Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarida leksik kompetensiyani takomillashtirish mexanizmlari - Pedagogika - Referatlar

Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarida leksik kompetensiyani takomillashtirish mexanizmlari

Yuklangan vaqt:

18.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

205.689453125 KB

Ko'chirib olish

JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BERUVCHI PhD.03/04.06. 2020.Ped.113.01 RAQAMLI ILMIY KENGASH JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI JALILOV OLIMJON MUHIDINOVICH Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarida leksik kompetensiyani takomillashtirish mexanizmlari 13.00.01 – Pedagogika nazariyasi. Pedagogik ta’limotlar tarixi PEDAGOGIKA FANLARI BO’YICHA FALSAFA DOKTORI (PhD) DISSERTATSIYASI AVTOREFERATI

KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. Jahon miqyosida oliy ta’lim muassasalarida talabalarning xorijiy til kompetensiyalarini shaxsga yo’naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirishning umumevropa ta’lim standartlari amaliyotga samarali joriy etilmoqda. Ta’lim jarayonida umumevropa standartlari talablari asosida kasbiy kompetentli chet tili o’qituvchilarini tayyorlash texnologiyalarini takomillashtirish, talabalarda mustaqil ta’lim ko’nikmalarini rivojlantirish, bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarida shaxsga yo’naltirilgan yondashuv asosida ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liqligini ta’minlash bo’yicha loyihalarni amaliyotga tatbiq etish muhim ahamiyatga ega. Dunyodagi ta’lim va ilmiy tadqiqot muassasalarida ta’lim mazmuni va o’qitish usullari ta’minotini rivojlantirish, ta’lim texnologiyalari, nazorat ob’ektivligini ta’minlash, shaxsga yo’naltirilgan yondashuv va zamonaviy o’qitish metodlarining uzviyligini ta’minlash, ilg’or tajribalarga asoslangan malakali mutaxassislarni tayyorlash bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bo’lajak chet tili o’qituvchilarining xorijiy til kompetensiyalarini shaxsga yo’naltirilgan yondashuv asosida rivojlantirish, axborot ta’lim texnologiyalari orqali xorijiy til o’qituvchilarini tayyorlash tizimini takomillashtirish, kompetentli yondashuv nuqtai nazaridan pedagoglarda xorijiy til ko’nikmalarining rivojlanish darajasini diagnostika qiluvchi texnologiyalarni ilmiy asoslangan holda takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda bo’lajak mutaxassislarning leksik xorijiy til kompetensiyalarini rivojlantirish/takomillashtirish, ilg’or xorijiy tajribalarga asoslangan malakali mutaxassislarni tayyorlash, xorijiy til o’qituvchilarini tayyorlash jarayonida leksik kompetensiyasini rivojlantirishning me’yoriy asoslari yaratilib, oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasi kengaytirilmoqda. “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash, oliy ta’lim muassasalarida kompetentli ilmiy pedagog kadrlar zahirasini yaratish” ustuvor vazifa sifatida belgilab berildi 1 . Shunga ko’ra, axborot-kommunikatsiya 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni. PF- 4947-son. 2017-yil 7-fevral. – www.lex.uz.

texnologiyalari muhitida o’qitishning ilg’or usullarini joriy etgan holda pedagoglarning xorijiy tillar bo’yicha bilim, malaka va ko’nikmalarini rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslarini lingvodidaktik va psixolingvistik tamoyillarda ilmiy tadqiq etish dolzarblik kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”, 2017-yil 20-apreldagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ2909-son “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”, 2018 yil 5 iyundagi PQ-3775-son “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”, 2019- yil 8-oktyabrdagi PF-5847-son “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi farmonlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 19-maydagi PQ-5117-son “O’zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni o’rganishni ommalashtirish faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari, 2018-yil 10-oktyabrdagi “Oliy ta’lim muassasalarini o’quv adabiyotlari bilan ta’minlash to’g’risida”gi VMQ-816-son qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 19-yanvardagi 34-son “Xorijiy tillarni o’rganishni takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi, va mazkur sohaga tegishli bo’lgan boshqa me’yoriy–huquqiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot O’zbekiston Respublikasi fan va texnologiyalar rivojlanishining I. “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, xuquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda

innovatsion g’oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo’llari” ustuvor yo’nalishlariga muvofiq bajarilgan. Muammoning o’rganilganlik darajasi. O’zbekistonda bo’lajak chet tillari o’qituvchilarining kasbiy-pedagogik kompetentligini shakllantirish va takomillashtirish, uzluksiz ta’limning turli bosqichlarida chet til, xususan, ingliz tilini o’qitish muammolari bo’yicha J.Jalolov, T.Q.Sattarov, G.Mahkamova, L.T.Ahmedova, K.Riskulova, E.T.Erkaev, F.B.Azizova, S.A.Ziyaeva, M.Ro’zmetova, U.U.Jumanazarovlar tadqiqot ishlarini olib borishgan 2 . Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligi ning tarkibiy tuzilmasi, rivojlantirish bosqichlari, darajasi va metodlari A.Shamov, A.E.Sizemina, N.E.Lapteva, O.G.Starodubseva, I.P.Korotkova, S.A.Trafimenko, Ye.V.Yataevalar tomonidan tadqiq etilgan. Jahon ta’limi va tadqiqot muassasalarida ta’limga pedagogik yondashuv, xususan, leksik kompetensiyasini rivojlantirishning nazariy jihatlari bilan N.Chomskiy, G.Chitem, M.Deniels, D.Begler va A.Xant, B.Lauferlar 4 shug’ullanishgan. N.Asher P.Miera, S.Xazenberg, T.Burj va A.Bilgrami leksik kompetensiyani takomillashtirish bo’yicha ilmiy-tadqiqotlar olib borishgan. Shuningdek, bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligi ning tarkibiy tuzilmasi, rivojlantirish bosqichlari, darajasi va metodlari A.Shamov, A.E.Sizemina, 2 Jalolov J.J. Chet til o‘qitish metodikasi. Chet tillar oliy o‘quv yurtlari (fakultetlari) talabalari uchun darslik qayta ishlangan va to‘ldirilgan 2 -nashri. - Toshkent: O‘quvchi, 2012. -432 b. Sattarov T. Bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchisining uslubiy omilkorligini shakllantirish texnologiyasi. -T., 2003. – 215 b. Sattarov T. Bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchisining uslubiy omilkorligini shakllantirish texnologiyasi. -T., 2003. – 215 b.M аҳкамова Г . Т . Консепция формирования межкултурной компетенции студентов английского языка . - Ташкент : Фан , 2010.-208 с . Ахмедова Л . Т . Роли место педагогическихтехнологий в профессионалной подготовке студентов . – Т .: Фан ва технология . 2009..Risqulova K. Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilari sotsiolingvistik kompetentligini shakllantirish tizimi. – DD. – T., 2017. – 9 b.Erkaev Ye.T. Bo’lajak chet til muallimi ta’limida qo’llanadigan tarjima mas’hqlarining lingvodidaktik tasnifi. - ND – T.:2008.Azizova F. Ingliz tili frazeologizmlarini o‘rgatish metodikasi. - Toshkent, 2011.-72 b. Ziyaeva S.A. Oliy ta’lim muassasalarining filologiya fakultetlari talabalarida ijtimoiy lingvistik kompetensiyalarni rivojlantirish lingvometodik muammo sifatida. Scientific-methodological electronic journal “Foreign Languages in Uzbekistan” , 2020, No 3 (32),101-113.Ro’zmetova M.S’h. Umumiy o’rta ta’lim 5-7 sinf o’quvchilariga ingliz tilini o’qitishda kompetensiyalarni rivojlantirish texnologiyalar. - Pedagogika fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan DDI. – 231 b. Jumanazarov U.U. Ta’limni axborotlashtirish sharoitida bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining frazeologik kompetensiyasini rivojlantirish. Pedagogika fanlari bo’yicha falsafa doktori ( PhD) dissertatsiyasi. – T., 2019. – 352 b.

