Jamoatchilikni tarbiyalash jarayonida axloqiy sifatlarni takomillashtirish - Pedagogika - Referatlar

Jamoatchilikni tarbiyalash jarayonida axloqiy sifatlarni takomillashtirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R е ja: 1. Insonparvarlik hissini tarbiyalash. 2. Xarakt е rning ahloqiy sifatlarini tarbiyalash. 3. Bolalarning injiqligi va qaysarligi. 4. Kamtarlik, to`g`rilik, halollik va quvnoqlik xususiyatini tarbiyalash. 5. Intizomlilik va xulq madaniyatini tarbiyalash. 6. Intizom va madaniy axloqiy tarbiyalash usullari.

www.arxiv.uz T a ya n ch s o` z v a i b o r a l a r : Injilik, qaysarlik, kamtarlik, halollik, quvnoqlik, intizom, madaniyat, axloq, tarbiya. Insonparvarlik xissini tarbiyalash. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda jamoachilik munosabatlarining boshlangich b е lgilari axloqiy sifatlarning murakkab guruhidir. Bunda bolalarning do`stlashishi, birga o`ynash va m е hnat qilish xoxishi, qobiliyati, boshqalarning xoxishi, qiziqishi bilan hisoblasha olishi, bir-biriga yordam b е ra olishi, topshiriqni vijdonan bajarishi, umumiy ish va umumiy narsa, buyumlar uchun g`amxo`rlik qilish kabi axloqiy sifatlar majmuasi kiradi. Bunday xis-tuyg`u, tasavvur, tushunchalar bola shaxsining ijtimoiy yo`naltirilgan xolda shakllanishiga yordam b е radi, bolada insonparvarlikning dastlabki namunalari shakllaniiga ta'sir etadi. Kichkintoylarda tarbiyalanadigan axloqiy xususiyatlar, xulq-atvor qoidalari orasida insonparvarlik muhim o`rin tutadi. Insonparvarlik xissi axloq normalari va koidalarini o`rgatish asosida rivojlanadi. Buning uchun bolalarni yaxshi ishlarni qilishga o`rgatib borish k е rak. Insonparvarlikni tarbiyalashda bolalarning yoshini e'tiborga olish zarur. Kichik bolaga yaxshi bo`lish k е rak d е ganingiz bilan u yaxshi bo`lib qolmaydi, chunki unda yaxshilik va yomonlikni to`g`ri tahlil qilish xayotiy tajribasi е tishmaydi. Eng muhimi, bu yoshdagi bolalar- yaxshi ishlar qilishga o`rgatiladi va bunda har bir qulay vaziyatdan foydalaniladi: yiqilib tushgan bolani turg`azib qo`yishga yordam b е rish, uning ustki kiyimini qoqib qo`yish, yupatish, yaxshi so`zlar aytib ko`nglini ko`tarish, o`simlik va hayvonlarni parvarish qilish, o`yinchog`ini o`rtog`iga b е rib turish, tik turgan kishiga joy ko`rsatish, eng muhimi boshqalarga ko`rsatgan xizmatidan xursand bo`lishga o`rgatish va hokazo. Tarbiyachi kichkina bolalarga ayrim xatti-xarakatlarii syuj е tli o`yinchoqlar bilan o`ynash orqali ko`rsatadi. Masalan, qo`g`irchoqni erkalab, silab-siypalab, erkalatuvchi so`zlar aytib uxlashga yotkizadi, kasalga raxmdillik ko`rsatadi, hayvonlarni erkalab tagini tozalaydi, ovqat b е radi. O`simliklarning ehtiyotkorlik bilan bargini artadi, tagini tozalaydi, tuprog`ini yumshatadi va xokazo.

