Дарсдан ташқари вақтдаги тарбиявий ишларни ташкил этиш шакллари

Дарсдан ташқари вақтдаги тарбиявий ишларни ташкил этиш шакллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Дарсдан ташқари вақтдаги тарбиявий ишларни ташкил этиш шакллари Режа: 1. Дарсдан ташқари вақтдаги тарбиявий ишлар мазмуни ва унга қўйиладиган талаблар 2. Дарсдан ташкари тарбиявий ишларнинг шакллари 3. Дарсдан ташкари вактларда таълим-тарбия муассасаларида байрамларни оммавий тадбирларни утказиш усуллари.

Шахс соғлом ва ҳар томонлама баркамол шаклланиши учун унда ўқишга интилиш ҳиссини такомиллаштириш билан чекланиб булмайди. Улар онгида касб - ҳунар ва меҳнат куникмаларини ҳосил қилиш, умум - маданий билимларни, миллий ва умумбашарий қадри ятларга асосланган юксак маънавий-а ҳлоқий фазилат ларини тарбиялаш билан уз ватани ва ҳалқига нисбатан садоқатни шакллантириш, атроф-муҳитга нисбатан он гли муносабатда булиш туйғусини, ҳуқуқий онгини тар биялаш лозим. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да маданий - эстетик, илмий, техникавий, спорт ва бо шқа йуналишларда ўқув билим юрти дан ташқари давлат ва но давлат таълим муассасаларини ташкил этиш таъкид ланган ҳамда таълим сифатини яҳшилаш, унинг ту зилмаси ва мазмун-мундарижасини такомиллаштириш вазифалари белгилаб берилган. Ушбу «Дарсдан та шқари таълимни ташкил қилиш давлат талаблари» ўқувчиларнинг бўш вақтини тарбиявий таълим жиҳат дан самарадорли ташкил этишга қаратилган булиб, «Таълим тўғрисида»ги Қонун ва миллий дастур ғояла ри асосида ишлаб чиқилди. Дарсдан ташқари таълимни урф-одатларимиз, миллий қадриятларимиз, Республика ҳудудлари талаб лари асосида ташкил этиб, унинг тармоғини кенгайти риб, ҳозирги замон талаблари даражасида исло ҳ, қилиш кун тартибида турган долзарб масаладир. Ҳозирги пайтда янги педагогик ва а ҳборот те ҳнологияси қону ниятлари асосида педагог олимларимиз таълим муассасаларидан таш қари таълимни ташкил этишнинг турли шакл ва метод - ларини ишлаб чиқиш йўналишида тегишли тадқиқотларни олиб бормокдалар. Шунинг билан бирга бу, бир жойда тў ҳтаб турувчи жараён эмас. Ушбу «Талаблар» барча ўқув масканлари дан ташқари таълим муассасалари ўқув - тарбиявий ишини режалаштиришда дастур ва услубий материаллар, методик қўлланмалар, ўқyв адабиётларини тайёрлашда муҳим ҳужжат булиб ҳизмат қилади. 1 Дарсдан ташқари таълим муассасаларининг туга рак қатнашчилари онгида юксак маънавий а ҳлоқий фа зилатлар мужассамлашган булиши керак. Дарсдан ташқари таълим муассасалари тугарак қатнашчиларини доимий равишда фан ва маданиятнинг энг сўнгги ютуқларидан ҳабардор қилиб туриш улар онгини ижобий ишлар ва тарбиявий тадбирлар билан банд қилиш муҳим ўрин тутади. Тугарак қатнашчила рида мустақиллик тушунчаси шаклланган булиши, улар Давлатимиз рамзларини, мадҳиясини, урф- одатларимиз ни билиши шарт. Ўқувчилар қайси тугаракка қатнаши шидан қатъий назар шу касб ёки ҳунар тўғрисида бош ланғич кўникмаларга зга 1 А.Б.Исимова “Дарсдан ташқари таълим – тарбия жараёнида ўқувчиларда соғлом турмуш тарзини шакллантиришнинг педагогик шарт шароитлари” номзодлик диссертацияси. Т., 2004.

булиши лозим. Дарсдан ташқари таълим ўқувчилар қизиқшига, ҳоҳишига асосланган ҳолда дарсдан бўш вақтларида ўқyв тарбия жараёнини тўлдиради ва қуйидаги йуналишлар буйича тугарак қатнашчиларига талаблар қўйилиши керак: 1. Ватанга му ҳ аббат, комил инсон тарбияси. 2. Эстетик таълим. З. Сайё ҳ лик йуналиши буйича тугаракларга қ aтнaшиш. 4. Экологик таълим йўналиши буйича. 5. Ўқувчиларни маънавий, а ҳло қ ий йуналиш буйича. 6. Ҳуқуқий таълим йўналиши бўйича. 7. Техник ижодкорлик йўналиши бўйича. 8. Иқтидорли ва истеъдодли ёшлар. 9. Иқтисодий таълим. Дарсдан ташқари вақтдаги тарбиявий ишлар нинг шакллари. Дарсдан ташқари таълим муассасалари олдида тур ган муҳим тарбиявий фаолияти бу ёшларга эстетик, экологик, аҳлоқий, ҳуқуқий, иқтисодий ва шунга ў ҳшаш бошқа турдаги тарбиявий ишларни ўргатишдан иборатдир. Тарбиянинг ушбу турларини ёш авлодга сингдириш учун аввало муассасада утка зиладиган ўқувчилар ҳис – туйғусини шакллантиришга асосланган турли тадбирларда, тугараклар фаолиятида миллий маданий-тари ҳий анъаналарга, урф-одатлар ва умумбашарий қадриятларга таянган ҳолда амалга оши рилади. Масалан эстетик тарбияни ёшлар онгига сингдириш мақсадда ўқувчилар уйлари, саройлари, шахслар ва усмирлар ижодиёт уйларида доирачилар, paқc, вокал-чолғу, фолғклор, мақом, карнай-сурнайчи - лар, ашула ва paқc, узбек xалқ чолғу дасталари, ҳор сту дияси, қўғирчоқ театри, драма тугараги, санъат севар лар клублари ташкил этади. Тугарак ахзолари ушбу даста, тугарак ва клубларда санъатни севишга, ардоқлашга, санъат орқали гўзаллик ни кура билишга, шу гўзаллик орқали уз она юртини улуғлашга, ундаги гўзалликни, чиройни асраб қолишга интилади. Эстетик йўналиш буйича таҳсил олган тугарак ахзо лари қуйидагиларни билиши лозим: - рақс санъатининг машҳур намояндалари ҳаёти ва ижодини; -куй тинглаш, унинг мо ҳ,иятини тушуниб paқc ҳаракатлари орқали ифодалашни; -турли миллат ва элатлар рақслари ҳ аракатларини, уни ижро этишни; -доиранинг яратилиш тари ҳини, унинг кекса намо яндалари ижодий йўлини, доирани ушлаш қ оидаларини;

