Bolalar xulq-atvorining psixopatik formalari - Pedagogika - Referatlar

Bolalar xulq-atvorining psixopatik formalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Psixopatiya va uning kelib chiqish sabablari. 2. Organik psixopatiya. Epileptoid psixopatiya. 3. Xarakterida shizoid belgilari bo ‘ lgan bolalar. 4. Xarakterida isterik belgilar bo ‘ lgan bolalar. 5. Psixopat bolalar bilan olib boriladigan kor r eks ion -tarbiyaviy ishlar.

www.arxiv.uz Tayanch iboralar va tushunchalar : psixopat bola, shizoid psixopatiya, isteroid psixopatiya, epileptoid psixopatiya, vegetativ, organik psixopatiya. Ommaviy maktab o ‘q uvchilari orasida psixopat bolalar deb atatadigan bolalar uchrab turadi. Psixopatiya yo potologik irsiyat yo‘li bilan yoki bolaning bachadonda bo‘lgan (embrional) davrida, yohud chaqaloqlik vaqtida unga tashqi faktorlarniig noqulay ta’siri natijasida vujudga keladi. Nasliy (irsiy) psixopatiya masalasi xususida turli nuqtai-nazarlar bor. Ba’zilar psixopatiya xarakter patologiyasi tariqasida nasldan-naslga o‘tadi, deb hisoblaydilar. Ba’zilari esa psixopatiyani psixik kasalliklarning boshlang‘ich yoki o‘sib ulgurmagan formalari deb hisoblaydilar. Ko‘pgina avtorlar nasl-nasabida psixik kasalliklar bo‘lgan oilalarda psixopatik shaxslar ko‘proq uchraydi, deb ta’kidlaydilar. Tug‘ish vaqtidagi og‘ir jarohatlar, bolaning bachadondagi rivojlanish davrida yoki ilk bolalik yoshida ta’sir qiladigan miya infeksiyalari, uzoq davom etgan me’da-ichak kasalliklari yoki boshqa somatik kasalliklar natijasida paydo bo‘lgan taksikoz, shuningdek, homilaga zararli ta’sir ko‘rsatuvchi faktorlar (sifilis, spid, alkogolizm, nur energiyasi, onaning surunkali kasalligi, taksoplazmaz, endokrin buzilishlar va shu singarilar) psixopatiyaning vujudga kelishiga sabab bo‘ladigan tashqi noqulay faktorlar jumlasiga kiradi. Bolalarning psixopatik holatini kuzatishda ijtimoiy sharoitlarning ahamiyati shu bilan belgilanadiki, psixopatiya kasallik emas, balki bolaning kamol topib borishidagi o‘ziga xos anomal jarayondir. Psixopatiya ayrim psixik funksiyalar va sistemalarning notekis (disgarmonik) rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Masalan, psixopat bolalarda to‘la qimmatli aqliy o‘sish bilan bir qatorda emosional-irodaviy sohada еtarli darajada rivojlanmaslik va o‘ziga xos o‘zgarishlar namoyon bo‘ladi. Bunday bolalarning ba’zilari ortiq darajada ta’sirchan, jizzaki bo‘ladi, u oilaning boshqa a’zolariga befarq qaraydi, ammo yaqin kishilaridan biriga (ko‘pincha onasiga) nihoyat darajada yopishib olgan bo‘ladilar. Boshqa bir xil bolalar esa, aksincha bo‘ladilar, hech kimga mehr qo‘ymaydilar, indamas bo‘lib qoladilar, bir oz egoist (xudbin) bo‘ladilar.

