришнинг мақсадга қаратилган жараёни сифатида кўриб чиқади. Бирок, бу тарбия жараёни ҳар доим ҳам етарли даражада самарали бўлмайди. Юқорида ижтимоий таълим вазифасини кўриб-чиқиб, кўрсатдики, болада муайян бир ижтимоий билим, малака ва кўникмалар шаклланиши керак уларнинг шаклланиш жараёни масалан, отага, онага бўлган ғамхўр, эътиборли, меҳрибон, раҳмдил муносабатларнинг шаклланиши билан боғлиқ. Агар қандайдир сабабга кўра болада ижтимоий билимлар шаклланмаган бўлса, демак муносабатлар шаклланмаган, яъни унга зарур бўлган ижтимоийлашувда қандайдир мос ҳислатлари ҳам шаклланмаган. Шунинг учун ижтимоий педагогик фаолият жараёнида боладаги шундай ижтимоий аҳамаиятга эга бўлган ҳислатлар шаклланган бўлиши керак шуни ўзи ижтимоий тарбияни вазифасидир. Яъни ижтимоий тарбия деганда муваффақиятли ижтимоийлашув учун зарур бўлган ижтимоий аҳамиятли бола шахси ҳислатларининг шаклланиши мақсадга қаратилган жараёни тушинилади. Тарбия жараёни – уни тиклаш, ривожлантириш ва ҳаётда жорий қилиш, таълим, миллий, маънавий – ахлоқий қадрият ва нормалар билан бевосита боғлиқ. Улар халқ педагогикаси, урф – одатлари, байрамлари, ўйинлари ва бошқаларда ўз ифодасини топади». Маънавият ва маърифат» маркази, «Маърифатпарварлар», «Олтин мерос», «Тарихчилар», «Файласуфлар» ва бошқа жамоат ташкилотлари, жамғармалари юқорида қўйилган вазифаларни ҳал этишга катта имкониятларига эгадир. Тарбияси «қийин» ўсмирлар аномаллиги ўқишда (ўқиши қийин, ёмон кечали, дангаса) ва хулқида (интизом ва тарбияга риоя қилмайди) намоён бўлади. «Қийин болалар» - жамиятга зид йўналишдаги, беқарор ахлоқли, иродаси бўш, педагогик таъсирига доим қаршилик кўрсатиб келувчи ёшлардир. Мактаб миқёсида улар кўп учрамайди (бир синфда икки – учтадан). Аммо синф, мактаб ҳаётига, унинг ахлоқий муҳитига жиддий таъсир кўрсатади. «Қийин» болалар ўқувчиларнинг кам қисмини ташкил этса ҳам улар ўқув – тарбиявий ишларда барқарорликка жиддий тўсиқ бўладилар. Улар мактабда ва ундан ташқарида (оилада, кўчада, дам олиш жойларида ва х.к.) тартибсизликни вужудга келтирувчилар ҳисобланади. Шунинг учун ҳам «қийин» болалар мактабда ҳам, ундан ташқарида ҳам ўқитувчи ва барча жамоат эътиборида туриши керак. Тарбияси қийин бўлганларнинг келиб чиқишининг ижтимоий – психологик ва психологик – педагогик сабаб ва омилларни беш гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Ноқулай оилавий муҳит, ота – оналари ўртасидаги зиддиятли вазиятлар. 2. Ўқишга бўлган қизиқишнинг пасайиб кетиши ва шу муносабат билан ўқишдан совиб кетиши (60 – 70 % вояга етмаган жиноятчилар бир синфда икки йил ўқиган). 3. Ижтимоий фаоллиги паст ва мактаб жамоасида ноқулай ҳолат мавжуд. 4. Микро муҳитнинг салбий таъсири, салбий референт гуруҳ таъсири.