Шунингдек, эстетик таълим тасвирий ва ҳалқ ама лий санъати йўналишларидаги тугараклар машғулотла ри орқали ҳам ўқувчилар қалбига сингдирилади. Бу ўринда ўқувчилар уйлари, саройларида ташкил этилган«Тасвирий санъат», «ҳайкалтарошлик”, «Кулолчилик”, «Миллий каштачилик” , «Наққошлик», «ёғоч ўймакор лиги», «Ганч ўймакорлиги», «Ёш таъмирловчилар» туга раклари айни мақсадни доимий ва узлуксиз амалга оширади. Сайёҳлик тугаракларига ўқувчилар уларнинг қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда кенг жалб қилинади. Тўгаракка қабул қилинаётган ўқувчи ёшлар аввало сайёҳлик тугаракларининг бирор бир йуналишига қизиққан, сайёҳлик экспедицияси тўғрисида тасаввур га эга булган, соғлом бўлиши керак. Сайёҳлик йўналиши бўйича қатнашадиган ўқувчи лар биринчи ўқув йилидан кейин қуйидагиларни билиши лозим: -юртимиз ҳақида тасаввурга эга булиши; -юртимизнинг тари ҳини, қадимий обидаларини, улар ҳақидаги афсона ва ривоятларни билиши; -маълум жой, улкани ўрганиш бўйича режа ва йуна лишларни ишлаб чиқиш; -саёҳат давомида кузатувчанликни билиш, сайёҳ ликка оид материалларни ўрганиш; -турли ҳилдаги сайёҳликка оид адабиётлар билан доимий танишиб бориши ва уларни билиш керак. Экологик табиатшуносликдан ташкил қилинган туга ракларнинг асосий мақсади ёшларда жонли ва жон сиз табиат ҳақида я ҳлит тасаввур ҳосил қилиш, тарбияланувчиларни усимлик ва ҳайвонот олами билан таништириш. Тугарак ахзоларида усимлик ва ҳайвонларни ҳимоя қилиш кераклиги тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш, туга рак ахзолари ўқув билим юртиларида ер майдонларида ва тирик табиат бурчагида ўсимлик ва ҳайвонларни парвариш қилган дагина, я ҳши ҳосил олиш мумкинлигига ишонч ҳосил қилишдан иборатдир. Тугарак ахзоларига биринчи ўқув йили о ҳирида қуйидаги талаблар қўйилиши лозим: -жонли ва жонсиз табиат ҳақида тасаввурга эга бўлиши; -жонли ва жонсиз табиатни бир-бири билан ўзаро бо ғлиқ лигини; -ёз, куз, қ иш ва ба ҳ орнинг ҳарактерли белгиларини; -йилнинг турли фаслларида одамнинг яшаб турган жойидаги ме ҳ нати ва уларнинг турларини; -усимлик номлари, илдиз, поя, барг, мева ва уру ғ ларини;

-ут усимликлар, дара ҳтлар номини; -мева ва манзарали дара ҳтларни аа уларнинг бир биридан фар қ ларини -учиб кетувчи ва қишловчи қушларнинг ҳаёти ва ҳусусиятларини; -табиат билан инсон орасидаги қонун-қоидани до имо мувозанатда сақлашни билган, кузатган ишлари юзасидан ҳисобот ёза билишни, махруза қилишни би лишилари керак. Таълим муассасаларидан ташқари таълимнинг барча йўалишлари ва тугаракларидаги ўқувчиларнинг маънавий фазилат лари, бой маданий меросимиз, тари ҳий анъаналаримизга, умуминсоний к,адриятларга ҳурмат, ватанга муҳаббат, истиқлол ғояларига садоқат руҳида тарбияланиши би лан белгиланади. Ўқув билим юртларидан таш қ ари таълим муассасалари клуб ва тугараклари борадилар. Билимга ташналик ҳам а ҳлоқий тарбиянинг тарки - бий қисмидир тарбиячи, муассаса ҳодимлари ўқувчи қалбида китобни севиш, уни ўқиш ва ардоқлаш каби фазилатларни доимий равишда шакллантирадилар. Дарсдан ташқари таълим муассасаларида режа лаштирилаётган ҳар бир тадбир мазмунида, клуб ва тугараклар фаолиятида - Ватанга муҳаббат ва комилинсон тарбияси акс этиши лозим. Ўқувчиларда Ватанга муҳаббат туйғусини тарбиялашда юртимиз маданияти тари ҳи, муайян даврлардаги мавқеи, буюк мутафаккир ларимизнинг жаҳон фан ва маданияти соҳасидаги ўрни, мамлакатимизнинг ёрқин истиқболига ишонч тўғpиси да маълумот берилади. Ватанни севиш, унинг истиқбо ли ҳақида қайғуриш иймон-эътиқод рамзи эканлиги ўқтирилади. Шу ну қ таи назардан асосий ма қ сад - комил инсонни тарбиялаш амалга оширилади. Ўқувчиларнинг ҳуқуқуқий онгини оширмасдан ҳуқуқий фуқаролик давлатни тасаввур этиб булмайди. ҳуқуқий онг пойдеворига ўқув муассасасиларда асос солинади. Дарсдан ташқари таълим муассасаларида ўқувчи ларга ҳуқуқий билимлар, ижтимоий ҳаёт меъёрлари ва қоидалари тўғрисида кeнг маълумотлар бериб борила ди. Ҳуқуқий таълимнинг мазмуни мустақил Ўзбекис тон давлатининг иқтисодий, маънавий, сиёсий-ҳуқуқий манфаатларини узида мужассамлаштириши керак. 2 Дарсдан ташқари таълим муассасаларида иқтидор ли шахслар ва истеъдодли ёшларни узига хос психоло гик жиҳатларини ва фазилатларини ҳисобга олиб турли тугаракларга жалб этиш «Республика истеъдод марка зи» ходимлари билан ҳамкорликда ва уларнинг илмий амалий тажрибаларидан фойдаланган ҳолда истеъдод ларин аниқлашга мулжалланган технологик 2 О.Собиров “Ўқувчи ёшларда хукукий маданиятни шакллантириш методикаси” Т., 2005. (Б.М.И.)