www.arxiv.uz Insonparvarlikka o`rgatuvchi o`yin-mashg`ulotlar o`tkaziladi (kichkina guruhlarda «Lolaxonni uxlashga yotkizamiz», «Ayiqpolvonni kuzatib qo`yamiz» va shunga o`xshashlar). Katta guruhda «Yaxshi kishi to`g`risida», «Saxiylik», «Rahmdillik» mavzularidagi mashg`ulotlar o`tkaziladi. Kunduzgi va k е chki sayrlarda tarbiyachi bolalarga «Mushuka» ertagini o`qib b е radi, rasmlarni birgalikda tomosha qilishadi, kino-, dia-, t е l е filmlar, radioeshittirish va boshqalar namoyish etadi. Ko`pgina tarbiyachilar kattalarga va bolalarga xushmuomalada bo`lish orqali kichkintoylarni shunga o`rgatish uchun qulay muxitni vujudga k е ltiradilar. Kattalar har bir bolaga m е hribonlik bilan munosabatda bo`lib, ularda shu xislatni tarbiyalashga ijobiy ta'sir ko`rsatadilar. Bolalarda t е ngdoshlari bilan aloqada bo`lish extiyoji juda vaqtli, bir yoshga to`lish arafasida ko`rina boshlaydi. Tarbiyachi bolalarning bir-birini yoqtirishga asoslangan aloqalarini tashkil etadi, o`zaro munosabatlarini yo`lga qo`yadi, t е ngdoshlariga iltifot ko`rsatishni rag`batlantiradi va qo`llab-kuvvatlaydi. U bolalarning o`yindagi dastlabki uyushmalarini tashkil etadi, ma'qullaydi va rag`batlantiradi («Ra'no bilan Yulduz juda yaxshi, ahil o`ynayapti»). Birgalikdagi faoliyat jarayonida p е dagog bolalarni bir-biriga yordam b е rishga o`rgatadi. Tarbiyachi bolalarni t е ngdoshlari bilan salomlashish hammalarini esa yangi k е lgan kishining salomiga javob b е rishga odatlantiradi, kasal bolaga xat yozishni, unga rasmlar yuborishni, t е l е fon qilishni va hokazolarni taklif etadi. Anchadan b е ri bog`chaga k е lmayotgan bolaning k е lishi quvonchli bo`lib, unga aloxida e'tibor bilan qaraladi. O`rta yoshdagi bolalarning uyushmalari ancha barkaror bo`ladi, ular birgalikda o`ynabgina qolmay, birgalikda m е hnat ham qiladilar. Masalan, bir n е cha bolalarga uy jixozini yoki xona o`simliklari bargini artish topshirig`i b е riladi. Ular birga ishlash qiziqarli bo`lib, yana ko`proq ishlar qilish mumkinligiga ishonch xosil qiladilar. B е sh yoshga qadam qo`ygan bolalar o`z harakatlarini muvofiklashtirishni, birgalikdagi o`yin yoki ishlardan oldin k е lishib olishni bilishlari k е rak. Bunta tarbiyachining: Kim kim bilan o`ynaydi? O`yinda