5. Бирор фаолият юзасидан ўз мойиллигини, қизиқишини намоён қилиш имконияти бўлмаслиги. Девиация ва унинг турлари . Жамият томонидан қ абул қилинган ҳ атти - ҳ аракатлар, қоидалар ва меъёрлардан чекинган ўсмирларни о ғ ир ёки тарбияси қ ийин ёки тарбияси оғир ўсмирлар деб аташади. Тарбияси қийин ўсмирлар деганда турли хил сабабларга кўра педагогик таъсирларга қарши чиқувчи болалар тушунилади. Жамиятда ўрнатилган меъёр ва қоидаларга риоя қилмайдиган шундай тарбияси оғир ўсмирларни илмда девиация деб аташади. Девиант ҳатти-ҳаракат — бу психик соғлом шахслар томонидан меъёрий қоидаларни бузиш ҳолларидир. Девиация — бу ижтимоий педагогик муаммо бўлиб, инсон руҳий оламидаги, унинг атрофидаги муҳитнинг ўзгариш ҳоллари билан борлиқ. Бу ҳол, айниқса, ўсмир ёшдаги болаларга хосдир. Чунки бу ёш энг қийин ва мураккаб давр бўлиб, бу ёшдаги болаларнинг анатомо — физиологик, интеллектуал, ахлоқий ва бошқада жиҳатларида ўзгаришлар рўй беради. Бу ўзгаришлар ўз навбатида уларнинг психикасида ўзгаришлар рўй беришига замин яратади. Уларнинг ижтимоий статусида, жамоада ўзини тутишида ўзгаришлар рўй бериб, уларни кўпроқ «Мен кимман?» - деган савол қийнайди. Девиация ўз ичига девиант, делинквент ва криминал ҳатти — ҳаракатларни бирлаштиради. (Девиант ҳатти — ҳаракат — бу кичик ижтимоий муносабатлар (сила, мактаб) ҳамда характер, жинсий ва ёш хусусиятлари жиҳатидан яқин кичик ижтимоий гуруҳларга хос ижтимоий меъёрлардан, ҳатти — ҳаракатлар ва қоидалардан оғиш, чекинишнинг бир туридир.! Яъни бу турдаги ҳаракатни интизомсизлик деб ҳам аташ мумкин. Агрессия, чақириқ, ишда ва меҳнат фаолиятида ўз бошимчаликка йўл қўйиш, болалар ва ўсмирларнинг ичкиликка берилиши, дайдиб юришлари, олифтагарчилик қилишлари, ассоциал харакатларга берилиш кабилар девиант харакатларнинг асосий кўринишларидир. Маълум вазиятларда болалар ва ўсмирларнинг шу каби ҳатти — ҳаракатларни намоён этиши девиант ҳаракатларнинг типик хусусиятидир. Делинквент ҳатти - ҳаракат - девиант ҳаракатлардан фарқли улароқ улар вазият таъсирида эмас, балки юқоридаги каби ассоциал ҳаракатларнинг доимий ҳарактерга эга бўлишидир. Делинквент ҳаракатларнинг қуйидаги турлари мавжуд: • ҳа қ оратлаш, х ў рлаш, азоблаш ва ундан ҳузурланиш каби агрессив босқинчилик ҳаракатлар; • кичик ўғриликлар, таъмагирлик, автотранспорт ва бошқада керакли буюм ва анжомларни ўғирлаш каби моддий фонда кўришга қаратилган ўз шахсий манфаати йўлидаги ҳаракатлар; • наркотиклар сотиш ва таркатиш. Криминал ҳатти — ҳаракат — бу жиноий жавобгарчиликка тортилишта ёши етган шахсларнинг хуқукларга зид ҳаракатлари бўлиб, улар устидан жиноий иш кўзғатилиш