диагностик тадбирлар асосида амалга оширилади. Дарсдан ташқари таълим муассасаларида қуйида ги тадбирлар ишлаб чиқилади: --иқтидорли шахслар ва истеъдодли ёшларни чет эл ларда касбий жиҳатдан тайёргарликдан ўтказишга қара тилган турли тадбирларни амалга ошириш; --«Камолот», “Маҳалла», «Улуғбек» , «Олтин мерос», «Умид» , «Устоз» каби жамғармалар билан ҳамкорликда иш олиб бориш; --ўқув билим юртларидан ташқари Таълим муассасаларида ёшлар истеъдоди ва иқтидорини намоён қилишга доир шарт шароитлар яратиб бериш; --уларнинг қизиқишини инобатга олган ҳолда фан лар буйича олимпиадалар, танловлар, кургазмалар, тур ли байрамлар, ўқувчилар ижодкорлиги каби тадбирларни ўтказиш. Республиканинг чекка минтақаларидан иқтидорли шахслар ва истеъдодли ёшларни излаш, уларга келгусида уз қобилиятларини такомиллаштиришларига шарт-ша роитлар яратиб бериш керак. Укувчиларни ўз-ўзини бошқариши. Педагог мустакил тайёргарлик даврида ўқувчилар билан ишлашни табакалаштирилган тарзда олиб боради, уларни синфларга таксимлайди, айримлари билан эса якка тартибда иш олиб боради. Педагог фан кабинетларидаги мустакил ишларни ташкил этиб, билимлар эгаллашни таъминловчи топшириклар системасини ишлаб чикади, мунтазам равишда укишнинг боришини назорат килади, ўқувчиларнинг китоб, асбоблар, қулланмалар, укув телекурсатувлари, кушимча адабиётлар ва бошкалар билан ишлаш малака ва куникмаларини мунтазам шакллантиришни таъминлайди. Мустакил машгулотларда укитувчи билан ўқувчининг ҳамкорлик килиши зарурлиги бекор қилинмайди, лекин у дарсдагига нисбатан бошкача —асосан бавосита, укув материали (схемалар, жадваллар, йул-йуриклар, махсус тузилган маълумотномалар ва ҳоказолар)ни тегишли тарзда ташкил этиш оркали амалга оширилади. Келгусида урта бугинда дарсдан ташкари машгулотларни ташкил этишда педагогнинг йуналтирувчи таъсири остидаги ўқувчиларнинг уз-узини тартибга солиш, уз-узини назорат килиши асосига курилган ва фан кабинетларида, кутуб ҳонада ва уйда якка тартибдаги режа асосида утказиладиган мустакил машрулотлар етакчи шаклга айланиши керак. Бунда дарсдан ташкари ишда таълимнинг моддий базаси: кушимча ва маълумотнома адабиетлар, лаборатория ускуналари, кургазмали

кулланмалар, дидактик материаллар, техника воситаларидан окилона фойдаланиш кузда тутилади. Уз ичига: — дарслик ва кушимча адабиетлар билан ишлашнинг ҳилма- ҳил шаклларини олган, назарий билимларни узлаштиришни таъминловчи; — тажрибалар, ижодий тусдаги ишларни бажаришни, асбобларни лойи ҳалашни, макетлар, моделлар ва ҳоказоларни тайёрлашни, мустакил ишлаш учун топшириклар системаси максадга мувофикдир. Юкорида кайд этилган топширикларни бажариш жараёнида ўқувчилар турли кулланмалар, асбоблар, аппаратлар, дидактик материаллардан фойдаланишни урганадилар, уз-узини текшириш учун турли маълумот ва таянч материалларни жалб этиш куникмаларини эгаллайдилар. Айни пайтда уларда топширикларни бажа риш учун зарур материалларни танлаш, ишнинг кетма-кетлигини белгилаш, вактни ҳисобга олиш каби ташкилий куникмалар шаклланади. Бунга у ҳшаш маш гулотлар ўқувчиларга улар учун янги булган шароитларда ме ҳнат килиш куиикмасини эгаллашга ёрдам беради, укитувчига эса ўқувчиларда таълим-тарбия жараёнига фаол кушилиш учун зарур булган фазилатларни аник, максадни кузлаб, изчил шакллантириш имконини бе ; ради. Натижада ўқувчилар учун укув машғулотларини ташкил этишнинг янги шакллни кироат ҳона ва буш аудиторияларда педагогсиз мустакил машгулотлар ни аста-секин жорий этиш мумкин булади. Шуни айтиш керакки, бундай иш шаклининг даставвал айрим кисмлари узлаштирилади. Ўқувчилар синфларига тарбиячисиз, узлари шугулланишлари учун имконият яратилади. Бундай машгулотлар каттик, тартибга солинади: иш жойи, тарбиячига такдим этилиши керак булган ҳисобот материаллари ва бу ишларни амалга ошириш вакти аник белгилаб куйилади. ўқувчиларни гуру ҳларга таксимлаш олдидан катта тайёргарлик ишлари олиб борилади: тарбиячилар билан улар ме ҳнатини ташкил этиш усуллари ҳакида суҳбатлар, кироат ҳонада ва буш аудиторияларда мустакил машгулотларни ташкил этиш юзасидан дастлабки синовлар, бу тажрибани му ҳокама килиш ва унга зарур тузатиш киритиш ка би ишлар бажарилади. Кузатишларнинг курсатишича, ишнинг янги шаклларига утиш бутун педагоглар жамоасининг куч-гайратларини бирлаштиришни, буш ҳоналарни таксимлашда, тартиб ва интизомга риоя этилишини назорат килишда ало ҳида аникликни талаб этади. Ўқувчиларнинг уз-узини тартибга солиш ва уз-узини назорат килиш асосига курилган синф. ва якка тартиб даги иш шакллари аста-секин асосий