N.E.Lapteva, O.G.Starodubseva, I.P.Korotkova, S.A.Trafimenko, Ye.V.Yataevalar 5 tomonidan tadqiq etilgan. Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiytadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Dissertatsiya ishi JDPU bosh ilmiytadqiqot ishlari rejasi tarkibidagi “Ingliz tilining ilmiy-nazariy va pedagogikmetodik dolzarb masalalarini tadqiq qilish” (2019-2022) mavzusi doirasida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi: Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlari yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlarining ta’limiy-didaktik imkoniyatlarini aniqlash; ta’lim tizimida xorijiy til kompetensiyalarining asosiy xususiyatlarini tahlil etish; bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlarini o’rganish; Shuningdek, amaldagi dastur bo’yicha darslik va o’quv qo’llanmalarni tahlil qilish; bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlarining mashq va topshiriqlar tizimini ishlab chiqish; bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlarini amalga oshirishda talabalar mustaqil ta’lim ko’nikmalarini oshirish tamoyillarini aniqlash; bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlariga oid tajriba-sinov ishlarini tashkil etish, o’tkazish va statistik tahlilda ishlab chiqish. Tadqiqotning obyekti sifatida oliy ta’lim muassasalarining xorijiy tillar (ingliz tili) fakulteti talabalarining leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlari tanlangan. Tadqiqotning predmetini oliy ta’lim muassasalarining xorijiy tillar (ingliz tili) fakulteti talabalarining leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlarining shakli, metodikasi va vositalari tashkil etadi.

Tadqiqotning usullari. Tadqiqotda tahliliy-sintetik, qiyosiy-taqqoslash, analogiya, modellashtirish, so’rovlar, test o’tkazish, kuzatish, loyihalashtirilgan metodikalar, ekspert baholash, mustaqil baholarni umumlashtirish, ma’lumotlarni statistik qayta ishlash, natijalarni grafik tasvirlash usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat; chet til ta’limidagi “kompetensiya”, “kompetentlik”, “kompetensiyaviy yondashuv va “leksik kompetensiya” tushunchalarining mazmuni ilmiy-pedagogik jihatdan asoslanib, bo’lajak ingliz tili o’qituvchilari leksik kompetensiyasining tarkibiy tuzilmasini rivojlantirishning tizimli ta’sir ko’rsatish darajasini va individual rivojlanish parametrlarini maqsadli aniqlashtirish bosqichlari va takomillashtirishning lingvodidaktik mexanizmlari aniqlangan; leksikani induktiv usulda o’qitish orqali shaxsga yo’naltirilgan yondashuvning motivatsion mezoniga ustunlik berishga asoslangan fasilitatsiya innovativ yondashuvini o’quv jarayoniga tatbiq etishning ilmiy-nazariy asoslari hamda bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligini rivojlantirishning didaktik ta’minoti ishlab chiqilgan; bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligini rivojlantirish modeli, tarkibiy qismlari, kasbiy ahamiyatli sifatlar xarakterini rivojlantirishning ta’limiy-didaktik imkoniyatlari va ta’lim jarayonlarida mustaqil o’quv faoliyatini izchil tashkil etishning pedagogik ta’minotini boyitish, o’quv faoliyati ijodiy motivatsiyasini maqsadli moslashtirish asosida takomillashtirilgan; у uqori darajadagi leksik kompetensiyaga erishishda layoqati kuchli va kuchsiz guruhlarga ajratilgan talabalarning statistik qatorlarda ifodalangan differensial farqni aniqlash orqali talabalarning yangi so’z ma’nolarini kontekstdan topa olishi, yangi leksik birliklarni kontekstda qo’llash va o’zini-o’zi baholash (selfassessment)da mustaqil ta’limning samaradorligi dalillangan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: Xorijiy tilda leksik kompetensiyani rivojlantirishning tashkiliy-metodik ta’minoti takomillashtirilgan; oliy ta’lim muassasalarining xorijiy tillar (ingliz tili) fakulteti talabalarining bakalavr talabalari uchun ingliz tilida so’z boyligini oshirib

borish imkonini ta’minlashga mo’ljallangan “ The practice of teaching language aspects ” o’quv qo’llanmasi yaratilgan (Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Guliston davlat universiteti rektori 2023-yil 31-yanvardagi 10-son buyrug’i, 10-12- son nashr guvohnomasi); bakalavr talabalarining xorijiy tilda leksik kompetensiyani rivojlantirish bo’yicha “ Usage of useful synonyms ” izohli mobil ilova elektron dasturi ishlab chiqilgan. (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi intellektual mulk agentligi, 08.12.2022, № DGU 20078 raqamli guvohnoma) Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi tadqiqotda qo’llanilgan usullar, asos qilib olingan ilmiy-nazariy qarashlar, tahlil qilingan materiallarning katta hajmi, qo’llanilgan yondashuv usullari, keltirilgan tahlil, xulosa, taklif va tavsiyalarning amaliyotga joriy etilganligi, ingliz tilida leksikani rivojlantirishning lingvistik, psixologik va didaktik omillar asosida yoritilganligi, keltirilgan tahlil va mulohazalar, tajriba-sinov ishlari samaradorligi matematik-statistik usullar vositasida tahlil qilinib dalillanganligi va olingan natijalar samaradorligi vakolatli tashkilotlar tomonidan tasdiqlanganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati oliy ta’lim muassasalarining xorijiy tillar (ingliz tili) fakulteti leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlarining lingvodidaktik asoslari, ta’lim tizimida xorijiy til kompetensiyalarining asosiy xususiyatlari, shaxsga yo’naltirilgan yondashuvning xorijiy til leksik kompetensiyalarini rivojlantirishdagi muhim omili o’rganilganligi va ta’lim jarayoni samaradorligini oshirishda tatbiq etish mumkinligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati oliy ta’lim muassasalarining xorijiy tillar fakulteti talabalarining ingliz til kompetensiyalarini rivojlantirishda leksik kompetensiyasini takomillashtirish mexanizmlarini ishlab chiqilganligi mashq va topshiriqlardan foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi.

Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Oliy ta’lim muassasalarining xorijiy tillar (ingliz tili) fakulteti bakalavr talabalarining leksik kompetensiyalarini takomillashtirish mexanizmlari uslubiy va amaliy takliflari asosida: Chet til ta’limidagi “kompetensiya”, “kompetentlik”, “kompetensiyaviy yondashuv va “leksik kompetensiya” tushunchalarining mazmuni ilmiy-pedagogik jihatdan asoslanib, bo’lajak ingliz tili o’qituvchilari leksik kompetensiyasining tarkibiy tuzilmasini rivojlantirishning tizimli ta’sir ko’rsatish darajasini va individual rivojlanish parametrlarini maqsadli aniqlashtirish bosqichlari va takomillashtirishning lingvodidaktik mexanizmlari aniqlashga oid ma’lumotlardan O’zbekiston davlat jahon tillar universitetida Evropa Ittifoqining ERASMUS+ dasturi doirasida Latviyaning Rezekna texnologiyalar Akademiyasi, Angliyaning London Metropoliten universiteti hamkorligida bajarilgan “IRD/23111” raqamli “561624-EEP-1-1-UK-EPPKA2-CBHE-SP IMEP” nomli grant doirasida belgilangan vazifalarni amalda bajarishda foydalanilgan (Toshkent davlat pedagogika universitetining 2023-yil 19-maydagi 02-07-1853/04 raqamli ma’lumotnomasi). Natijada, ingliz tili yo’nalishida leksik kompetensiyaning o’ziga xos xususiyatlariga doir xulosalar ishlab chiqilgan va bu boradagi bilimlarni o’zlashtirishga oid metodik tavsiyalar takomillashtirilgan; shaxsga yo’naltirilgan yondashuvning motivatsion mezoniga ustunlik berishga asoslangan fasilitatsiya innovativ yondashuvini o’quv jarayoniga tatbiq etishning ilmiy-nazariy asoslari hamda bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligini rivojlantirishning didaktik ta’minoti takomillashtirilganiga doir ma’lumotlardan IRD/23111 raqamli “561624-EEP-1-1-UK- EPPKA2-CBHE-SP IMEP” nomli grant doirasida belgilangan vazifalarni amalda bajarishda foydalanilgan (Toshkent davlat pedagogika universitetining 2023-yil 19-maydagi 02-07-1853/04 raqamli ma’lumotnomasi). Natijada ingliz tiliga o’qitishning metodik ta’minoti boyitilgan holda talabalarning leksik boyligini rivojlantirishga xizmat qilgan; Oliy ta’lim muassasalarining xorijiy tillar (ingliz tili) 1-2-kurs bakalavr talabalarining yuqori darajadagi leksik kompetensiyaga erishishda layoqati kuchli va kuchsiz guruhlarga ajratilgan holda statistik qatorlarda