жараёнидир. Криминал ҳаракатларга девиант ва делинквент ҳаракатлар асос яратади. Девиант ҳарактерларнинг асосий сабаблари болалар, ўсмирлар ва умуман баъзи жамият аъзоларининг жамият тан олган меъёрларга зид келувчи ҳатти — ҳаракатларни намоён этиши — бу бирданига, ўз-ўзидан бўладиган ҳодиса эмас. Яъни ўша инсонларнинг шундай йўл тутишига нимадир сабаб бўлади. Яъни хар бир фазилат ўз тарихига эга. Инсоннинг ривожланиши бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган турли хил факторларга боғлиқ: ирсий, муҳит, тарбия, иисоннинг шахсий амалий фаолияти ва х.к. Вояга етмаган ёшлар орасида девиант ҳаракатларни вужудга келтирувчи қатор факторлар мавжуд. Жумладан: 1.Биологик факторлар, яъни болаларнинг ижтимоий ҳаётга мослашувини мураккаблаштирувчи ноҳуш физиологик ва анатомик ҳолатлар: Уларга: • генетик (ўта ақли заифлар, кўрлар, карлар ва х.к), • психофизиологик (яъни инсон организмига салбий таъсир кўрсатувчи, соматик харакатларни, аллергиялар ва токсик касалликларни вужудга келтирувчи турли хил зиддиятлар, кимёвий моддалар, энергиялар ва х. к), • физиологик (атрофдагиларда ноҳуш кайфият уйғотувчи ташқи қиёфа, тилнинг дудуқлиги ва х..к) 2. Психологик факторлар, яъни инсондаги психопотологик ёки акцентуант (хаддан ташқари) ҳолатлар. Бу факторлар асаб касалликлари (психопатия, неврастения каби касалликлардир) 3. Ижтимоий—педагогик факторлар, яъни болалик давридан бошлаб мактаб, оила ва жамоатчилик тарбиясидаги нуқсонлар. 4. Ижтимоий — иқтисодий факторлар, яъни бу жамиятдаги ижтимоий тенгсизликдир: жамиятнинг бойлар ва камбағаллар деб ажратилиши, халқнинг маълум қисмининг қашшоқланиб қолиши, ойлик маошининг камлиги, ишсизлик, инфляция ва х.к. 5. Маънавий— ахлоқий факторлар. Уларга биринчидан, жамиятдаги маънавий қадриятларнинг қадрсизланиши, инсонларнинг маънавий қашшоқланиши кирса, иккинчидан, муайян жамиятнинг ундаги рўй бераётган девиант ҳаракатларга бефарқлик, локайдлик киради . Девиация концепциясида реабилитация, профилактика ва коррекция масалалари. Девиант ҳатти — ҳаракатдаги болалар ва ўсмирларга нисбатан профилактика, реабилитация ва коррекция ишлари амалга оширилади.

Реабилитация — бу бола шахсининг хуқуқи, хуқуқий статус, соғлиги, ишга лаёқатсизлигини тиклашга қаратилган комплекс, кўп даражали, босқичли ва динамик тизимдир. У профилактика ва коррекция сингари аспектларни ўз ичига олади. Профилактика — бу реабилитация тизимидаги шахснинг ривожланишидаги у ёки бу чекинишларни йўқотишга шарт-шароитлар яратишга қаратилган тадбирлардир. У кўпроқ ижтимоий муҳит билан боғлиқдир. Коррекция — бу ҳаётий чекинишларга учраган болалар ва ўсмирлар билан олиб бориладиган аниқ фаолият ҳисобланади . Ижтимоий-педагог фаолияти методикаси ва технологияси. Методлар -ўрганилаётган об ъ ектнинг мо ҳ ияти ва қонуниятларидан келиб чиқиб, борлиқни амалий ва назарий ўзлаштириш усулларидир ижтимо и й педагогика эса педагогиканинг бир со ҳ аси бўлиб, унинг методларини педагогикада қўлланадиган тарбиялаш ва ўқитишнинг анъанавий методларига таянамиз, бошқа томондан ижтимоий таълим ва ижтимоий тарбиянинг ижтимоий педагогика ва ижтимоий фаолият билан ўз г ариб бормо қ да. Яна шуни ёдда тутиш керакки, бунинг диққат марказимизда бола ва уни ўраб турган ижтимоий муҳит туради ижтимоий педагог эса болага муаммоларни уни ижтимоийлашиш жараён ҳал қилишга ёрдам беради . Ижтимоий педагогика бола билан бевосита ёки билвосита - оила, дўстлари, болалар жамоаси орқали таъсир ўтказади. У қандайдир қисқа муддатли вазифаларни бажарилиши ёки, бола билан узоқ вақт давомида ишлаши мумкин оқлиқлигини ҳисобга оламиз. Ижтимоий педагог методлар орқали боланинг онги, хулқи ҳис-туйғуларига мақсадга мувофиқ таъсир ўтказилиш ҳамда уни ўраб турган ижтимоий муҳитга таъсир ўтказилиши мумкин. Методлар - боланинг ижтимоийлашилиши ва тиклашда ҳамкорлик қилувчи, позитив ижтимоий тажриба тўплашида ёрдам берувчи ижтимоий педагог ва боланинг ўзаро боқлиқ ҳатти- ҳаракатлари усулларидир. Ижтимоий педагогика ҳам педагогиканинг энг янги соҳаларидан бири бўлиб, ижтимоий - педагогик фаолият янги шаклланаётгани учун унинг методлар тизими ҳақида гапириш жуда эрта . Шунинг учун ижтимоий педагог ўз амалий фаолиятида педагогика, психология ва ижтимоий ишдаги методлардан кенг фойдаланади. У шаклланиши босқичида ўз касбий фаолиятни бажариш учун ижтимоий педагог алоҳида усуллардан ташкил топган методларни эгаллаши керак. Методлар, усуллар ва воситалар шу тариқа бир - бирлари билан боғлиқки, методлар ва усуллар ҳолатда воситалар ролини бажариши мумкин. Ижтимоий педагогик фаолиятда ишонтириш ва машқ қилиши методлари кенг қўлланилади, Бу методни қўллашнинг хусусияти шундан иборатки, ижтимоий педагог қайсидир сабабларга кўра одоб - ахлоқнинг умумқабул қилинган меъёрлари шаклланмаган ёки нотўғри шаклланган бола билан иш олиб борадилар. Шу жамиятга қабул қилишган ҳаёт меъёрлари, улар тўғрисидаги тўғри ва аниқ тасаввурнинг юзага келиши, оғир - оқибатда шахснинг ишончи унинг ҳаётдаги ўрнини шакллантиради, билим ва улар ҳақидаги тасаввур билан боқлиқ.