иш шакллари булиб колади. Улар ўқувчиларда интизом ва масъулиятни шакллантиришга кумаклашади . Бир канча ҳолларда мустакил тайёргарлик юзасидан айрим машгулотларни тарбиячи иштирокида уюштириш зарурати вужудга келади. Бу унчалик муста ҳкам булмаган ва янада кучайтирилиши зарур булган малака ва куникмаларни тиклаш ёки шакллантиришни давом эттириш максадида утказилади. Бинобарин, тарбиячи иштирокидаги мустакил машгулотларни ўқувчилар мустакиллиги шаклланишининг муайян боскичида тула бархам топадиган шакл сифатида карамаслик керак. У укув машгулотларидан кейинги дарсларни ташкил этиш шакллари системасида зарур жи ҳат сифатида сакланиб колади, лекин ундан фойдаланиш меъёри узгаради. Мустакил тайёргарликни ташкил этиш жараёнида шахсларнинг зурикишига йул куймаслик му ҳимдир. Шу максадда шахсларда укув ишининг окилона усулларини, илмий ва ижтимоий-сиёсий а ҳборот окимида йул топа олиш, мустакил тажрибалар килиш ва кузатиш олиб бориш куникмаларини шакллантириш зарур. Фанлараро алокалар гояларини руёбга чикариш учун: дарс ва дарсдан ташкари укув ишлари—мустакил тайёргарликни уйгун бирлаштириш; мустакил тайёргарлик даврида турли фан укитувчиларининг узаро алокаси; фан укитувчиси билан тарбиячининг ҳамжи ҳатлиги; турли режим пайтларида ягона талабларни амалга ошириш каби янги имкониятлар вужудга келади ва ҳоказо. Ўқувчиларнинг барча фанлар юзасидан мустакил ишлаши факат дарс - дан ташкари фаолиятдагина эмас, шу билан бирга дарсда ҳам бошкача сифат касб этади. Дарс ва мустакил тайёргарликнинг бир-бирига сингиб кетиши, укув ва кушимча адабиётлардан, комуслардан, маълумотномалардан ва бошкалардан кенг фойдаланиш имконияти обхектив тарзда укув материалини энг куп даражада узлаштиришга, мустакил ишни жадаллаштириш ҳисобига (уни бирмунча кискартирган ҳолда).укув вактидан самарали фойдаланишга, энг му ҳими, ўқувчиларда меҳнатсеварлик, мустакиллик, масъулиятни тарбиялашга кумаклашади. Ўқувчиларнинг мустакиллиги турли даражада булганида мустакил тайёргарлик амалга оширилиши мумкинлигини ҳисобга олиш му ҳимдир, албатта, бу эса улар ша ҳсининг шаклланишига шуб ҳасиз таъсир курсатади. Айрим ўқувчиларнинг ишдаги фаол ва мустакил ҳолати тарбиячининг аралашувини талаб этмайди, чунки ўқувчиларнинг узлари олдиларида турган вазифаларни ва уларни ҳал этиш йулларини анча яхши тушунадилар. тарбияланувчилар тарбиячи ёрдамисиз ишлайдилар. Бу ерда тар биячининг

аралашуви макбул эмас, чунки бундай ҳолат тарбияланувчиларнинг мехнатсеварлигини, билиш эҳтиёжларини шакллантиришда энг катта имкониятга эгадир. Ўқувчи мустакил ҳаракат килиб, лекин уз ишини тарбиялашнинг фикри ва ба ҳосига боглик килиб куйган пайтда тобе мустакил ҳолат вужудга келади. Иш кизикиш ва иштиёк билан бажарилса ҳам, мустакил ишни бажараётган шахснинг ҳаракатларида ишончсизлик жи ҳатлари мавжуд булади. Тарбиячининг тула раҳбарлиги ва назорати остида ҳаракат киладиган ўқувчилар тоифасида мажбурий-ижро этиш ҳолати пайдо булади. Бунда ўқувчилар ишга унчалик кизикиш билдирмайдилар. Улар купинча тар- биячининг ёрдамини сураб мурожаат киладилар, кучли ўқувчиларнинг куллаб-кувватлашидан фойдаланишга интиладилар, агар бундай куллаб- кувватлаш булмаса, ишни давом эттиришда иродаларини ишга солмайдилар. Бундай шахсларда ташкаридан мажбур килиш вактида ҳаракат килиш одати муста ҳкамланади. Агар бундай ҳолат баркарор булиб колса, у ўқувчининг факат аклий эмас, шу билан бирга маънавий ривожланишига ҳам, тускинлик килиши мумкин. Мустакил тайёргарликнинг назоратсиз—ижро этиш ҳолати расмий ижрочилик билан, ишгиёк. ва ҳавас би лан ме ҳнат килишни истамаслигини яширишга интилаётган ўқувчиларда кузатилади. Бундай ҳолатнинг узоқ вакт мавжуд булишига йул куйиб булмайди, акс ҳолда ўқувчиларда ишга нисбатан расмий муносабат жи ҳатлари пайдо булади, бу эса уларнинг ме ҳнатдаги ташки фаолликларини йукка чикаради. Ва, ниҳоят, беихтиёр ҳосил буладиган ҳолат ҳам руй бериши, бундай ҳолат «ҳоҳласам—ўйнайман, ҳоҳламасам—ўйнамайман»; «ёкса—ишлайман, ёкмаса—ишламайман»; «осон булса—бажараман, кийин булса—бажар- майман» деган сузларга риоя этадиган ўқувчилар фаолиятида намоён булади. Бу ўқувчилар синфи тарбиячига юкорида кайд этилган ўқувчилар гуру ҳига нисбатан кам кийинчилик ва ташвиш келтирмайди. шахсларнинг мустакил тайёргарлигидаги беиҳтиёр ҳолатни бошка ҳолатга айлантириш анча кийин ишдир. Бу шахслар нинг факат уз ша ҳеий истаклари буйича иш бажаришга доир но ҳуш майлларини бартараф этиш учун узок. вакт тер тукиб ме ҳнат килишга тугри келади. Курсатиб утилган ҳолларнинг ҳар бирида шахсларни билиш жараёнига жалб этиш, уларнинг кизикишларига таяниш, ўқувчиларга укув фаолиятида муваффакиятга эришишни ҳис этиш имконини бериш, уларни рагбат-лантириш ва албатта укишга ургатиш керак.