ifodalangan differensial farqni aniqlash orqali talabalarning yangi so’z ma’nolarini kontekstdan topa olishi, yangi leksik birliklarni kontekstda qo’llash va o’zini-o’zi baholash (selfassessment)da mustaqil ta’limning samaradorligi orqali so’z boyligini oshirib borish imkonini ta’minlashga doir hamda didaktik materiallarni modellashtirish, variantlash, ularning komponentlari va kompetensiyalarga daxldor ichki turlarini aniqlash orqali talabalarda leksik kompetensiyalarini rivojlantirishning intellektual aspektlarini optimallashtirish imkoniyatlarini o’zaro integrativ uyg’unligini ta’minlashga mo’ljallangan “ The practice of teaching language aspects ” o’quv qo’llanmasi nashr qilingan (Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Guliston davlat universiteti rektori 2023 yil 31 yanvardagi 10-son buyrug’i, 10-12-son nashr guvohnomasi). Natijada oliy ta’lim muassasalarining xorijiy tillar (ingliz tili) fakulteti talabalari leksik kompetensiyasini takomillashtirishga xizmat qilgan va mustaqil ta’limning samaradorligi dalillangan; bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligini rivojlantirish modeli, tarkibiy qismlari, kasbiy ahamiyatli sifatlar xarakterini rivojlantirishning ta’limiy-didaktik imkoniyatlari va ta’lim jarayonlarida mustaqil o’quv faoliyatini izchil tashkil etishning pedagogik ta’minotini boyitish, o’quv faoliyati ijodiy motivatsiyasini maqsadli moslashtirish asosida takomillashtirishga doir ilmiy natijalar va muayyan ilmiy-nazariy xulosalardan 2019- 2022 yillarda bajarilgan O’zbekiston davlat jahon tillar universitetida Evropa Ittifoqining ERASMUS+ dasturi doirasida Latviyaning Rezekna texnologiyalar Akademiyasi, Angliyaning London Metropoliten universiteti hamkorligida bajarilgan “IRD/23111” raqamli “561624-EEP-1-1-UK-EPPKA2-CBHE-SP IMEP” nomli grant doirasida belgilangan vazifalarni amalda bajarishda foydalanilgan (Toshkent davlat pedagogika universitetining 2023 yil 19 maydagi 02-07-1853/04-raqamli ma’lumotnomasi). Natijada mazkur takliflarning joriy qilinishi talaba avtonomiyasini rivojlantirishning muhim indikatori sifatida asoslanishiga xizmat qilgan;

Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mazkur tadqiqot natijalari 6 ta xalqaro va 2 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan o’tkazilgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha jami 16 ta ilmiy ish chop ettirilgan, shulardan, 1 ta o’quv-qo’llanma, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasining doktorlik dissertatsiyalarining asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya qilingan ilmiy nashrlarda 16 ta maqola jumladan, 10 ta respublika va 6 ta xorijiy jurnallarda nashr qilingan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat. Asosiy matn 138 sahifani tashkil etadi. DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI Kirish qismida dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati asoslangan, respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi ko’rsatilgan, muammoning o’rganilganlik darajasi, dissertatsiya bajarilayotgan oliy ta’lim muassasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi, tadqiqotning maqsad va vazifalari, ob’ekti, predmeti va usullari tavsiflangan, tadqiqotning ilmiy yangiligi, amaliy natijalari va ularning ishonchligi bayon qilingan, olingan natijalarning ilmiy va amaliy ahamiyati ochib berilgan, tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy qilinishi va aprobatsiyasi, nashr ettirilgan ishlar va dissertatsiya tuzilishi bo’yicha ma’lumotlar berilgan. Dissertatsiyaning “Ta’limda kompetensiya, kompetentlik va leksik kompetensiya nazariyasi” deb nomlangan birinchi bobi uch bo’limdan iborat bo’lib, uning birinchi bo’limi “Kompetentli yondashuvning asosiy komponentlarini rivojlantirish va takomillashtirish tizimi” muammosiga bag’ishlangan. “Kompetensiya” atamasi dastlab XX asrning 60-70 yillarida Amerikalik olim Noam Chomskiy tomonidan “til kompetensiyasi” (language competence) nomi bilan fanga olib kirilgan va unga “Kompetensiya – tilni qo’llash jarayonidagi faoliyatga yo’nalgan bilim, malaka va ko’nikmalar majmui”, degan ilmiy ta’rif

berilgan. Ishda jahondagi rivojlangan mamlakatlar olimlaridan M.Holidey, .N.Vvedenskiy, A.Zimnaya, G.K.Selevko, A.S.Belkin hamda N.S.Saxarova, V.A.Serunyan, O.M.Bobienko, V.Adolf va boshqalarning “kompetensiya” va “komponentlik” nazariyasiga oid fikr-mulohazalari o’rganilgan va sharhlangan. Bobning ushbu bo’limida kompetensiya va kompotentlik nazariyasiga bevosita daxldor shaxsning xususiyat va sifatlari; motivlashgan qobiliyatlar; faoliyatga tayyorgarlik mezoni; muayyan muammoni hal etish va uning natijalarini hisobga olish uchun zarur bo’lgan qobiliyat; muayyan faoliyatga bog’liq bilim, malaka, ko’nikma va tajriba (inson tomonidan o’zlashtirilgan muammo yoki biror topshiriqni bajarish usullari va yo’llarini bir butunlikda birlashtirish), shu bilan birga shaxsning motivlashgan va hissiy-irodaviy sohasi kabi sohasiga oid mulohazalar asoslab berilgan. Jahondagi rivojlangan mamlakatlar va MDHdagi olimlarning ilmiy ishlarida kompetensiya va kompetentlik nazariyasiga oid fikr-mulohazalarga asoslanib quyidagi xulosaga keldik: 1. Kompetensiya – bu bilim, ko’nikma va ko’nikmalarning oddiy yig’indisi emas, u biroz boshqacha semantik qator tushunchasidir. Bu kompetensiya kognitiv, operatsion va jihatlarini birlashtiradi. 2. Kompetentlik atamasi, odatda, muayyan ijtimoiy-kasbiy maqomdagi shaxslarga nisbatan qo’llaniladi va ularning tushunchasi, bilim va ko’nikmalari ular bajaradigan vazifalar va ular hal qiladigan muammolarning murakkabligining real darajasiga mos kelishini tasdiqlaydi. Kompetentlik va kompetensiya o ’ zaro birbirini to ’ ldiruvchi va o ’ zaro bog ’ liq tushunchalardir . 3. Kompetentlik tuzilmasini ta ’ riflashda ikki xil yondashuvlar mavjud : a ) tushunchaning shajarali ya ’ ni kompetentlikning mazmuni va tabiatini ta ’ riflash ; b ) tur jihatlari , ya ’ ni kompetentlik tuzilmasidagi mutaxassis kompetensiyalari turlari masalan , bo ’ lajak ingliz tili o ’ qituvchisining keng ma ’ noda lingvistik , tor ma ’ noda nutq , leksik , grammatik , shuningdek , kommunikativ va pragmatik kompetensiyalari kabi .