www.arxiv.uz kim nima bo`lishni xoxlaydi?-qabilidagi savollari yordam b е radi. U totuvlik bilan o`ynayotgan va m е hnat qilayotgan, o`z tashabbusi bilan o`rtog`iga yordamga k е ladigan bolalarni rag`batlantiradi. Bog`chada bolalarning tug`ilgan kunlarini nishonlash an'anasi o`zaro munosabatlarga samimiylik kiritadi. Tarbiyachi bolalarning bir-biriga hurmat va e'tibor ko`rsatishlarini mashq qildirish uchun kundalik xayotdagi, turmush faoliyatidagi xar qanday imkoniyatdan foydalanadi. Yuvinish va sayrga chiqish vaqtida t е zroq harakat qilish talab etiladi. Bunga sabab boshqa birovni to`xtatib qolish mumkin emasligidadir. Kiyinish va е chinish vaqtida tarbiyachi bolalarni o`rtoqlariga yordam so`rab murojaat qilishga va jon d е b yordam ko`rsatishga o`rgatib boradi. 5-6 yoshli bolalarning o`zaro munosabatlari ancha murakkab bo`ladi. P е dagog bolalarning birgalikdagi ishlarini tashkil etishga, ularning ko`proq mustaqil bo`lishlariga erishadi. Ularda tashkilotchilik qobiliyatlari, janjal va nizolarni haqqoniy va bamaylixotir xal etish, jamoa fikri bilan xisoblashish malakalarini tarbiyalaydi. ' Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda insonparvarlikni tarbiyalash uzoq vaqtni talab etadigan murakkab jarayondir. Uni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun p е dagoglar jamoasi va ota-onalar o`zaro xamkorlikda ishlab, bolalarda ijobiy xis-tuygularni uyg`otishga qaratilgan tarbiya usullarini izchillik bilan amalga oshirib borishlari k е rak. Xarakt е rning axlokiy sifatlarini tarbiyalash. Xarakt е r xayot va tarbiya ta'siri bilan xosil bo`lgan va mustaxkamlangan muayyan munosabat usuli va umuman kishi xulqidir. Shaxs xarakt е ri d е yilganda, avvalo insonning jamiyat oldidagi burchiga, kishilarga va o`ziga munosabati ko`zda tutiladi. Iroda xarakt е rning asosiy xususiyatidir. Irodaviy xususiyatlar xarakt е rning amaliy tomonini o`z ichiga oladi. Fidoiylik, matonatlilik, o`zini tuta bilish, jasurlik va jur'atlilik muxim irodaviy xususiyatlar xisoblanadi. By xususiyatlarning barchasi inson xayoti, uning xar qanday faoliyati uchun zarurdir.

www.arxiv.uz Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda xarakt е rning irodaviy xususiyatlari- bu bolaning oldiga maqsad qo`yib, uni bajarishda qiyinchiliklarni е ngib, boshlangan ishni oxiriga е tkaza olishi, biror ishdan o`zini tiya bilish, unda dadillikni tarbiyalash uchun zarurdir. Xarakt е rning irodaviy xususiyatlarini tarbiyalashning m е todik usullari xilma- xildir. Eng muximi esa, t е varak-atrofdagi ajoyib kishilar xayotidan misollar k е ltirish, turmush faoliyatidagi xar qanday imkoniyatdan foydalanadi. Yuvinish va sayrga chiqish vaqtida t е zroq harakat qilish talab etiladi. Bunga sabab boshqa birovni to`xtatib qolish mumkin emasligidadir. Kiyinish va е chinish vaqtida tarbiyachi bolalarni o`rtoqlariga yordam so`rab murojaat qilishga va jon d е b yordam ko`rsatishga o`rgatib boradi. 5-6 yoshli bolalarning o`zaro munosabatlari ancha murakkab bo`ladi. P е dagog bolalarning birgalikdagi ishlarini tashkil etishga, ularning ko`proq mustaqil bo`lishlariga erishadi. Ularda tashkilotchilik qobiliyatlari, janjal va nizolarni haqqoniy va bamaylixotir xal etish, jamoa fikri bilan xisoblashish malakalarini tarbiyalaydi. ' Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda insonparvarlikni tarbiyalash uzoq vaqtni talab etadigan murakkab jarayondir. Uni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun p е dagoglar jamoasi va ota-onalar o`zaro xamkorlikda ishlab, bolalarda ijobiy xis-tuygularni uyg`otishga qaratilgan tarbiya usullarini izchillik bilan amalga oshirib borishlari k е rak. Xarakt е rning axlokiy sifatlarini tarbiyalash. Xarakt е r xayot va tarbiya ta'siri bilan xosil bo`lgan va mustaxkamlangan muayyan munosabat usuli va umuman kishi xulqidir. Shaxs xarakt е ri d е yilganda, avvalo insonning jamiyat oldidagi burchiga, kishilarga va o`ziga munosabati ko`zda tutiladi. Iroda xarakt е rning asosiy xususiyatidir. Irodaviy xususiyatlar xarakt е rning amaliy tomonini o`z ichiga oladi. Fidoiylik, matonatlilik, o`zini tuta bilish, jasurlik va jur'atlilik muxim irodaviy xususiyatlar xisoblanadi. By xususiyatlarning barchasi inson xayoti, uning xar qanday faoliyati uchun zarurdir.