Кузатишларнинг курсатишича, тарбиячиларнинг уз лари купинча шахсларнинг мустакил тайёргарлиги, уларнинг ишга муносабатидаги ҳолатнинг ҳилма- ҳиллигини билмайдилар. Педагог эса ана шундай ҳолатлар-нинг намоён булишига таяниб, якка тартибда яҳширок, ёндашишни амалга ошириш мумкин, мустакил тайёргарлик даврида тарбияланувчиларга уз таъснрини мувофиклаштириши ва таккослаши, уни ша ҳсни шаклланти- ришнинг самарали воситасига айлантириши мумкин. Бунда унга ўқувчиларнинг феъл-атворидаги узгаришлар жараёўини ва уз тарбиявий фаолиятининг пировард натижаларини олдиндан кура билиш, ҳар бир ўқувчининг ҳусусиятларини, унинг ша ҳс сифатида меҳнатга муносабатини яхши билиш ёрдам беради. Ўқувчиларнинг мустакил тайёргарлигини ташкил этганда, шахслар мустакиллигини пасайтирувчи ортикча васийлик килишга йул куйиб булмайди. Кузатишларнинг курсатишича, тарбиячилар мустакил тайёргарликнинг турли боскичлари (булажак ишнинг бориши тушунтирилади, уй иши, унинг мазмунини, ўқувчи фао лиятининг тартибини тула тушунтириб бериш ҳоллари учрайди ва ҳоказо)да ўқувчиларнинг ишига аралашиб, купинча улар мустаккиллигинииг ривожланишига ҳалакит берадилар, мустакил фаолнят куникмалари шаклланишига тускинлик киладилар. Мустакил тайёргарлик жараёнида ўқувчилар мустакиллиги мунтазам ошиб бориши ва ёрдам бериш мунтазам камайиб боришига эришиш му ҳимдир, албатта. Уз синфининг имкониятларини, шахсларнинг узига ҳос ҳусусиятларини, улар мустакил ишининг услубини ҳисобга олувчи тарбиячи мустакил тайёргарлик даврида гоят талабчан булади, шахсларни мустакил фаолиятга йуналтиради, мустакил тайёргарликии ўқувчилар билимларини муста ҳкамлашнинг ва уларда ташкилий-амалий малака ва куникмаларии ривожлантиришнинг воситаси сифатида караб, уз ёрдами даражасини аста- секин пасайтиради. Таълим муассасалари ўқувчиларининг мустакиллиги ҳакида гапирар эканмиз, биз бу жараёининг икки томонини ифодалайдиган тушунчалардан: ўқувчилар фаолиятида-мустакиллик даражасидан, тарбиячи фаолиятида— ёрдам бериш даражасидан фойдаланамиз. Мустакиллик даражаси деганда биз ўқувчиларнинг педагог ёрдамига булган эҳтиёжини назарда тутамиз. Ёрдамга булган эҳтиёж канчалик юкори булса, ўқувчиларнинг мустакиллиги шунчалик паст булади. Шахсларга ёрдам курса ; тиш даражасининг мезони сифатида биз ўқув муассасаси чиларининг топширикларни бажариш жараёнига тар биячининг аралашувини кабул киламиз.

Айни вактда шуни ҳисобга олиш му ҳимки, мустакил тайёргарлик мустакил фаолият шакли булиб, у шахсни укишга ургатар экан, тулик; равишда тарбиячининг ра ҳбарлигисиз, муайян даражадаги тарбиявий куч- райрат сарфлашисиз утиши мумкин эмас. Педагогларнинг мустакилликни тарбиялаш вазифаларини ҳал килишга сарфлаган куч-гайрати ўқувчиларнинг руҳий-физиологик кайфиятига мутаносибдир. Агар шахслар мустакил тайёргарликни уз фаолияти занжи- ридаги табиий бугин сифатида кабул килсалар, педагоглар томонидан ҳам, шахслар томонидан ҳам катта куч-гайрат сарфлаш талаб этилмайди. Аксинча, машгулотга ёмон тайёргарлик куриш ҳамма учун кушимча кийинчиликлар тугдиради. Тарбиячининг ўқув муассасаси ўқувчиларига иродавий таъсир курсатиши талаб этилади, уларнинг эса уз организмлари ва руҳиятларининг а ҳволини муайян фаолиятга йуналтириш учун иродавий зурикишларига тугри келади. Ҳар кандай ҳолатда тар биячи томонидан ҳам, ўқувчилар томонидан ҳам куп ёки оз мидорда куч-гайрат сарф этишни талаб этадиган вазиятлар вужудга келади. Мустакил тайёргарлик давомида таълим муассасаларининг ўқувчилари мустакил фаолиятининг у ёки бу куникмаси шаклланаётганда ҳам ҳудди шундай вазиятлар вужудга келади. Бу вазиятни зарур тар биявий максадни амалга оширишга ёрдам берадиган педагогик жи ҳатдан максадга мувофик ҳолатга айлантириш тарбиячининг ма ҳоратини билдиради. Ўз-ўзини тарбиялаш ўз устида онгли ва режали иш олиб бориш, жамият ва ривожланиш шахсий дастури талабларга жавоб берувчи хусусият ва сифатларни шакллантиришга йўнатирилгандир. Ўз-ўзини тарбиялаш тарбия жараёнида шаклланади. Бу усулларни шартли равишда 2 синфга бўлиш мумкин. Ўз-ўзини тарбиялаш шахсининг ўз-ўзини англашдан бошланади. Бунинг учун қуйидаги усуллар қўлланилади. Улар 1-синфга тегишли: Ўз-ўзини кузатиш ; Таққослаш; Ўз-ўзини таҳлил қилиш; Эмпатия; Ўз-ўзини баҳолаш. Бу усулларнинг барчаси ўз-ўзини англаш савиясини ўстиришни маромлаштиради. Бу беш усул ёрдамида шахсни ўз-ўзини баҳолаши амалга оширилади. Қолган усуллар ўз-ўзини тарбиялаш учун қўлланилади: Ўз-ўини танқид қилиш; Ўз-ўзига мажбурият юклаш; Ўз-ўзини бошқариш;