4. “ Kompetentlik ” va “ kompetensiya ” atamalari turli natijalari bilan bir - biridan farqlanadi , bu eng avvalo ularning turli xil ko ’ rinishdagi mazmuniga xizmat qiladigan holatlarda uchraydi . Bunday holatlarda kompetentlik deganda mutaxassis kompetentlikning asoslari bo’lgan ta’lim kompetensiyalariga egalikni anglatuvchi shaxsning tavsiflanishi tushuniladi. 5. Kompetensiyaviy yondashuv tub ma’noda shaxsga yo’naltirilgan, mutaxassisning raqobatbardoshligini ta’minlaydigan, uning atrofdagilar tomonidan tan olinishiga, salohiyatini anglab е tgan holda jamiyatda o’zining mustahkam o’rniga ega bo’lishiga yordam beradigan, ta’limda samarali natijani ta’minlaydigan jarayondir. Bobning “ Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarida leksik kompetentlikni rivojlantirish bosqichlari ” nomli ikkinchi bo’limida qo’yilgan maqsad va vazifadan kelib chiqqan holda, dastlab horij olimlarining ilmiy ishlariga e’tibor qaratildi. Leksik kompetensiya va uning shakllanish jarayoni P.Bogarads, A.Hant, D.Begler, D.Markoni, shuningdek, mustaqil hamdo’stlik mamlakatlaridagi A.E.Sizemina, A.A.Fetisova 3 va boshqalarning tadqiqotlarida muayyan darajada o’rganilgan, leksikaning kommunikativ aloqa vositasi sifatidagi ahamiyati tahlil qilingan. Tadqiqotni olib borish jarayonida xorijiy ilmiy-metodik adabiyotlardagi leksik kompetensiyaning tarkibiga kiruvchi xilma-xil komponentlar haqidagi fikrmulohazalarni sinchiklab o’rganib, ularni umumlashtirdik: muayyan vazifasiga ko’ra bir-biridan farqlashini aniqlab, quyidagi turlarini tavsiya etishni va qisqacha tavsiflashni lozim topdik: 1) leksik kompetensiyaning kognitiv komponenti. U leksik bilim bilan ifodalanadi. Leksik bilim - bu o’rganilayotgan tildagi mavjud til hodisalari, tilning leksik qatlamlarini bilish tushuniladi; 3 Bogaards, P. “Lexical units and the learning of foreign language vocabulary”. Studies in Second Language Acquisition 23: 2001. 321–343rr. Beglar, D. and Hunt, A. 1999. “Revising and validating the 2000 Word Level and University Word Level Vocabulary Tests”. Language Testing 16: 131– 162p. Marconi, D. 1987. "Two Aspects of Lexical Competence." Lingua е Stile 22:385 395. 7 Сиземина А. Йе. Методика развития лингвистической компетенции студентов лингвистического вуза на основе формирования мотивасионной базы обучающихся: автореф. дис. .канд. пед. наук- Н. Новгород, 2009. – 84 с. 7 Фетисова А.А. Методика управления фактором непроизволности в протсессе развития иноязычной лексической компетенции студентов: 1 курс, языковой педагогический вуз :дис канд. пед. наук: – Москва, 2010. – 186 с.

2) leksik kompetensiyaning operatsion-faoliyat komponenti. Mazkur komponent o’zaro aloqa vositasi sifatida kommunikativ tarkibning mazmunini е tkazishga tayyor bo’lgan va unda tilning leksik me’yorlariga muvofiq so’zlarni е tkazish qobiliyati va ko’nikmalari mavjudligini ifodalaydi; 3) leksik kompetensiyaning samarali-amaliy yoki protsessual komponenti so’z ustida muayyan harakatlarni o’z ichiga olgan so’zni o’zlashtirish strategiyasini o’z ichiga oladi. Bu strategiyalar ikkinchi darajali tilshunoslik shaxsiyatining modelini, ona tili bo’lmagan va madaniyat tizimini o’zlashtirish modelini aks ettiradi. Ushbu strategiyalar til vositalarini tanlash va to’plash, til bazasini kengaytirish, o’rganilayotgan tilni tartiblangan, shaxsiyatli tizimga to’plash, uni doimiy ravishda o’z tilidan foydalanib to’ldirish va yangilash; til va nutq tajribasidan iboratdir. 4) leksik kompetensiyaning ijtimoiy-madaniy komponenti. Bu komponent o’z vazifasiga ko’ra, so’z birikmalari yoki leksik birliklarning madaniy xilma-xilligini bilish, rasmiy va norasmiy uslubning leksik namunalariga ega bo’lishni nazarda tutadi. 5) leksik kompetensiyaning refleksiv komponenti. Bu komponent nutq amaliyotini ta’minlash, turli xil nutq aloqa holatlariga qo’shilish va xilma xil lisoniy vazifalarni bajarish vositasi sifatida o’rganilayotgan tilni qo’llashni ta’minlaydigan maxsus-amaliy strategiyalarni o’z ichiga oladi. Refleksiv komponent o’z-o’zini nazorat qilish bilan bog’liq bo’lib, unda biz uning faoliyati va mustaqilligining namoyon bo’lishi bilan bog’liq shaxsiyat sifatini nazarda tutamiz. Tadqiqotimiz doirasida leksik kompetensiya tushunchasi va uning komponentlarini tahlil qilish natijasidan olingan xulosalarga tayanib, biz dastlab leksik kompetensiyani egallagan LB asosida va mos keluvchi kognitiv faoliyatini amalga oshirishda samarali usullaridan foydalandik. So’ngra LBni tushunish, kommunikativ fikrlarga mos maqsad va vaziyatda qo’llashni hisobga olgan holda bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarida shakllangan leksik ko’nikma qobiliyati va tayyorgarligi sifatida o’rganishni maqsad qilib oldik. Shunday qilib, tadqiqotni olib borish jarayonida kompetentlikning tarkibiy qismlar ini aniqladik va ular

quyidagilardan iborat bo’ldi: 1) leksik bilimlar, 2) leksik ko’nikmalar va ularni qo’llash tajribasi; 3) bilish faoliyati tajribasi; 4) bilish faoliyatini amalga oshirish yo’llari. Tadqiqotimizda N.A. Shamovning ilmiy ishlaridagi mulohazalariga tayandik va jahon metodikasida leksik ko’nikmalarni shakllantirishning umumiy qabul qilingan bosqichlarini asos sifatida qabul qildik. Ular quyidagilardan iborat bo’ldi: a) leksik ko’nikmalarni shakllantirish va rivojlantirishning birinchi bosqichi so’z haqidagi sezgi ma’lumotlarini olishdan boshlanadi, ya’ni: so’zni idrok etish, uning tasvirini tanib olish va farqlash. Keyin eslab qolish jarayoni – so ’ zlarni va ularning aloqalarini xotirada saqlash bo ’ yicha kognitiv harakat bilan bog ’ liq . Metodist A . E . Alievaning bergan taklifiga ko ’ ra , leksik ko ’ nikmalarni shakllantirishning birinchi bosqichi maktabda , litseyda , kollejda o ’ qiyotgan o ’ quvchilarning o ’ quv faoliyati davriga to ’ g ’ ri keladi , matn bo ’ yicha o ’ z fikrini bildira oladilar va savollarga javob beradilar ; topshiriqlarni bajarishda sinfdoshlari bilan birgalikda ishlaydilar ; sinfdoshlari faoliyatini baholay oladilar . Maktabda o ’ qish uchun matnlar odatda dasturga muvofiq tanlanadi , o ’ quvchilarga qiyin bo ’ lmasligi va qulay bo ’ lishi kerak 4 . b) leksik ko ’ nikmalarni shakllantirish va rivojlantirishning ikkinchi bosqichi so ’ z bilan harakatni , yangi so ’ zdan foydalanish qobiliyatini rivojlantirish , uni eslab qolish , uzoq muddatli xotira darajasiga tarjima qilish uchun “ shablonga ko ’ ra ” takroriy mashqlarni o ’ z ichiga oladi . v ) leksik ko ’ nikmalarni shakllantirish va rivojlantirishning uchinchi bosqichi leksik ko ’ nikmalarni shakllantirishga asoslangan , ya ’ ni bilimlarni ijodiy qo ’ llash bosqichi , yangi sharoitlarda leksik harakatlarni ishlab chiqish , boshqacha aytganda – bu leksik ijod , bu iboraning o ’ ziga xosligi va mustaqilligi , fikrning yangiligi bilan ajralib turadi . Leksik ko ’ nikmalarni rivojlantirishning ikkinchi va uchinchi bosqichlari oliy ta ’ lim muassasalarida amalga oshiriladi . Unda kompetentlik yondashuvida ingliz 4 Шамов А.Н. Лексические навыки устной речи и чтения – основа семантической компетенции обучаемых // Иностранные языки в школе. 2007. № 4. – С. 19–21. Алиева А.Е. Компетентностный подход при работе с текстом на занятих по английскому языку // Достижения науки и образования. – 2018. -№ 1 (23). – С.73.