Ишонтириш методи жамиятда қабул қилинган меъёрларни бола хулқи ва фаолиёти мотивларига кўчиришга ёрдам бериб, эътиқодни шакллантиради. Эътиқод - бу боланинг маънавий билимларининг хақиқийлиги ва адолатлилига қатъий ишонч бўлиб, у шахснинг аҳлоқий фаолиятга ва ҳаракатига ички хоҳишдир. Эътиқод - бу муайян ҳаракатнинг зарурлиги ва тўғрилиги тушунтириш ва исботлашдир. Ишонтириш жараёнида ижтимоий педагог боланинг онгли, ҳис-туйғулари ва иродасига таъсир ўтказади. Ишонтириш методи мақсадга эришиши учун болаларнинг психологик хусусиятлари, уларнинг хулқи, қизиқишлари, шахсий тажрибасини ҳисобга олиш зарур. Ишонтиришнинг асосий қисми талаб қилишдир. Унинг асосий вазифаси шундан иборатки, болалар олдига вазифа қўйилиб, ахлоқ - одоб қоидаларининг мазмунини уларнинг онгига етказиши ва келгуси фаолият мазмунини аниқлашдан иборат. Ишонтириш қуйидаги педагогикага маълум бўлган методлар орқали амалга оширилади, яъни ҳикоя, лекция, суҳбат, диспут. Ҳикоя ва лекция - бир киши ижтимоий педагог томонидан олиб бориладиган методнинг монологик формаси. Ҳикоя кичик ёшдаги болалар билан ишлашда қўлланилади, у узоқ вақт чўзилмайди, аниқ ва равшан фактларга асосланади. Лекция катта ёшдаги болаларига қўлланилади, вақти узоқроқ бўлиб, мураккаб ахлоқий тушунчалар ( гуманиум, дўстлик, яхшилик) ни очиб беради. Суҳбат ва диспут - диалогик шаклдаги усул, бунда болаларнинг ишлаш муҳим. Суҳбат - бу савол - жавоб методи ижтимоий педагог суҳбатни шундай олиб бориши керакки, саволларни нафақат у, балки болалар ҳам берсин. Ўсмирлар учун диспут методи қўлланади, бу метод фикрларини шакллантиради. Шундай қилиб ишонтириш - бу маълум ахлоқнинг тўғрилиги ва зарурлигини тушунтириш ва исботлаш. Агар ишонтириш бола онгини «программалаштирилса, машқ қилиш билим - кўникма ва малакаларини шакллантиради». Машқ қилиш оҳир - оқибатда болаларда одоб - ахлоқни шакллантириши учун зарур. Ахлоқий машқлар деганда, болалар фаолияти ва ҳаракатларининг зарур бўлган кўникма ва одат ҳосил бўлиб, мустаҳкамланишга қадар бўлган кўп марта такрорланувчи ҳаракатга айтилади. Кўникма ва одатларнинг шаклланиши қуйидаги усуллардан иборат: вазифани қўйиш, унинг бажарилиши қоидаларини тушунтириш ва талаб уйғотиш, амалда қилиб кўрсатиш, амаллий машқни ташкил қилиши, талаб қўйиши, талабни бажаришни зслатиш ва унииг бажарилишини кузатиб бориш. Малака ва одат ўртасида маълум дистанция бор. Бу малакани шакллантирамиз кейин маълум вақт мунтазам мустаҳкамлаб бориб, уни одатга айлантирамиз. Машқ қилиши методининг унумлилиги ижтимоий педагогнинг машқ қилишини ўйин шаклида ташкил қилиши орқали ошади.