Ўз-ўзига буйруқ бериш; Ўз-ўзини жазолаш; Ўз-ўзига таъсир кўрсатиш; Ўзига ишонч. Таълим – тарбия муассасаларида байрамларни, оммавий тадбирларни намунали ўтказиш . Мамлакатимиз мустақилликка эришгач, юртмизда кўплаб байрамлар нишонлана бошланди. Улар ўз мазмунича халқимизнинг азалий анъаналарини, урф – одатларини ва орзу умидларини олган бўлиб, оммавий тарзда мунтазам нишонланиб келяпти. Албатта, бу байрамлар кишиларга завқу шавқ бағишлаш баробарида, ёшларда ватанпарварлик, анъаналаримизга садоқат, урф – одатларимизга ҳурмат ҳиссини шакллантиришда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Ушбу дарслар ўқувчилар қалбида иймон – эътиқод ҳиссини мунаввар этиб, она – Ватан, халқига меҳир муҳаббат уйғотиш зарур. Шу боис аввало дарс мавзусини тўғри танлаб олиш, ўқувчининг билимдаражаси, малака ва кўникмаларига мос равишда аниқ белгилай билиши лозим. Дарс ўтиладиган хона ҳам мавзуга мос равишда безатилган бўлиши лозим. Яъни қандай байрам ўтказилишга қараб Ўзбекистон Республикаси Давлат байроғи, Герби, Мадҳияси, Конститутцияси, “Таълим тўғрисида” ги Қонун, Мутафаккир олимларнинг ибратли сўзларидан намуналар келтириш мумкин ва ҳакозолар. Сабоқлар суҳбат, савол–жавоб, баҳс–мунозара, ҳикоя шаклларида саҳналаштирилган лавҳалар ёрдамида ташкил этилса, янада мақсадга мувофиқ бўлади. Бундай байрам тадбирларига энг асосийларидан мисол тариқасида айтиб ўтишимиз мукин бўлганлари “Мустақиллик – буюк неъмат” умумхалқ байрами – “Ўқитувчилар ва мураббийлар куни”, “ 9 май – Хотира ва Қадрлаш куни”, “Наврўз – гул байрами” кабилардир. Ушбу байрамларни ташкил этишда Миллий дастур талабларига мувофиқ вужудга келаётган академик лицей ва касб–ҳунар коллежларида, айниқса, беҳад кўтаринки руҳда алоҳида маҳорат ва изланувчанликни талаб қилади. Таълим муассасаларида, академик-лицей, касб-хунар коллежларида, ўқув юртларида, маҳаллаларда, корхоналарда "1октябрғ—Ўқитувчилар ва мураббийлар куни" байрамини ўтказиш ўсиб келаетган ёш авлодни тарбиялашда халқимизнинг устоз мураббийга бўлган муносабатларининг энг яхши намуналари мисолида ўқувчи ёшлар, умуман инсонлар дунёқарашини шакллантиришда катта аҳамиятга эга.

Байрам тантаналарига ота-оналар, маҳалла фаоллари, халқ таълими ходимлари, ёзувчи, шоирлар, санъат ашли, ҳомий ташкилотлар, фахрий ўқитувчилар, "Умид", "Камолот", "Улуғбек", "Маҳалла" "Нуроний", "Устоз" "Олтин мерос" каби жамғармалар, оммавий ахборот воситалари вакилларини жалб этиш керак. Байрам доирасида дарс, тарбиявий соат, семинар-адабиёт, адабий- бадиий ва илмий кечалар, учрашув ва давра суҳбатлари ўтказилиши мумкин. Байрам тантаналари "Ўқитувчи—улуғ ном, у Maғpyp жаранглайди", "Устоз—отангдан улуғ", "Устоз ва мураббийлар, сизларни шарафлаймиз", "Мен севган устоз", "Агар ҳаёт бўстон бўлса, боғбон муаллим", "Устозлар куни — умумхалқ байрамидир" каби мавзуларда ўтказилиши мумкин. Шунингдек, ёш мусаввирлар, ёш хунармандлар ёш раққосалар, ёш чеварлар кўрик-танловларини, ёш полвонлар, ёш спортчилар, ўткир зеҳнлилар, топқирлар мусобақаларини, шеърхонлик ва мушоираларни ўтказиш лозим. Устоз ва мураббийлар байрамини нишонлашда ўтганлар руҳини шод этишга алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқдир. "Ўқитувчилар ва мураббийлар куни" байрамини қуйдагича режа асосида ўтказиш мумкин: — 1 октябр ь — "Ўқитувчи ва мураббийлар куни" байрами — дам олиш куни эканлиги; —ўқитувчи—улуғ зот эканлиги ҳақида; —устоз—отангдан улуғлиги; —ўқитувчи ва мураббийлар меҳнатининг қадр-қиймати ҳақида; —буюк устозлар ҳақида Ўқитувчилар сулоласи ҳақида; —устозлар руҳини шод этиш; —ўқитувчиларни муносиб тақдирлаш, совғалар улашиш; —ривоят, ҳикоялар, шеър ва куй-қўшиқлар ижро этиш; —сахна лавҳаларидан, спорт ўйинларидан намойиш этиш; —санъаткорлар чиқиши; —сайл-саёҳатга бориш; —нафақахўр, фахрий ўқитувчилар ҳолидан хабар олиш; —кўргазма ташкил этиш, кимошди савдосини уюштириш. Байрамни икки босқичли тадбир асосида ўтказиш ҳам мумкин. Биринчиси — махрифий, маънавий тадбирлар бўлса, иккинчиси, кўнгил очар, эстетик завқ-шавқ олишга бағишланган ўйин-кулги, томошали тадбирлардир. Саёҳат ва сайлларда, музей ва муқаддас қадамжойларга, "Хотира ва Қадрлаш" майдонларига бориш.