tili o ’ qituvchisi talabalarni katta hajmdagi ma ’ lumotlarni o ’ zlashtirishga , muhim tushuncha va atamalarni bilishga , tahlil qila olishga , o ’ z fikrlarini bildirishga , taqqoslashga , umumlashtirishga tayyorlashi kerak . Umumiy madaniy , qadriyat – semantik , ijtimoiy va mehnat qobiliyatlari talabalarni tarbiyalashda alohida e ’ tibor beriladi . O ’ quv mashg ’ ulotlarida innovatsion yondashuvlarni amalga oshirish uchun axborot – kommunikatsiya texnologiyalari va interfaol o ’ qitish usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq . Ularni qo ’ llash talabalarning bilish qobiliyatlarini rivojlantirishga , berilgan vazifalarni hal qilishga , kerakli ma ’ lumotlarni ajratishga va mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi . Chet tili leksik kompetentligini shakllantirishda ayrim tadqiqotchilar ( A . E . Sizemina , A . N . Shamov , O . G . Starodubseva va boshqalar ) shartli ravishda bir necha darajalarni ajratadilar . Biz ham ularni sinchiklab o ’ rgandik , tahlil qildik va umumlashtirdik . Natijada qo’yidagi 4 ta daraja mavjud deb hisobladik: a) leksik kompetentlikni rivojlantirish va takomillashtirishning birinchi bosqich darajasi. Bunda talabalar keltirilgan kommunikativ vaziyatlarda leksik birliklarni aniqlash ko’nikmalarini egallaydilar; b) leksik kompetentligini rivojlantirish va takomillashtirishning ikkinchi bosqich darajasi talabalarning o’rganilayotgan leksik birliklardan foydalanish ko’nikmalarini shakllantirish, leksik birliklar va ularning ma’nosi o’rtasida mustahkam aloqalarni o’rnatishni o’z ichiga oladi. Bu bosqichda o’rganilayotgan leksikalarning nutqiy treningi ma’lum kommunikativ mazmundagi so’zlardan foydalanishning birlamchi ko’nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi. Bu darajada taklif etilayotgan lingvistik mashqlarning kommunikativ zamini o’rganilayotgan leksik birliklarning qo’llanish doirasini izchil ochib beradi. v) leksik kompetentlikni rivojlantirish va takomillashtirishning uchinchi bosqich darajasi. Bu darajada o’rganilayotgan tilning formal tomoni o’zlashtiriladi, bu soha talabalarining xorijiy filologik dunyoqarashini rivojlanishiga yordam beradi; g) leksik kompetentlikning yakuniy – to’rtinchi bosqich takomillashganlik darajasi leksik birliklardan turli kommunikativ vazifalarni hal qilish uchun

foydalanish qobiliyatini rivojlantirishni o’z ichiga oladi, ya’ni soha talabalaridan ilgari o’zlashtirilgan yoki o’rganilgan til vositalaridan va individual nutq tajribasidan samarali foydalanishni talab qiladi. Bu kompetentlik darajasi vazifasi chet tili leksikasi bilan amaliy harakatlarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lib, zaruriy til bilimi, nutq malakasi va qobiliyatidan samarali foydalanishni nazarda tutadi, muloqot shartlariga muvofiq turli kommunikativ vazifalarni hal etishga qaratiladi. Tadqiqotni olib borish jarayonida bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligini rivojlantirish va takomillashtirishning usul va metodlarini aniqlash masalasiga e’tiborni qaratdik. Bizning bu boradagi ilmiy kuzatishlarimiz “Ingliz tilining amaliy kursi”, “Til ko’nikmalari integratsiyasi” va boshqa qator fanlari asosida olib borildi. Natijada, inglizzabon talabalarda leksik kompetentlikni rivojlantirish va takomillashtirish usullari va muayyan metodlarini aniqlandik. Ular quyidagilardan iborat: lingvistik mashqlar; lug’at bilan ishlash; flesh-kartochkalar; assotsiativ ta’lim tarmoqlari; she’r va qofiyalar; didaktik leksik o’yinlar; internet imkoniyatlari; mobil telefonlar; kompyuter faoliyati tizimi; assosatsiyalar (kalit so’zlar) usuli. Bu usullar bo’lajak mutaxassisning motivatsiyasini va bilim qiziqishlarini oshirishga, leksik kompetensiyasini rivojlantirib, takomillashtirishga katta amaliy imkoniyat berdi. Birinchi bobning uchinchi bo’limi “ Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyani takomillashtirishning didaktik tamoyillari ” masalalariga bag’ishlangan. Ishda pedagogik, psixologik va lingvodidaktik tadqiqotlarga tayanib ingliz tili o’qitish tamoyillarining o’ziga xos xususiyatlari va mezonlari aniqlashtirilgan. O’qitishdagi tamoyil atamasi asos bo’ladigan yo’l-yo’riq, qonunqoida ma’nosida o’quv-tarbiya jarayonini tashkil qilish qoidalari sifatida ishlatilishi, uning uzluksiz ta’lim bosqichlarida mazkur tilni muvaffaqiyatli egallash garovi ekanligi, didaktik, psixologik, lingvistik va metodik tamoyillar qo’yilgan maqsadga erishishda muayyan asos vazifasini bajarishi tegishli ilmiy kuzatishlar asosida dalillab berilgan.

Ishda Ingliz tilini o’qitishning ikkita psixologik tamoyili (verbalizatsiya va korrelatsiya) haqidagi mulohazalar berilgan. Ta’kidlangan birinchi tamoyilda talabalarning leksik kompetensiyasini rivojlantirishda og’zaki nutq ta’lim maqsadi asos qilib olinadi va ularning og’zaki nutq malakalari takomilashtiriladi. Psixologik tamoyilning korrelatsiya tamoyilida nutq mavzulari leksikani tanlashda belgilovchi metodik mezon vazifasini o’taydi. Til hodisalariga oid qoidalar nutq malakalarini rivojlantirsa, muayyan matn mohiyati bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining lug’at boyligini oshirishga xizmat qiladi. Bob oxirida xulosalar berilgan. Dissertatsiyaning ikkinchi bobi “Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini takomillashtirish omillari” muammosiga bag’ishlangan bo’lib, birinchi bo’li “ Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarida leksik kompetensiyani takomillashtirishda lingvistik qiyinchiliklarning nazariy pedagogik va psixologik asoslari” deb nomlangan bo’lib dastlab, har qanday zamonda chet tilini o’rganish va o’rgatish o’ziga xos muhim jarayon hisoblanishi asoslab berildi. Chet tillarni o’rganish jarayonidagi lingvistik qiyinchiliklarni ilmiy o’rgangan xorijlik olimlar ham mazkur muammoga turlicha yondashgan. Yu. Kormos, R. Berlin, J.Nijakowska, E.Turner va J.Puge, E.Schneider va M.Krombi 5 singari е vropa pedagog-psixologlarning ilmiy asar va maqolalarida nutqiy va leksik muammolar didaktikaning asosiy konsepsiyasi sifatida yoritilgan bo’lsa, A.V.Konstantina, M.Lyubov kabi rus olimlari o’zlarining dissertatsiya ishlarida o’quv faoliyatini tashkillashtirishda psixologik konsepsiyasidagi bilish faolligining qiyinchiligi sifatida chet tillarning o’ziga xosliklarini o’rganishgan. O’zbek metodist olimlaridan J. Jalolov, O’.Hoshimov, I.Yoqubov va boshqalar o’zlarining ilmiy tadqiqotlarida nutqiy va leksik qiyinchiliklarda uchraydigan muammolarni lingvodidaktik qiyinchilik asosida yuzaga keladigan xatolar sifatida ko’rsatadilar. 5 Kormos J. The second language learning processes of students with specific learning difficulties. –New York. Routledge, 2017.-182p. Berlin R. Besondere Е . Art der Wortblindheit (dyslexia) (A special kind of word blindness(Dyslexia). Germany. Weisbaden, 1887. -120p.Nijakowska J. Dyslexia in the Foreign Language Classroom. Ireland. S’hort Run Press Ltd, 2010. – 249p.Turner E. and Pughe J. Dyslexia and E nglish. London. David Fulton Publishers, 2003.-128p.Schneider Е . and Crombie M. Dyslexia and Foreign Language Learning. London. David Fulton Publishers, 2003.-128p.