www.arxiv.uz Ba’zi bir hollarda psixopat bolatar xarakteridagi xususiyatida egosentrizm, o‘z imkoniyatlariga ortiqcha baho berish, o‘zini hammadan yuqori qo‘yish singari qiliqlar namoyon bo‘ladi, bu esa ko‘pincha atrofdagilar bilan konfliktga olib keladi. Psixopat bolalarda ko‘pincha ortiqcha ta’sirlanish, ba’zi vaqtlarda esa affektiv jizzakilikka moyillik seziladi, ularda iroda uncha rivojlanmagan bo‘ladi, buning oqibatida beqaror kayfiyat vujudga keladi. Ularning xulq-atvori impulsiv xarakterda bo‘ladi. Bunday bolalarning ish qobiliyati pasaygan bo‘ladi, ular еtarli darajada diqqat-e’tiborli emaslar, diqqat-e’tiborlarini bir joyga to‘play olmaydilar, maktab topshiriqlarini bajarishdagi qiyinchiliklarni еnga olmaydilar. Maktab rahbari va pedagoglar uchun psixopatiyaning klassifikasiyasini o‘rganishda psixopat bola shaxsi strukturasining xususiyatlari, uning xulq-atvoridagi o‘ziga xos jihatlari, uning kamol topib borishidagi qonuniyatlarni hamda bolalar psixopatiyasini tug‘diradigan sabablarni bilish muhimdir. Psixopatiyaning ba’zi bir formalarini bayon qilishga o‘tishdan oldin shuni ta’kidlab o‘tish zarurki, xulq-atvor va xarakterdagi har qanday buzilishni ham psixopatiyaning ifodasi deb o‘ylash yaramaydi. Xarakter va xulq-atvorda patologik irsiyatdan kelib chiqadigan yoki xomiladorlik davrida va bola hayotining ilk davrlarida miya sistemasining muayyan qismlari organik jihatdan zararlanishi (bu hol ko‘proq uchraydi) natijasida vujudga keladigan kamchiliklargina chinakam psixopatiya jumlasiga kiradi. Organik psixopajiya. Diensifal, ya’ni po‘stloq osti miya sistemalarining organik еtishmovchiligidan kelib chiqadigan psixopatiya shaxsning aqliy o‘sishda ancha orqada qolganini ko‘rsatadi. Bunday bola avvalo o‘z xatti-harakatlariga, qilgan ishlariga, o‘z faoliyatiga to‘g‘ri baho bera olmaydi, hamda primitiv narsalarga ortiqcha berilgan bo‘ladi (ko‘p ovqat еyishga intiladi, seksual intilishlari birmuncha beparda bo‘ladi). Bunday bolalarda emotsional soha o‘ziga xos ravishda rivojlanadi. Masalan, ularda elementar emosional his-tuyg‘ular (shodlik, qo‘rquv tuyg‘usi, ota-onalariga mehr saqlangani holda murakkab emotsional his- tuyg‘ular) rivojlanmaydi, ya’ni atrofdagi hodisalarga differensial, chuqur munosabat vujudga kelmaydi, shu sababli ularning emotsiyalari beqaror va yuzaki

www.arxiv.uz bo‘ladi. Bundan tashqari, shu guruhdagi psixonatlarda chuqur kechinmalar vujudga kelmaydi, shu sababli ularda o‘ziga bino qo‘yish, jizzakilik, xafa bo‘lish hollari uchramaydi. Organik doiradagi psixopat bolalarda irodaning еtarli darajada rivojlanmasligi shunda namoyon bo‘ladiki, ular o‘z xatti-harakatlarini tartibga sololmaydilar, ya’ni o‘z faoliyatlarini o‘z oldilariga qo‘yilgan talablarga moslashtira olmaydilar. Bunday psixopat bolalarning kamol topib borishidagi xususiyatlari ilk bolalik davridayoq namoyon bo‘ladi hamda jonsarakligi, behuda baqirib-chaqirishi va yaxshi uxlamasligi bilan xarakterlanadi. Maktabgacha tarbiya yoshida ular bo‘lar-bo‘lmasga mushtlashaveradilar, bolalar bilan chiqisha olmaydilar va o‘ynamaydilar, hech kimga yon bermaydilar. Maktabagacha tarbiya yoshning oxiriga borib, ularda ortiqcha primitiv intilishlar, o‘jarlik, affektiv jizzakilikka moyillik namoyon bo‘la boshlaydi. Intellekt, nutq va motorikaning rivojolanishi, odatda normal o‘tadi. Organik psixopatiya bo‘lganida maktab yoshi davrida, bolalarda shaxs rivojlanishi normal jarayoni buzilishga aniq ko‘rinadi. Ularda vaziyatga ichki munosabat vujudga kelmaydi, ular vaziyatni to‘g‘ri hisobga olmaydilar. Shu sababli ular kattalar, pedagogiga to‘g‘ri distant munosabatda bo‘lmaydilar, o‘z harakatlarini va ishlarini еtarli darajada anglab еtmaydilar. Ammo bunday bolalarda intellekt buzilmagan, tafakkur, xotira, ko‘rish qobiliyati va makonini idrok etish, nutq еtarli darajada o‘sgan. Organik psixopatiyali bolalarni o‘qitishdagi eng muhim narsa ularni topshiriqlarni puxta bajarishga qunt bilan o‘rgatishdir, avval osonroq topshiriqlar berib, keyin ularni asta-sekin murakablashtirib borish lozim. Bu guruhdagi psixopat bolalarga tarbiya berishdagi tadbirlar ularning o‘z xatti-harakatini tahlil qila olishga va to‘g‘ri baho berishga qaratilgan turlarini o‘z ichiga oladi. Pedagog doimo ularni eng yaxshi yo‘lga qo‘yilgan rejim sharoitida ushlab turishi va diqqat-e’tibordan chetda qoldirmasligi zarur. Organik doiradagi psixopat bolalar bilan ishlashda osoyishta va bir xil ohangda gapirish g‘oyat muhimdir, chunki ular juda ta’sirchan bo‘lganliklari sababli arzimagan gapdan jaxllari chiqib ketishi va affektiv jahldorlik darajasiga borib еtishlari mumkin. Pedagog shuni esda tutishi kerakki, affekt vaqtida bolaga