Машқ қилиши ва ишонтириш методлари ўзаро чамбарчас боқлиқ.. Ижтимоий педагогик методлар орасида муҳим гуруҳни коррекция методлари ташкил қилади, унга рағбатлантириш ва жазолаш методлари киради. Ижтимоий - педагогогика тарихи гувоҳлик берадики, рағбатлантириши ва жазолаш - бола шахсига таъсир қилишининг мураккаб усуллари. Рағбатлантириш ва жазолаш бир мақсадга йўналтирилган - яъни маълум ахлоқий сифатларни бола ҳарактерида шакллантиради. Лекин бу мақсад турли йўллар билан амалга оширилади: рағбатлантириш ҳаракат ва ҳолатни маъқуллайди, жазолаш нотўғри ҳаракат ва фаолиятни қоралайди, унга ёмон баҳо беради. Жазолаш ва рағбатлантириш бола ҳаракати ва унинг оқибати орасидаги муқаррар боқлиқликни эслатади (рағбатлантириш - қониқиш, жазо - норозилик). Ижтимоий педагогнинг амалий фаолиятида бу методларнинг турли хил турлари қўлланилиши мумкин. Модомики, болаларда адашиш ва ҳато қилиш хос экан, қайта ишонтириш, огоҳлантириш, қизиқишларини ўзгартириш ва жазолаш методларни қўллаш мумкин. Қайта ишонтириш бола онгидан нотўғри тасаввурлар, ҳато ҳаётий режаларни, ақлий тасаввурлар ва қарашлар орқали суриб чиқариш. Бу ишонтириш методининг бир туридир . Огоҳлантириш ижтимоий педагог ва педагог фаолиятига кенг қўлланилади ва у бола нотўғри ҳаракатни олдини олади ва нотўғри фаолиятга йўл қўймайди. Юқорида кўриб чиқилган методлар ижтимоий педагогикада алоҳда эмас балки бир - бири билан боғиқ ҳолда қўлланилади. Ижтимоилашув жараёнида бола жамият, ижтимоий муносабатлар. Ижтимоий мақом ва ўринлар, ижтимоий ўзини тутиш меъёр ва кирадилар.Ҳақида кўпгина билимларни ўзлаштиради. У шунингдек интеграциясн ва жамиятта киришига ёрдам бералиган турли хил малака ва кўникмаларни эгаллайди. Агар нормал болада нормал бола (жисмонан ва психик соғлом) туғилса, унда унинг жисмоний, психик ва ижтимоий шаклланиши маълум қонунларига кўра содир бўлади. Бола аввал жисмоний мақомни ўзлаштиради, унда йўлини топишга ўрганилди: эмаклаш, ўтириш, юриш, югириш ва ҳ. Бола яқин кишиларини ажратади отани, онани, ака-укаларини ўз исмига эгалигига ўрганади, ўнта жавоб беришни бошлайди. Болада ижтимоий хуш кўришлар, ҳис туйғулар, ижтимоий тажриба шаклланади. Бола ижтимоий ривожланишда нуҳ хазинасидаги бор нарса тил ёрдамида бола дилига ўтади. Тилда халқ тарихи, ҳарактери, одатлари, анъналари сақланиб қолади. Тилни ўзлаштириб, бола халқ маданияти, ижтимоий тажриба ва ижтимоий анъаналарни ҳам ўзлаштиради. Энг муҳим бўлган бола ижтимоий ривожланиши ўйинларда содир бўлади. Ўйинлар ёрдамида болалар турли хил ижтимоий роллар билан танишади. Агар болалар жисмоний ва психик камчиликлар билан туғилса, унла ижтимоий тажрибани ўзлаштирилиши анча мураккабдир. Агар бундай бола оддий оилада туғилса бу ҳақида боланинг ижтимоий тикланиши кўп ҳолда бунга тайёр бўлмаган ота-оналар зиммасига