Ishda bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini rivojlantirishda ulardagi dastlab nutqiy qiyinchiliklar ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilindi. So’ngra soha talabalarining ingliz tilini o’rganishda duch keladigan o’qish jarayonidagi qiyinchiliklar (disleksiya), yozish qobiliyatidagi qiyinchiliklar (disgrafiya), harakat koordinatsiyasidagi qiyinchiliklar (dispraksiya) kabi lingvistik qiyinchiliklarning ilmiy-metodik, ilmiy-texnik va psixodiagnostik asoslari yaratib berildi. Ikkinchi bobning keyingi bo’limi “ Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyalarini rivojlantirish va takomillashtirishda lisoniy mashqlar tizimining o’rni” deb nomlanadi. Chet tilni amaliy o’rganish jarayonining o’zi mashqlar bajarishdan iboratdir. Mashqning tarkibiy qismlari metodik adabiyotlarda mashq talabi va mashq materiali nomi bilan yuritiladi, ularga xilma-xil tavsiflar berilgan. Hozirgacha mashq va uning tarkibiy qismlari, mashqlar tizimining tasnifi borasida bir qancha lingvistik, psixolingvistik va didaktik tadqiqot ishlari olib borilgan (B.X. Raximov, N.I.Gez, M.S.Ilin, J.J.Jalolov, E.Erkaev va b.) Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyalarini takomillashtirishda lisoniy mashqlar tizimi muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Mashqlar haqida fikr yuritilganida, uning shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi, takomillashtiruvchi turlari ommalashganligini qayd etish zarur 6 . Talabalar chet tilda o’z fikrini bayon etish va o’zgalar fikrini idrok etib tushunish uchun chet til materialiga oid bilimlarni o’zlashtirgan bo’lishi talab etiladi, buning uchun esa chet til o’rgatish jarayonida tilga oid mashqlar bajarishi lozim. Chet tilda mashqlar og’zaki va yozma usulda bajariladi. Og’zaki mashq dialog va monolog mashqlariga, og’zaki bajariladigan leksik, grammatik, talaffuz mashqlariga bo’linadi. Yozma mashqlar esa fikrni yozuvda ifoda etishni va yozishni o’rgatishga bag’ishlanadi. Ishda mashqlar tizimi lingvistik yondashuvga ko’ra til va nutq mashqlari, psixolinvistik yondashuvga ko’ra informatsion, motivatsion va operatsion mashqlari, didaktik yondashuvga kura shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi va 6 Jalolov J.J. Chet til o‘qitish metodikasi. Chet tillar oliy o‘quv yurtlari (fakultetlari) talabalari uchun darslik qayta ishlangan va to‘ldirilgan 2 -nashri. - Toshkent: O‘qituvchi, 2012. -432 b.

takomillashtiruvchi mashqlarga bo’lib tasnif etilgan. Lisoniy mashqlar tizimida tarjima mashqlarining chet tili leksikasini o’rganishdagi muhim o’rni borligini hisobga olib, talabalarning lekik materiallar bilan shug’ullanganda bir qator masalalarga e’tibor qaratish lozim, deb topdik. Leksik materiallar bilan ish olib borilganda quyidagi masalalarga e’tibor qaratiladi: o’qitish uchun leksik material tanlash, aktiv va passiv lug’at muammosi, so’zlarni tushuntirish usullari, so’zlarni esda saqlash va mustahkamlashga yordam beradigan mashqlar bajariladi. Mashqlar masalalari xususida shuni aytish joizki, turli xil mashqlarni topish mumkin, ammo nutq malakalarini o’stirishga qaratilgan, puxta ishlab chiqilishi lozim bo’lgan leksik mashqlar shular jumlasidandir. Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilariga mazkur til leksikasini o’rgatish masalasida, ko’pgina mualliflar tomonidan ta’kidlanganidek, bir qator lisoniy qiyinchilik turlariga duch kelish mumkin. Ushbu qiyinchiliklarning oldini olishda maxsus lisoniy mashqlar tizimidan foydalanish tavsiya etildi. Masalan grammatik hodisalarni esda saqlash va bajarishda quyidagicha tartibda kartochkalar yordamida ish olib borilishi maqsadga muvofiq, deb hisobladik. 1. Gaplardagi so’zlarning tartibiga doir: a) quyidagi so’zlardan ma’no jihatiga mos keluvchi gap tuzish; b) jadvaldan foydalanib gaplar tuzish; v) qavs ichida berilgan fe’llarning to’g’ri zamon shaklini topish; g) gaplarni chet tilga tarjima qilish. 2. Majhul nisbat: a) matndan majhul nisbat kategoriyasini ifodalovchi gaplarni topish va ona tiliga tarjima qilish; b) fe’lning uch asosiy formasini aytish; v) quyidagi gaplarni transformatsiya qilish. Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining dastlabki bosqichlarida chet til va ona tilidagi gap namunalari gap qurilishi va uning farqi sifatida foydalanildi. Ikkinchi bosqichdan boshlab esa leksik va bir tildagi mashqlardan foydalanildi.

Dissertatsiyaning ushbu bo’limida bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini rivojlantiruvchi va takomillashtiruvchi bir qator leksik o’yinlar (“Eng ziyrak”, “Analogiya”, “Takrorlash”, “Kim zo’r”) va topshiriqlar(testsinov)ning tavsifi, maqsadi va imkoniyat natijalari haqida so’z yuritilgan. Lisoniy mashqlarida turli xil vaziyatlarni modellashtirish orqali ularda leksik malakalarni va umuman, kasbiy malakalarni muvaffaqiyatli egallash, tavsiya etilgan lisoniy o’yinlardagi shartlarni bajarish va ularda qo’yilgan muammo bo’yicha o’z fikrini bayon etish, eng muhimi, shu soha talabalarini nazorat qilish va baholash imkoniyati bo’ladi. Ikkinchi bobning oxirgi bo’limi “ Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyalarini rivojlantirish va takomillashtirishda lisoniy mashqlar tizimining o’rni ” masalasiga bag’ishlangan. Ishda dastlab ingliz tilini o’qitish va o’rgatishda talaba faoliyatining quyidagi turlaridan foydalanish orqali ularning leksik kompetensiyani takomillashtirish taklif etilgan va asoslab berilgan. Ingliz tilini o’qitish va o’rganishda talabalar quyidagi faoliyati turlaridan foydalanish orqali leksik kompetensiyani takomilashtirish taklif etildi: 1) masofaviy o’qitish kurslarida ishtirok etish; 2) vebinarlarda ishtirok etish; onlayn test va o’quv topshiriqlarini ishlab chiqish; 3) mavzuli onlayn innovatsion loyihalarda ishtirok etish; 4) MOODLE va HEMIS platformasida vazifalarni bajarish va o’quv materiallari bilan ishlash. So’ngra ta’lim jarayonida mustaqil ishlarni mazmun mohiyatiga ko’ra quyidagi tiplarga ajratishga e’tibor qaratilgan. “Mustaqil ta’lim ko’nikmalari” fanida mustaqil ta’lim 30 soatga mo’ljallangan bo’lib, 1-bosqichda o’qitiladi. Mustaqil ta’lim uchun quyidagi mavzular fan dasturida mavzu sifatida tavsiya etilgan: sensor ta’lim uslublari ( Visual(ko’rib o’rganish), Auditory(eshitib o’rganish), Read/Write(o’qib va yozib o’rganish) o’rganish, and Kinaesthetic/tactile (muskulharakat) .), ta’lim uslublarining Xani va Mamford tasnifi (nazariyotchi, faol ishtirokchi, reflektor, pragmatik), introvert va ekstrovert mavzusi bo’yicha bloglarni o’qish, yaxshi bilim olish uchun ta’limning samarali uslublaridan oqilona foydalanish yo’llarini o’rganish, o’zining til bilish darajasini