www.arxiv.uz nasihat qilishga va ayniqsa jazo berishga qaraganda uning e’tiborini boshqa biror faoliyatga qaratish yaxshiroqdir, chunki jazolash jahlni yanada kuchaytirishga olib kelish mumkin. Bunday bolalar bilan ishlashda mehnatning hamma turlari – eng elementar qo‘l ishidan tortib, to ustaxonada, maktab еr uchastkasidagi, uydagi ishgacha katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Mehnat mashg‘ulotlarida bolalarning faoliyatini yaxshi yo‘lga qo‘yish, ularda yo‘l-yo‘riqqa bo‘ysunish malakasini hosil qilish, boshlangan ishni oxiriga еtkazish, jamoada ishlash malakasini hosil qilish osonroqdir. Mehnat psixopat bolalarning umumiy hayajonlanishini kamaytiradi va ularning e’tibornni primitiv qiziqishlardan chalg‘itadi. Psixopat bolalar bilan ishlashda pedagogga ota- onalar juda katta yordam ko‘rsatishlari lozim. Shundagina bolaga bir xil munosabat ta’minlanishi mumkin. Bundan tashqari, zarur hollarda kerakli davolash tadbirlaridan foydalanmoq uchun psixonevrolog-shifokor bilan aloqa bog‘lab turish muhimdir. Epileptoid psixopatiya. Organik doiradagi psixopat bolalar guruhi bilan bir qatorda epileptoid psixopatiyali bolalar ham uchraydi. Bu psixopatik holatlarning etiologik faktori – patologik irsiyatdir. Masalan, epilepsiya hodisasi bo‘lgan oilalarda xarakterida epileptoid xususiyati bo‘lgan psixopatik shaxslar uchraydi. Bu guruhdaga psixopatlarning asosiy xususiyatlari – emotsional his- tuyg‘ularning sekin va qiyinchilik bilan namoyon bo‘lishidir. Shu sababli epileptoidlar uchun kechinmalarning barqarorligi ma’yuslik, badgumonlik, norozilik, ko‘pincha keskin affektiv jahildorlikka ba’zan esa o‘ch olishga moyillik, yovuzlik, baxillik va g‘arazgo‘ylik xarakterlidir. Albatta, bu simptomlarning hammasi hamisha ham bir yo‘la bir shaxsda uchrayvermaydi, bu simptomlarning ifodalanish darajasi ham g‘oyat har xil – juda еngil formadan to patologik keskin formagacha bo‘lishi mumkin. Epileptoid psixopatiyani kishilarda ko‘pgina ijobiy xususiyatlar ishga yaxshi qobiliyatlilik, topshiriqlarni bajarishda puxtalik, bir maqsadga qaratilganlik, ishga e’tiborni to‘play bilish va qiyinchiliklarni bartaraf etish kabi xususiyatlar bo‘ladi. Epileptoid psixopatiyali bolalarning rivojlanishida o‘ziga xos qonuniyatlari bor. Ilk bolalik paytidayoq ularda