тўланади. Бола ўзи учун зарур бўлган муҳитларидан ташқарида, масалан, чақалоқ уйида, сўнгра болалар уйида тарбияланса бошқа гап. Бу ҳолда баъзи бир ижтимоий ролларни табиий йўл билан ўзлаштириш бўлмайди: ота- она, ака-ука бошқа қариндошлар. Бундай ҳолларда болаларда муайян бир билим ва малакаларини шакллантиришга имкон берадиган, улар ижтимоий тажрибани ўзлаштирилишига ва жамиятда уларнинг энтеграциясига ёрдам берадиган махсус методиклар ва технологиялар мавжуд бўлиши керак. Мактабда ўқитиш жараёнида бола аввалом бор академик билимларини олади. Бироқ шу билан бирга ижтимоий меъёрларини, кўрсатмаларини, қадриятларини, ролларни янада муффақиятли ўзлаштирилишини таъминлайдиган маълум бир ижтимоий билим, малака ва кўникмаларни эгаллаши лозим, бола ижтимоийлашувига ёрдам берадиган ижтимоий билимларини бериш ва ижтимоий малака ва кўникмаларни шакллантириш мақсадга қаратилган жараёни ижтимоий ўқитиш деб аталади. Ижтимоий таълим, биринчидан, ўқиш ва ўзини ривожлантириш турли шаклларда (фақат мактаб ёки профессионал таълим шаклида эмас) амалга оширилишни ва одамлар бутун умр буйи мустақил ўқишни давом эттиришларини, иккинчидан, таълим бериш – давлатнинг мутлоқ вазифаси эмас, балки бутун жамият бу ҳақида ғамҳўрлик қилиш ва фаолият кўрсатишини тан олишга асосланган. Шу сабабли ҳар қандай ҳамжамият ўз муаммо ҳамда вазифаларини ўзини ўзи ташкил этиш ва ўзини ўзи бошқариш асосида ҳал қилиш учун турли (муқобил ва вариантли) таълим тизимларини ташкил этиш мумкин. Ижтимоийлаштирилган таълим икки инсон ў ртасидаги муомала маданиятини шакллантирад и. Ҳаётнинг маъносини ва йўналишларини аниқлашга, жамиятда ўз ўрнини топишга, ўз имкониятларини чамалаб кўришга имкон беради. Табиий – илмий таълим инсон билан табиат ўртасидаги муносабатни, унинг табиий ривожланиш тамойиллари ва қонуниятларини ҳамда ўзлаштиришнинг мақсадга мувофиқ усулларини ўтказади. Технологик таълимда инсон илмий – техника ютуқлари, унинг тамойиллари, методлари, ҳозирги замон технологиясини ўзлаштиради.Бу фақат ишда эмас, балки турмушда, комунникация соҳасида, маданий ҳаётда ҳам керак. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг инсонпарварона моҳияти шундаки, бунда таълим – шахсни шакллантириш ва ривожлантириш шакли ва усуллари сифатида қабул қилинади. Бу ўқитиш ва тарбиялаш мақсади, мазмуни, методи ва воситаларини аниқлашда ҳал қилувчи роль ўйнайди. У ўқитувчи билан ўқувчи ўртасида таълим жараёнидаги ўзаро муносабатларида ўзгариш ясайди, ўқувчилар фаоллиги ва мустақиллигини ошириш ўзини ўзи кашф этишининг субъекти бўлиб қолади. Таълимни ижтимоийлаштириш ўқитиш субъекти – ўқувчига ўз қобилияти ва ички имкониятларини очишга ёрдам беради. Миллий дастурнинг ижтимоий мазмуни туфайли таълимда янги қадрият ўз ифодасини топади. Ўқувчининг шахсий қизиқишлари ва интилишлари биринчи ўринга чиқади, бунда таълим олувчи ўз имкониятларини тўла очишга муяссар бўлади.