umume’tirof etilgan xalqaro me’yorlar (CEFR) ga muvofiq baholash, chet tilini o’rganishdan maqsadni to’g’ri belgilash va hokozo. Mazkur bilimlarni MOOC, FutureLearn, EdX, Open Learning kabi onlayn kurslari orqali mustahkamlash maqsadga muvofiq, degan mulohazaga keldik. Ishda mustaqil ta’lim orqali bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyasini rivojlantirishning o’ziga xos lingvistik xususiyatlarini ochib berish uchun o’quv rejadagi “Til ko’nikmalari integratsiyasi”, “O’quv va yozish amaliyoti”, “Xorijiy tillarni o’qitishda madaniyatlararo muloqotni shakllantirish”, “Til aspektlari amaliyoti”, “Mustaqil ta’lim ko’nikmalari”, “Tillar o’qitish metodikasi va ta’lim texnologiyalari” kabi fanlaridagi mustaqil ish turlari va topshiriqlari, ularning maqsad va vazifalari, har bir fan modullardagi qo’yilgan pedagogik talablarning mazmun-mohiyati tahlil qilib berilgan. Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligini rivojlantirish va uni takomillashtirish maqsadida “Toifalash jadvali” metodi orqali mustaqil ish topshiriqlari onlayn kurslar misolida bajarilishi tavsiya etilgan. 1-jadval. “Toifalash jadvali” metodi orqali mustaqil ish topshiriqlari. № MOOS 1. Englishdom.com 2 2 4 2 2 2 2. Englishtips.org 2 4 2 2 2 2 3. English03.ru 2 2 2 2 2 4 4. Bbc.co.uk/russian/learning_English 2 4 4 4 4 4 Tadqiqotning “ Talabalarning leksik kompetensiyasini takomillashtirish bo’yicha pedagogik tajriba–sinov ishlarini tashkil etish va o’tkazish metodikasi” deb nomlangan uchinchi bobida tajriba-sinov ishlarining maqsad va vazifalari o’tkazish tartibi, pedagogik omilari, respondentlarning vazifalari, tanlangan tamoyillar, anketa so’rovnomalari, baholash mezonlari, tarjiba-sinov natijalarining samaradorlik darajasi va uning matematik-statistik tahlili yoritilib berilgan. Ushbu tajriba-sinov ishlarida quyidagilarga e’tibor qaratildi. Birinchidan,Tasks Activites M eans ESP class room s ESL classes

tajriba-sinov ishlarini o’tkazish bosqichlari belgilab olindi. 1-2-kurslarda B2+ C1 darajani muvaffaqiyatli egallash bo’yicha talabalarning ingliz tilida leksik kompetensiyasini rivojlanganlik darajasi nazorat qilib borildi. Ikkinchidan, tajribasinov maydonchalari aniqlandi. Uchinchidan, tajriba-sinov ishlarining mazmuni, maqsadi va vazifalari belgilandi. Tajriba-sinovga jalb qilingan respondentlarning umumiy soni 530 nafar bo’lib, shulardan 265 nafari nazorat guruhlarini, 265 nafari tajriba guruhlarini tashkil qildi. Har bir OTM nazorat guruhi (NG) uchun bittadan guruh, tajriba guruhlari (TG) uchun belgilangan gurux teng yarmi ajratib olindi, baholash mezonlari –yuqori (a’lo), yaxshi (yaxshi), o’rta (qoniqarli) asosida aniqlandi. Shuningdek, tajriba-sinov ishlariga 21 nafar ingliz tili o’qituvchilari ham jalb qilindi. Xorijiy tillar (ingliz tili) yo’nalishi 1-4-kurs talabalarining ingliz tilida leksik kompetensiyasini rivojlantirish yuzasidan tajriba-sinov ishlari uch bosqichda – ta’kidlovchi (aniqlovchi) (2019-2020 yillar), rivojlantiruvchi (2020-2021 yillar), yakunlovchi (2021-2022 yillar) bosqichlarda o’tkazildi Tajriba-sinov maydonchalari sifatida OTM (Samarqand davlat chet tillar instituti, Qo’qon davlat pedagogika instituti va Jizzax davlat pedagogika universiteti) lari tanlab olindi. Tajriba-sinov ishlari mazkur ta’lim muassasalarida (2019-2020, 2020-2021, 20212022 o’quv yillari mobaynida amalga oshirildi. Tadqiqotning tajriba-sinov ishlarida kutiladigan natijalarni baholashda quyidagi mezonlar asos qilib olindi: - o’zlashtirilgan bilimlar hajmi. Bu ko’rsatkich talaba ifodalay oladigan bilim elementlari miqdori bilan tavsiflandi va ushbu mezonni baholash ko’rsatkichi sifatida talaba tomonidan o’zlashtirilgan bilim elementlarining o’quv materiali (darslik va majmualar) da mavjud bo’lgan bilim elementlari sifati qabul qilindi; - o’zlashtirilgan bilimlarning tizimliligi. Bu ko’rsatkich talabalar tomonidan bilimlar o’rtasidagi bog’liqlik va munosabatlarni tushunish hamda shu asosda umumlashtiruvchi o’quv topshiriqlarini bajara olishi bilan belgilandi. Bu mezon baholash ko’rsatkichi sifatida talabalar tomonidan bilimlar doirasidagi aniqlangan

bog’liqlik va munosabatlar miqdorining o’quv materiali (darsliklari)da mavjud bo’lgan bog’liqlik va munosabatlar miqdori olindi; - o’zlashtirilgan bilimlarning qo’llay olishligi. Bu ko’rsatkich o’zlashtirilgan bilimlarning nostandart vazifalar (o’quv topshiriqlari) ni hal qilishda qo’llanish darajasi bilan belgilandi. Bu mezon talabaning bergan nostandart javoblar sonining nazorat topshirig’ida talab qilingan miqdorga nisbatan belgilandi; - nazorat topshiriqlarini bajarish tezligi. Mazkur ko’rsatkich talabaning belgilangan vaqt mobaynida bajarilgan o’quv topshiriqlari miqdoriga asosan aniqlandi. Uni aniqlash uchun asos sifatida sarflangan vaqtning to’g’ri bajarilgan o’quv topshiriqlar soniga nisbati olindi; - bilimlarning mustahkamligi. Mazkur ko’rsatkich talabalar tomonidan o’zlashtirilgan bilimlarni tajriba-sinov ishlarining yakuniga ko’ra uzoq vaqt xotirada saqlay olishi darajasi bilan bog’liq ko’rsatkich hisoblandi. Tajriba-sinovda ishtirok etgan talabalar tajriba va nazorat guruhlariga ajratildi va ularni lingvistik kompetensiyaning rivojlanganlik darajasi yuqori, o’rta va quyi darajalarda aniqlandi. Dastlab talabalarda leksik kompetensiyaning rivojlanganlik holati muhokama qilinadi. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etishda tavsiya etilayotgan metodikaning mavjud shart-sharoitlarga mosligi inobatga olindi. Sinov davomida foydalanilgan metodlar talabalarning yosh va psixologik xususiyatlari hamda fiziologik imqoniyatiga mos kelishi aniqlandi. Tajriba-sinov ishlarini olib borish davrida TG va NGlarda leksik kompetensiyani rivojlantirishda ma’qul topilgan mashqlar, usullarni o’quv jarayonida samaradorligini isbotlash yuzasidan tajriba-sinov bajarildi. Tajriba va nazorat guruhida olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining statistik ko’rsatkichlari 2-jadvalda keltiriladi. 2-jadval. NG talabalarining tajriba-sinov oldi o’zlashtirish ko’rsatkichlari Topshiriq turi baholar 1-kurs bo’yicha % 2-kurs bo’yicha %

talabalar soni talabalar soni Leksik kompetensiyani rivojlanganligi bo’yicha 5 31 23,5% 33 24,8% 4 40 30,3% 37 27,8% 3 61 46,2% 63 47,4% jami: 132 133 5 4 3 1-rasm. NG talabalarining tajriba-sinov oldi o’zlashtirish ko’rsatkichlarining diagrammasi. Bundan ko’rinadiki, yuqoridagi Kitob va ma’lumot beradigan manbalar (adabiyot, lug’atlar, gazetalar yoki ularning elektron resurslari) bilan ishlash bo’yicha olingan natijalar tajriba va nazorat guruhlarining natijalaridan farq qilmaydi. Ya’ni tajriba va nazorat guruhlarining bilim darajalari bir xil ekanligidan dalolat beradi. 3-jadval . Tajriba guruxi talabalarining tajriba-sinov oldi o’zlashtirishko’rsatkichlari. Topshiriq turi Baholar 1-kurs bo’yicha talabalar soni % 2-kurs bo’yicha talabalar soni % Leksik kompetensiyani rivojlanganligi 5 29 21,5% 28 21,5% 4 42 31,1% 41 31,5% 3 64 47,4% 61 47% 29 42 64 41 28 61