www.arxiv.uz ortiqcha asabiylik vujudga keladi, bu hol aftida, vegetativ va tomir sistemalarning еtarli darajada o‘smaganligining oqibati bo‘lishi mumkin, chunki umumiy somatik holatida hech qanday kamchiliklar bo‘lmaydi. Balog‘atga еtish davrida bunga kayfiyatdagi beqarorlik, pismiqlik, badgumonlik va atrofdagilarga shubha bilan qarash qo‘shiladi. Bu bolalarda patologik xususiyatlar paydo bo‘lishini ularning shaxsidagi ijobiy xususiyatlarga tayanib, ularga to‘g‘ri ta’lim- tarbiya ta’siri bilan ancha yumshatish mumkin. Korreksion tarbiyaviy ishdagi eng muhim narsa – epileptoid bolalardagi o‘z kechinmalari bilan “o‘ralashib qolish”ga moyillikni bartaraf qilishga intilishdan iborat bo‘lishi kerak. Buning uchun ularni faoliyatning har xil turlariga jalb qilish va uni bajarish jarayonida zarur. O‘jarlik, negativizm yoki bir oz jahldorlik paydo bo‘lganida pedagog bolaga hukmronlik va buyruq bilan ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. Yaxshisi bolaning e’tiborini bemalol eplay oladigan faoliyatga burib yuborishdir. Noqulay sharoitlarda namoyon bo‘lishi mumkin bo‘lgan affektiv asabiylik vaqtida yaxshisi bolani yolg‘iz qoldirish, ya’ni unga osoyishta vaziyatni vujudga keltirish hamda shifokorning maslahatini so‘rab, asabini tinchlantiradigan kerakli davolash vositalaridan foydalanish kerak. Bunday bolalar, hatto pedagogga nisbatan ham adovatda bo‘lishadi. Shu boisdan bola bilan aloqada bo‘lish va pedagogning unga yordam berishga intilayotganligiga bolada ishonch hosil qilish juda muhimdir. Albatta bolaning xarakteridagi patologik xususiyatlar keskinlashgani sababli ba’zan uni davolash muassasasiga joylash lozim bo‘lgan vaqtlar ham bo‘ladi. Ammo davolanib bo‘lganidan so‘ng, bolani maktabga qaytarish kerak va maktab davolash samarasini mustahkamlash uchun hamma choralarni ko‘rishi zarur. Xarakterida shizoid belgilari bo ‘ lgan bolalar. Xarakterida shizoid belgilari bo‘lgan bolalar ko‘pincha nasl-nasabida ruhiy kasalliklar (shizofreniya) bo‘lgan oilalarda uchraydi. Ammo shuni esda yaxshi saqlash kerakki, bola xarakterida shizoid belgilarning bo‘lishi shizofreniya singari ruhiy kasallik borligidan aslo darak bermaydi. Bunday bolalarning xulq-atvorida konstitusional shartlangan bir qancha xususiyatlar va qiyinchiliklar bo‘ladiki, ularni pedagog nazarga olishi zarur. Shizoid psixopatiyali bolalarning kamol topishidagi o‘ziga