Мазкур, муаммода инсонпарварлик таълими билан ижтимоийлаштириш ўртасидаги муносабат муҳим аҳамиятга эга. Бу фақат масаланинг моҳиятини белгилаш учун эмас, балки айни вақтда таълимда бошланган ижтимоий ўзгаришларни амалга оширишда ва ҳаётга жорий этиш йўллари ва воситаларини аниқлашга хам муҳим аҳамиятга эга. Ижтимоийлаштириш инсонпарварликнинг моҳиятини тушуниб етишга кўмаклашади, инсонни тоталитаризм асоратларидан ҳалос этади, ўзлигини англатади. Бу мақсадга билимсиз эришиб бўлмаслиги маълум нарса.Таълимни ижтимоийлаштириш инсонни бу дунёда борлигини англашга имкон беради. У фаолият усулларини англаш ва самарали излаш, ўзига, бошқаларга, табиатга нисбатан уйғун муносабатда бўлиш имкониятини беради. Таълим жараёнини ижтимоийлаштириш натижасида ўқувчи инсон моҳиятини англайди. Ўз ҳаёти довомида инсон тўғрисида ҳосил қилинган тушунчалар асосида, шахс хақиқий фуқаро бўлиб етишади. Инсонпарварликка асосланган таълим – ижтимоий фанлар ва ёндош фанларнинг функцияларини кенгайтиради, таълим жараёнини, мутахассис шахси ва унинг дунёқараши яхлитлигини таъминлайди. Таълимни инсонпарварлаштиришдан кузланган асосий мақсад ёшларга тегишли билим, кўникма, малака, малака бериш, уларнинг инсоний дунёқарашини шакллантиришдан иборат. У бўлажак фуқаролар томонидан инсонлар фаолиятининг турли соҳаларида инсонпарварлик ғояси ва қадриятларини амалга оширишнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Таълимда методологик ҳаёт тажрибасига зиддиятли ҳолатларда ижтимоий мослашув моделини ишлаб чиқишни тақозо этади: - ижтимоий – шахсий ҳаёт тажрибасига асосланган мунтазам давом этадиган жараён ҳисобланади; - реал вазиятдан келиб чиқиб, зиддиятли ҳолатларида ижтимоий мослашув моделини ишлаб чиқишни тақозо этади; - мавжуд амалдаги ҳолатга доим мослашиш жараёни ҳисобланади; - шахслараро алоқаларни қамраб олади; - шахснинг шаклланиш жараёнини йўналтиради. Ижтимоий таълим (ҳамжамият орқали таълим бериш) – ташаббускор гуруҳлар, ҳамжамиятлар, жамоалар, одамларнинг ўзини ўзи бошқарадиган уюшмалари ҳаёти ва ихтиёрий фаолиятининг бир қисми сифатида мунтазам, узлуксиз таълимни ташкил этиш констепцияси ва амалиёти. Ижтимоий таълим концепцияси қуйидаги ғоят муҳим принципларини ўз ичига олади:  у айрим одамларда ҳам, гурухда ҳам ўз кучларига ишонишни ва уларга таянишни ривожлантиришга қаратилган;  у хамжамиятда, хамжамият билан биргаликда ва хамжамият учун таълимнинг вариантлилиги принциплари асосида (яъни унинг объектив хилма – хиллигини эътироф этиш ва