bo’yicha Jami: 135 131 2-rasm. Tajriba guruhi talabalarining tajriba-sinov oldi o’zlashtirish ko’rsatkichlari diagrammasi. 4-jadval. 1-4-kurs talabalarining ingliz tilida leksik kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyasi bo’yicha o’tkazilgan tajriba-sinov ko’rsatkichlarining yakuniy taqsimoti. Tajriba guruhi Tajriba- sinov ob’ektlari 5 (yuqori) 4 (o’rta) 3 (past) Jami 1-kurs bo’yicha talabalar soni 60 44 28 132 2-kurs bo’yicha talabalar soni 62 41 30 133 Jami 122 85 58 265 Nazorat guruhi 1-kurs bo’yicha talabalar soni 13 55 64 132 2-kurs bo’yicha talabalar soni 11 59 63 133 Jami 24 114 127 265 Endi ushbu hisoblash jadvalini yakuniy (tajribadan keyin) natijalar uchun amalga oshiramiz: Tajribadan keyingi lingvistik mashqlar, lug’at bilan ishlash, flesh- kartochkalar, she’r va qofiyalar, didaktik leksik o’yinlar, internet imkoniyatlari, mobil telefonlar, kompyuter faoliyati tizimi va boshqa tadqiqotlar hisoblash ishlarini axborotlarning grafik manbalari, xaritalar, statistik ma’lumotlar, jadvallar, diagramma va ssenariylar bilan ishlash bo’yicha barcha OTM(jami) natijalariga ko’ra, tajriba va nazorat guruhlarining o’rtacha qiymatini hisoblaymiz. 29 42 64 28 41 61 5 4 3

5-jadval. OTM natijalari Talabalar soni 5-yuqori 4-nisbatan yuqori 3-o’rta Tajriba guruhi (1- tanlanma) 265 45 132 88 Nazorat guruhi (2- tanlanma) 265 15 75 175 Samaradorlik natijasi. Samaradorlik koeffitsienti: Bundan ko’rinadiki, yuqoridagi leksik kompetensiyani rivojlantirish uchun olingan natijalarda farq mavjud bo’lib, o’rtacha qiymatlar tajriba guruhlarida katta hisoblanadi va uning bo’yicha samaradorlik ko’rsatkichi 1,14 ga teng. Bu esa, tajriba guruhidagi olingan natijalarning ishonchli ekanligini ko’rsatadi. 3.90 3.8 3.80 3.70 3.60 3.50 3.38 3.40 3.30 3.20 3.10 Умумий O’rtacha qiymat Tajriba guruhi O’rtacha qiymat Nazorat guruhi

Shunday qilib, dissertatsiya ishida qayd etilgan tajriba-sinov natijasi bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarida leksik kompetensiyasi takomillashganlik darajasining haqqoniyligini ifoda etdi 1,1341,1361,138 ,1 141,1421,1441,1461,148 151 ,1,152 Samarqand davlat chet tillar instituti Jizzax davlat pedagogika universiteti Qo'qon davlat pedagogika instituti Umumiy o'rtacha Samarqand davlat chet tillar instituti Jizzax davlat pedagogika universiteti Qo'qon davlat pedagogika instituti Umumiy o'rtacha

UMUMIY XULOSALAR Olib borilgan ilmiy-pedagogik tadqiqot natijalari asosida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Leksik kompetensiya muayyan shakllanish va rivojlantirish bosqichlarga, o’ziga xos modeli va tasnifiga ega. Leksik kompetensiyani takomillashtirish bosqichlarida bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining tegishli bilimlarni bilishi, egallashi va ularni amaliyotda bajara olishi shart bo’lgan bir qator kasbiy- pedagogik, intellektual-layoqat talablar qo’yilishi aniqlandi. Bunday talablar o’z navbatida soha bakalavr talabasining е tuk raqobatbardosh mutaxassis bo’lib е tishishiga zamin tayyorlay oladi. 2. Ingliz tiliga xos leksik bilim(LB) leksik kompetensiyani takomillashtirishga yo’naltirilgan, LB ishtirok etgan o’quv materiallar to’plamidir. Leksik bilim mazmunini tanlashda ushbu tilda so’zlashuvchilar uchun ko’p hollarda aniq- ravshan bo’lishi tabiiy bir hol, biroq o’zga tilda so’zlashuvchilar uchun jiddiy qiyinchiliklar keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan holatlarda LBlarning shakl, mazmun va qo’llanish xususiyatlarini hisobga olish maqsadga muvofiq. 3. Olib borilgan tadqiqot natijalari lingvistik mashqlar, lug’at bilan ishlash, flesh-kartochkalar, she’r va qofiyalar, didaktik leksik o’yinlar, internet imkoniyatlari, mobil telefonlar, kompyuter faoliyati tizimi va boshqalar. Bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligini shakllantirish va rivojlantirishning xilma-xil usul va metodlari ekanligini ko’rsatdi. 4. Tadqiqotda bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetensiyani takomillashtirishda xilma-xil vosita va usullardan foydalanildi. O’quv jarayonida tayyorlov, nutq, tarjima mashqlari, lisoniy o’yinlar, test-sinov topshiriqlaridan samarali foydalanganlik bu boradagi ta’lim sifatini oshirishga xizmat qilganligini isbotladi. 5. Yuqoridagi leksik kompetensiyani rivojlantirish uchun olingan natijalarda farq mavjud bo’lib, o’rtacha qiymatlar tajriba guruhlarida katta hisoblanadi va uning bo’yicha samaradorlik ko’rsatkichi 1,14 ga teng. Bu esa, tajriba guruhidagi olingan natijalarning ishonchli ekanligini ko’rsatadi.

6. Leksik kompetensiyaga quyidagicha ta’rif berish maqsadga muvofiq:“bir qator kommunikatsiya uchun zarur bilim, ko’nikma va malaka majmuiga ega bo’lgan leksik kompetentlar; konkret faoliyatni amalga oshirishda zarur bo’lgan shaxsiyat xususiyatlariga; shaxsning turli vazifalarni bajarish (muammolarni hal qilish yo’llarini bilish, tajriba va muayyan faoliyatda maqsadlarga erishish) qobiliyatini o’z ichiga olgan murakkab tarkibiy tuzilishga ega bo’lgan ta’lim tizimidir”. 7. Tadqiqot davomida leksik kompetensiyaning chet til leksik tarkibini bilish; til birliklari o’rtasidagi umumiy til kontekstida so’zning ma’nosini aniqlash; matn bilan ishlashda so’z birikmalaridan foydalanish qobiliyatini o’stirish; kommunikativ vazifani hisobga olgan holda jumlalar tuzishga yordam berish kabi vazifalarni o’z ichiga olganligi aniqlandi. 8. Leksika bilan ishlash – bo’lajak ingliz tili o’qituvchilarining leksik kompetentligini shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi omillardan biri. Tadqiqot natijalari mazkur omilning to’rtta mezonlari mavjudligini ko’rsatdi: a) aynan miqdoriy ko’rsatkich (size), ya’ni o’zlashtirilishi kerak bo’lgan so’zlar va barqaror iboralar soni; b) har qanday til yoki nutqiy faoliyatni amalga oshirish uchun е tarlicha so’z boyligiga ega bo’lish; v) o’rganilgan materialdan muntazam foydalanish va bu jarayonni boshqarish; faol va passiv lug’atlar o’rtasidagi farqlarni bilish; g) zamonaviy texnikadan foydalangan holda bilimdagi taraqqiyotni tahlil qilish.

O'xshashlar

Ta’lim tili va ona tili ta’limi tushunchalari haqida

Jamoatchilikni tarbiyalash jarayonida axloqiy sifatlarni takomillashtirish

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini amalga oshirish mexanizmlari

O’zbek tili me’yorlari va lug’atchilik

O'quv materialini didaktik takomillashtirish va rekonstruksiyalash asosidagi ta'lim texnologiyalari