Ўқув юртларида "Ўқитувчи ва мураббийлар" байрами театрлаштирилган режа асосида олиб борилиши байрамнинг эстетик тарбиявий қимматини янада оширади. Бунинг учун, ўқув юртларининг ҳаваскорлик драма театри ахзолари, мусиқа ва чолғу асбоблари тўгаракларининг иштирокчилари билан театрлаштирилган бадиий қисмлар ташкил қилиш мақсадга мувофиқ. Тошкёнт, Бухоро, Самарқанд, Фарғона, Шахрисабз, Термиз, Хива шаҳарларига ўқитувчилар саёҳатини уюштириш. Бу ишларда халқ таълими бўлими, ҳокимият, маҳалла, ҳомий ташкилотлар, санъат ва адабиёт аҳли ҳамкорликда фаоллик кўрсатишлари лозим. Томошалар, концертлар, Мусиқали кечалар ва лекторийларга устозу ёш мураббийлар ва ўқувчиларнинг бепул киришини таъминлаш, шунингдек, ижодкор ходимлар синфлари таълим-тарбия муассасаларига ташриф буюришлари лозим. "Ўқитувчи ва мураббийлар куни" байрамини ўтказишни Республика, вилоят, шаҳар, туман оммавий ахборот воситалари орқали ёритиш мақсадга мувофиқдир. Байрам ўтказиладиган жойни безашда қуйидагиларга эътибор бериш тавсия этилади: —"Ўқитувчи ва мураббийлар куни" байрамини ўтказиш учун, аввало, саҳна мавзуга мос қилиб, дид билан безатилиши — ўқитувчи устоз ҳақида Ҳадису Шариф, Қуръони Карим, Юсуф Хос Хож и б, А.Жомий, А.Навоий, А.Авлоний, Усмон Носир, Фитрат, Чўлпон, Мунаввар Қори ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов сўзларидан намуналар битилиб, шиор қилиб осиб кўйилиши; —Давлат Байроғи, Герби, Мадҳияси ўрнига туғри жойлаштирилиши; —"Қуръони Карим", "Ҳадису Шариф", "Қутадғу билиг", "Қобуснома", "Маҳбуб улқулуб", "Муҳокаматул луғатайн", "Одобнома", "Туркий гулистон ёхуд ахлоқ", "Алифбе", "Устоз-муаллим", "Одоб сабоқлари" ва бошқа қадимий ҳамда замонавий дарслик ва кўлланмалардан намуналар қўйилиши; —фидойи ўқитувчилар суратлари, энг яхши дарс ва дарсдан ташқари маънавий тарбия ишлари баёнидан лавҳалар, шунингдек, деворий газеталарнинг байрам сонлари кўргазма сифатида намойиш этилиши; —Ўзбекистонда "Давлат тили", "Таълим тўғрисида", "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури", "Ўқ,итувчилар ва мураббийлар куни", "Давлат Мустақиллиги тўғрисида"ги Давлат Қонунлари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ўз аксини топиши; —катта залда дастурхон байрамона нозу-неъматлар билан тузалиши, ўриндиқлар ҳозирланиши; —байрамга маҳалла оқсоқоллари, фахрий ўқитувчилар-мураббийлар, халқ таълими, туман, шаҳар ҳокимияти, хайрия жамғармалари, ҳомий

ташкилотлар ва матбуот ходимлари вакиллари, ёзувчилар, санъаткорлар таклиф этилиши; —ота-оналар, аълочи ўқувчилар ҳам иштирок этишлари; —байрам зарур техник ва мусиқий асбоб-ускуналари, бошловчи, бадиий ҳаваскорлар билан таъминланиши, азалий ўзбекона удумга биноан шодиёна карнай-сурнай садолари билан бошланиши лозим. Қуйида байрам тантаналарини ў тадиган жойни безатишда фойдаланиш учун буюк алломаларнинг устоз ва мураббийлар ҳақидаги фикр ва мулоҳазаларидан намуналарни илова қиламиз: 1. Ўқув қайда бўлса, улуғлик бўлур, Билим қайда бўлса, буюклик бўлур. (Юсуф Хос Ҳожиб) 2. Ҳақ йўлида ким сёнга бир ҳарф ўқитмиш ранж ила Айламак бўлмас адо онинг ҳақин юз ганж ила. (А. Навоий) 3. Жаҳонда бўлмаса муаллим агар Ҳаёт ҳам бўлмасди гўзал бу қадар. (А. Жомий) 4. Устоз, муаллимсиз қолганда замон, Нодонликдан булурди қора жаҳон. А. Жомий 5. Устозлар—азиз юртнинг энг азиз, энг улуғ ва мўътабар кишиларидандир. И.А. Каримов 6. Ҳаёт йўлида биринчи масала — мактаб масаласидир. Абдурауф Фитрат 7. Устоз йўли порлоқдир, устоз йўли порлоқдир, Устоз кўнгли хазина, саҳоватга тўликдир. П. Мумин 3. Инсон чиндан ҳ ам шу улу ғ номга сазовар бўлса, у ўз қ адрига етиш билан бирга ў зг а лар қадрини ҳам баланд тутиб, одамийлик бурчини т ўғ ри адо этади. Ана шу инсонийлик бурчларидан бири ўтганлар руҳини шод этиб, улар хотираси, қадр – қимматини ўз жойига қўйишдир. “Ватанимиз мустақиллиги учун жонини, бор куч – қувватини аямаган бирор бир киши унутмаслиги керак. Уларнинг ҳар бирига муносиб ҳурмат – эҳтиром кўрсатилиши шарт”, - деб таъкидлади. Президент И.Каримов. 3 3 И.А.Каримов “Хотира ва қадрлаш муқаддас маънавий туйғу” , 1999 й