www.arxiv.uz xos belgilari ilk maktabgacha tarbiya yoshidayoq namoyon bo‘ladi. Ularning ba’zilari juda ham ta’sirchan bo‘ladilar, hamma yangiliklardan qo‘rqadilar, ikkinchi turlari – jonsarak bo‘ladilar, uchinchi xillari esa bo‘shang va passiv bo‘ladilar. Ammo ularning hammasi “odamovi” bo‘lib, kattalar bilan suhbatda bo‘lishni afzal ko‘rmaydilar, o‘z tengdoshlaridan ajralib qolgan bo‘ladilar. Mahmadonagarchilikka moyil bo‘ladilar. Maktab yoshiga еtganda ularda aqliy o‘sish jadal boradi-yu, ammo motorika еtarli darajada rivojlanmaydi: ular harakatda bir muncha besunaqay, qo‘pol bo‘ladilar, ovqatni isqirtlik bilan еydilar. Ularda emo t sional-irodaviy soha ham o‘ziga xos ravishda rivojlanadi. Ulardan ba’zi birlarining emotsional tuyg‘usi sovuq bo‘ladi, boshqalari esa kimgadir nihoyatda mehr qo‘yadilar. Bu guruhdagi bolalar haddan tashqari jizzaki, o‘ziga ishonmaydigan bo‘ladi. Bu bolalar o‘z muvaffaqiyatsizliklaridan og‘ir iztirob chekadilar. Ularning xususiyatidagi eng asosiy belgi odamlarga aralashish ehtiyojining kamayganligidir; shu sababli ular ko‘pincha o‘zlarini boshqa bolalardan chetda tutadilar va jamoa bilan yashashni xohlamaydilar. Emotsional sustkashlik, biqiqlik, amaliy ishga moslashmaganlik va yaxshi rivojlanmagan motorika tafakkurning, asosan abstrakt fikr yuritishning yuksak darajada rivojlanmaganligi, nasl-nasabida og‘ir dardlar bo‘lganligi – bu holni shizoid psixopatiya jumlasiga kiritish uchun asos bo‘la oladi. Emotsiyalarning bo‘shlig‘i shizoid bolalar uchun eng xarakterli xususiyatdirki, u eng ilk bolalik chog‘laridayoq namoyon bo‘ladi. Ularda boshqa bolalar bilan faol muomala bo‘lishga talab, o‘yinchoqlarga qiziqish bo‘lmaydi, amaliy faoliyatga intilish yo‘q. Bu esa ularning motorikasining yanada rivojlanishiga to‘siqlik qiladi. Bu bolalarda voqelik bilan aloqaning bevosita formasi o‘rnini ko‘proq gaplashib oladi, shu sababli ularda abstrakt mavzularda ko‘p savollar berish va fikr yuritish, kitobga barvaqt qiziqish paydo bo‘ladi. Ular kitob o‘qishni ancha erta boshlaydilar. Bu esa abstrakt fikr yuritishning yaqqol ustun bo‘lishiga olib keladi. Bu bolalar bilan korreksion-tarbiyaviy ishni juda yoshligidan boshlash zarur. Bu ish birinchi navbatda motorikani rivojlantirishga qaratilishi lozim; bolalarni kiyinishga, еchinishga, botinka ipini bog‘lash, buyumlarni yaxshilab tanlashga, kubiklar,

www.arxiv.uz piramidalar, mozaykalar yasashga, rasm chizishga, rasmlarni bo‘lishga va boshqa shu singari ishlarga o‘rganish zarur. Bolaning еtarli bo‘lmagan motorikasini butun choralar bilan o‘stirib borish o‘rniga ota-onalar, ko‘pincha unga haddan ziyod vosiylik qiladilar, bolaning bajarishi lozim bo‘lgan hamma ishlarni o‘zlari qilib, uning harakatlarini takomillashtirishga yanada ko‘proq xalaqit beradilar, amaliy ishga moslashmaganligini kuchaytiradilar. Bunday bolalar maktabda o‘qiy boshlaganlarida pedagog, yuqorida sanab o‘tilgan tadbirlardan tashqari, ularda maktab ko‘nikmalarini, ayniqsa, yozuv ko‘nikmalarini o‘stirishga alohida e’tibor berish lozim. Bu bolalar odatda yaxshi o‘qiy olishlari, o‘qilgan matnni yaxshi tushunishlariga qaramay, yozuvni yaxshi egallay olmaydilar: motorika еtarli o‘sib bormaganligi hisobiga xunuk yozadilar, ular e’tiborsizlik oqibatida orfografik xatolar qiladilar. Pedagog dars vaqtida bunday o‘quvchiga doimo e’tibor berib turishi, uning ishini doimo nazorat qilib borishi, uni aktiv faoliyatiga jalb etishi lozim. Bunda u bilan aloqa o‘rnatishi juda muhimdir. Xarakterida isterik belgilar bo ‘ lgan bolalar. Xarakterida isterik belgilari bo‘lgan bolalarni tarbiyalash sohasida muayyan qiyinchiliklar vujudga keladi. Isteroid belgilar bo‘lgan bolalarda eng ko‘p uchraydigan xususiyat egosentrizm, ya’ni o‘taketgan shaxsiyatparastlik, o‘zini ko‘rsatishga, kibrlanishga, maqtanchoqchikka, o‘z sifatlarini va o‘z rolini oshirib ko‘rsatishga moyillik va o‘z shaxsini birinchi o‘ringa qo‘yish shundan kelib chiqadi. Bu sifatlar odatda, haddan tashqari ta’sirchanliq emotsional tuyg‘ularning beqarorligi, kayfiyatning beqarorligi bilan birga qo‘shilgan bo‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi isterik belgilar bo‘lgan bolalarning xulq-atvorida ba’zi qiyinchiliklar vujudga keladi. Ular tengdoshlari bilan janjallashadilar, ularga buyruqbozlik qiladilar, ba’zan o‘jar, asabiy bo‘ladilar, ko‘pincha gapga quloq solmaydilar, isterik reaksiyalarga moyil bo‘ladilar – еrga yotib oladilar, qattiq yig‘laydilar, depsinadilar, xullas, o‘z aytganlarini o‘tkazishga xarakat qiladilar. Maktab yoshida bu bolalardagi egosentrizm ko‘rinishlariga betoqatlik, boshlangan ishni oxiriga еtkaza olmaslik qo‘shiladi.