ушбу хилма – хилликни таълим амалиётида руёбга чиқариш асосида) амалга оширилган узлуксиз таълимни қўллаб – қувватлайди;  у хамжамиятдаги одамларнинг муаммолари ва эҳтиёжларига таълим жараёнининг бошланғич нуқтаси деб муносабатда бўлади, шу сабабли туғилаётган ижтимоий – иқтисодий муаммоларни мустақил ҳал қилиш мақсадида самарали ўқитиш ва конкрет профессионал тренинг шаклларини аҳамиятли деб берилади;  у очиқдир ва мушкул аҳволга тушиб қолган одамлар эҳтиёжига ҳамда болаларнинг муаммоларига айниқса ҳамдардлик билан қарайди, уларни педагогика ва психология нуқтаи назаридан қўллаб – қувватлашга қаратилган махсус мақсадларни қўяди;  у мавжуд маориф тизимининг хилма – хил таълим хизматларини таъминлаш борасидаги ишини тўлдиради ва хар бир одамнинг айнан ўзига керакли ва таълим стандартлари ҳамда тасдиқланган ўқув режалари билан белгилаб қўйилганига қараганда анча кенг маълумот олишга имкон беради. Ижтимоий таълим, биринчидан, ўқиш ва ўзини ривожлантириш турли шаклларда (фақат мактаб ёки профессионал таълим шаклида эмас) амалга оширилишни ва одамлар бутун умр буйи мустақил ўқишни давом эттиришларини, иккинчидан, таълим бериш – давлатнинг мутлоқ вазифаси эмас, балки бутун жамият бу ҳақида ғамхўрлик қилиш ва фаолият кўрсатишини тан олишга асосланган. Шу сабабли ҳар қандай ҳамжамият ўз муаммо ҳамда вазифаларини ўзини ўзи ташкил этиш ва ўзини ўзи бошқариш асосида ҳал қилиш учун турли (муқобил ва вариантли) таълим тизимларини ташкил этиш мумкин. Мамлакатимизнинг ўтган йилларидаги менталитетида ижтимоий таълимни тушиниш мафкуравийлаштирилган тарбиядан, таълимни ижтимоий – сиёсий мақсадлар билан чегаралаб қўйилган тизим деб тасаввур қилишдан иборат эди. Жамиятдаги ўзгаришлар таълимга ҳам, ҳамжамиятга ҳам, уларнинг ўзаро алоқасига ҳам қарашларни анча кенгайтирди. Таълим ва ҳамжамиятларга мультимаданий тизимлар деб қараладиган бўлди, бу тизимларда ҳамжамият индивиддан юқори туриб, унинг ривожланишини белгиламайди, балки турли индивидлар биргаликда ҳаёт кечирадиган, турли одамларнинг биргаликдаги ҳаракатлари амалга ошадиган жонли макон деб ҳисобланади. Бунга гуруҳлар: ота – оналар (болалар билан бирга); таълимнинг конкрет шаклларидан манфаатдор бўлган ишбилармон одамлар ва тадбиркорлар; ўз таълимини такомиллаштиришдан ва ўз билимларини ривожлантиришдан манфаатдор бўлган ҳамма одамлар (яъни, мутахассислар ва мутахассис бўлмаганлар) киритилиш и мумкин . Ҳ амжамиятда, ҳ амжамият оркали ва ҳа мжамият учун шундай тушиниладиган таълим – жараёнларига киритилган (шу жумладан мажбурий ў рта таълим доирасида ҳ ам) одамлар ало қ алари ва биргаликдаги ҳ аракатларнинг бевосита амал қилувчи, динамик ижтимоий – маданий ва ижтимоий таълим тизимидир. Бу, шунингдек, ‘‘ қ уйидан’’ чи қ адиган шахсий

таълим эҳ тиёжларининг, қ изи қ ишларининг ва ташаббусларининг (холбуки давлатга қ арашли таълим т у зилмалари ‘‘ю қ оридан’’ чи қ адиган социал – таълим манфаатлари ва ма қ садларидир) намаён б ў лиш ва ўзини ўзи р ў ёбга чи қ ариш со ҳ аси ҳ амдир.

Foydalanilgan adabiyotlar: a) asosiy adabiyotlar 1. Klarin M. V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom prosesse. M.: Znaniye 1989-80 s. 2. Farberman B. L. Progressivn ы ye pedagogicheskiye texnologii T. : IPVSSSh. 1999. -84 s. b) qo’shimcha adabiyotlar 3. Okon V. Vvedeniye v obshuyu didaktiku. Per. s pol’sk. - L.G.Kashkurevicha,N.G.Gorina.-M.:Vo’ssh.shk.,1990.-387 s. 4. Usova A. V., Bobrov A. A. Formirovanii u uchashixsya uchebn ы x umeniy M. : Znaniye 1987. - 80 s.

O'xshashlar

Таълим социологияси

Ижтимоий-педагог ва унинг касбий фаолияти

Ижтимоий педагогнинг реабилитацион хизмати модели ва механизми

Ижтимоий педагог ва унинг касбий сифати

Жисмоний тарбия кадрларини тайёрлаш ва уларни ишини ташкил қилиш