Ўзбек диёри ўзининг фидоий, ватанпарвар, ҳар қандай ёвуз кучларни ёнга оладиган, ўз онаси, рафиқаси, опа – сингиллари – ю, ака – укаларини хор қилиб қўйишдек пасткашликни ўзига ор деб биладиган жасур ўғлонлари билан ғурурлана олади. Фикримизнинг далили сифатида иккинчи жаҳон урушидаги фидойиларни олишимиз, улар Билан хақли равишда фахрланишимиз мумкин. Иккинчи жаҳон уруши бутун қардош республикалар қатори Ўзбекистон аҳолиси учун ҳам оғир кулфатларни келтирди. ўзбек элидан кўплаб ўғлонлар бориб, бегона ерларда қолиб кетди. Афсуски, уруш қатнашчилари – ҳозирги кунда ҳаёт бўлганлари кундан – кунга камайиб бормоқда. Бугунги кунда республикамизда 109 минг уруш қ атнашчиси, 159 минг уруш ор қ асида ме ҳ нат қ илган кишилар бор. Республикамиз Президентининг “9 май – Хотира ва Қадрлаш куни” деб эълон қилиш ҳақидаги Фармони заминида ушбу кунларимиз нафаси барқ уриб турибди. Хотира, қадрлаш бу киши қалби уйғоқлигининг, ўша қалб тоза ва поклигининг тимсолидир. Ҳаёт бор экан, демак ту ғ илиш бор, ў лиш бор. Ўтганларнинг хотирасини абадийлаштириш, уларнинг чироғини доимо ёқиб туриш нафақат ўша ормизда йўқ кимсаларнинг иззатини жойига қўйишни, балки кишининг ўз – ўзига бўлган қадр – қимматини ҳам англатади. Ушбу байрамни умумхалқ байрами сифатида нишонлаш бу истиқлол ҳадя этган инъомлардан бири эканлигини ва бу куннинг мазмунли, кўтаринки руҳда ўтказилишига эришмоқ лозим. Акдемик лицейлар, касб – ҳунар коллежлари, билим юртдаги ўқувчиларга жангоҳларда “Ватан, Ватан, Ватан, она, она, она” - деб жон берганлар кўп бўлганидек, “Феврал воқеалари”дек “Ватан”ни, “Она”ни сариқ чақага алмаштирувчи “Ватанфуруш” бўлиб олмасликни тушунтириш лозим. Шунингдек, 9 май «Хотира ва Қадрлаш куни” ни умумхалқ байрамини ўтказишда қуйдагиларга эътибор қаратиш тавсия этилади:  “Хотира ва Қадрлаш куни” умумхалқ байрамини Ўтказувчи махсус комиссия тузиш, тадбирлар ишлаб чиқиш;  “Хотира – қалб чироғи”, “Инсон буюк зот, уни қадрлаш олий ҳикмат” каби мазуларда махсус дарслар, турли – туман кечалар, давра суҳбатлари, савол – жавоб, баҳслар ва тарбиявий соатлар ўтказиш;  «Осмонимиз мусаффо, еримиз тинч бўлсин”, “Юртимиз ҳусни жамолига кўз тегмасин”, “Тошкёнт – тинчлик шаҳри”, “Ўтганлар хотираси, тариклар фаровонлигидир”, “Хотира ва Қадрлаш - бурчимиз” каби мавзуларда шерхонлик танловини ўтказиш;

 Иккинчи жаҳон уруши қатнашчилари билан учрашув ўтказиш, уларнинг хонодонларига бориш, уларни табриклаш, уларга маънавий ва амалий ёрдам бериш;  “Хотира ва Қадрлаш” кунига бағишлаб адабиётлар кўргазмасини ташкил этиш. Шуни таъкидлаш лозимки, тадбирлар ўқувчиларнинг билим кўникма ва малакаларга қараб ижодкорлик билан ўтказиш тавсия этилади. “Хотира ва Қадрлаш куни”да нафақат икинчи жаҳон уруши қатнашчилари балки қатоғон йилларида ноҳақ айбланган, қамоқхоналарда ҳамда мустабид тузум давридаги афғон урушида ҳалок бўлганларни эслаш мақсадга мувофиқдир. Ҳулоса. «Дарсдан ташқари таълимга қўйилган давлат та лаблари» ёшлар таълим- тарбиясини янада такомиллаш тиришга, самарадорлигини оширишга ҳизмат қилади ҳамда таълим жараёнини ташкил этишда аниқ йўна лишларни белгилаб беради. У замон талаблари асосида ташкил этилади. Бу борада педагогик ҳодимларнинг жавобгарлиги ҳ ам оширилади. Ушбу талаблар асосида синфдан ва таълим муассасаларидан таш қ ари таълимнинг исти қ бол , режаларини, тадбирларини ишлаб чи қ иш мумкин. Таянч иборалар. Дарсдан ташқари таълим, тарбия, унинг турлари, шакллари, иқтисодий тарбия, ҳуқуқий тарбия, эстетик тарбия, экологик тарбия, уларни режалаштириш, ўз – ўзини тарбиялаш мустақиллик, иқтидорли ёшлар тарбияси.

Адабиётлар. 1. Тарбиявий ишлар методикаси. П.И.Рувинский. – Т. 1991 й. 2. Тарбиявий ишлар методикасидаги кўрсатмалар. Баубекова З.Д. – Т. 1991 й. 3. Ўқувчи маънавиятини шакллантириш (қўлланма) – Тошкёнт – 2000. Ж.Ғ.Йўлдошев. 4.Тарбия назарияси. Н. Хўжаев ва бошқалар. – Тошкёнт – 2003.

O'xshashlar

Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларни режалаштириш методикаси

Таълимни ташкил этиш шакллари

Психологияда мустақил ишларни ташкил этиш

Тарбиявий ишларни ташкил килишнинг илмий ва назарий асослари

Таълимий (назорат) баён ёзиш (амалий машгулот) Узбек тили дарсларида синфдан ташқари ишларни ташкил этиш