www.arxiv.uz Bolalardagi isterik xarakterning eng muhim xususiyati – intelektual qobiliyatning to‘la saqlab qolishi bilan bir vaqtda aniq ifodalangan egosentrik kayfiyat va infantil xulq-atvorning mavjudligidir. Isterik bolalar boshqalardan yaxshiroq bo‘lish harakatlarini qiladilar. O‘ziga bu qadar haddan tashqari bino qo‘yish bunday bolalarda keyinchalik emotsional tuyg‘ularni birmuncha yuzaki qilib qo‘yadi: ularda chuqur mehr-oqibat vujudga kelmaydi, boshqa kishilarning kechinmalari ularni xayajonlantirmaydi, ularga achinmaydigan bo‘lib qoladilar. O ‘z kechinmalariga esa ular odatda, juda h am e’tibor beradilar. Xarakterida isterik belgilar bo‘lgan bolalar bilan bo‘ladigan korreksion- tarbiyaviy ishni mumkin qadar ertaroq, bu belgilar sezila boshlagan paytdan boshlash kerak. Bola xarakteridagi isterik belgilar shunday oilalarda tarkib topadiki, bu oilalarda ota-onalar bolaga hamma narsaga ruxsat beradilar, o‘ta erkalatib yuboradilar. Isteroid bolalar uchun yaxshi uyushgan bolalar kollektiv jamoasida bo‘lish juda foydalidir, bu еrda u o‘ziga-o‘zi xizmat ko‘rsatishning elementar ko‘nikmacharini egallashi kerak. O‘yin faoliyatidek jarayonida bolani o‘z egosentrik tendensiyalarini bosishga o‘rgatish maqsadida foydatanilmog‘i lozim. Bolalar bog‘chasining katta guruhida bolada ma’lum bir vazifani bajara olish va uni oxiriga еtkazish malakasini hosil qilishga alohida e’tibor berish lozim. Maktabdagi korreksion tarbiyaviy ishni bu bolalar intellekt qobiliyatining to‘la qimmatli ekanligini va ular shaxsidagi ijobiy xususiyatlarni hisobga olib ko‘rish zarur. Birinchi navbatda bolaning kuchli gormonlarini – uning moyillarini, qobiliyatini aniqlash, bu mayl va qobiliyatlarni qo‘llab-quvvatlash va shu tarzda egosentrik mayillarni yo‘qota borib, shu asosda shaxsni qayta tarbiyalash zarur.

O'xshashlar

Bolalarda reaktiv holat va konfliktli kechinmalar

Tarbiya metodlari va formalari

Pedagogik jihatdan qarovsiz qolgan bolalar xulq-atvori, xarakter xusussiyatlarini diagnos qilish va korreksiyalash

Matеmatika va informatikani o`qitishning mеtod va formalari

Astenik holatdagi bolalar