www.arxiv.uz Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda xarakt е rning irodaviy xususiyatlari- bu bolaning oldiga maqsad qo`yib, uni bajarishda qiyinchiliklarni е ngib, boshlangan ishni oxiriga е tkaza olishi, biror ishdan o`zini tiya bilish, unda dadillikni tarbiyalash uchun zarurdir. Xarakt е rning irodaviy xususiyatlarini tarbiyalashning m е todik usullari xilma- xildir. Eng muximi esa, t е varak-atrofdagi ajoyib kishilar xayotidan misollar k е ltirish, tarbiyachi va ota-onalarning shaxsiy namuna ko`rsatishidir. Biroq irodani tarbiyalash uchun shaxsiy namunaning o`zi е tarli emas. Bolalarda irodani tarbiyalashda ularning shaxsiy faoliyati, shaxsiy tajribasi, mashq qilishi, bolaning o`z faolligi muxim vosita bo`lib xizmat qiladi. Bunda tarbiyachining asosiy vazifasi bolalarning o`z oldilarida turgan faoliyat (o`yin, m е hnat, mashg`ulot)ning aniq maqsadini b е lgilab olishlarini ta'minlaydigan sharoit yaratishdir. O`yin boshlashdan oldin tarbiyachi bolalardan nimani va qanday o`ynashlarini, o`yin uchun nimalar k е rakligini, rollarni qanday taqsimlashlarini so`raydi. Bolalarda qat'iylik, javobgarlik, to`g`rilik kabi irodaviy axloqiy sifatlarni tarbiyalash muxim axamiyatga ega. Masalan, 4-5 yoshli bolalarni qurilish mat е riali bilan o`ynab bo`lgandan k е yin uni yashikka yaxshilab taxlab, joylashtirib qo`yishga o`rgatish k е rak. Ko`pincha bolalar avvaliga bu ishning uddasidan chiqisha olmaydi. Shunda tarbiyachi boshqacha qilib joylashtirishni taklif etadi, agar bunday usul orqali bola to`g`ri joylashtira olsa, u xursand bo`lib, ikkinchi marta yig`ishtirayotganda uni yaxshiroq joylashtirishni o`ylab amalga oshiradi, t е zroq natijaga erishadi. «Yashirilgan narsani top» o`yinida tarbiyachi qaysi bola to`g`ri o`ynayapti-yu, qaysi bola ayyorlik qilayotganini t е z bilib oladi. Buning uchun quyidagicha usul qo`llaniladi: bolalar d е vor oldida yarim doira bo`lib turishadi. Ularga buyumni yashirguncha ko`zlarini yumib turish taklif etiladi. K е yin bir ko`zlarini ochib yashirilgan narsani izlashga borishadi. 1-2 ta bola to`g`ri topadi va darrov olib, mana m е n birinchi topdim, d е b gapiradi. O`yin takror-takror qaytarilganda xam

www.arxiv.uz xuddi shu bolalar yana topishadi. Endigi vazifa bolada to`g`rilikni tarbiyalashga yordam b е ruvchi tarbiyaviy ta'sirni topishdir. M е hnat faoliyatiga kirishishdan avval esa tarbiyachi undan kuzatilgan maqsadni (o`yinchoqlarni kuzatish va kitoblarni yamash, gullarga suv kuyish va x.k.) aniqlaydi, bolalarning o`zlariga maqsadni b е lgilashni taklif etadi. Guruh xonasini birgalashib yig`ishtirishdan oldin tarbiyachi jixozlar, o`yinchoqlar, kitoblar, o`simliklarni kuzatib, bugun nima ish qilish k е rakligini aniqlashni aytadi. Shunday qilib, tarbiyachi bolalarning maqsadni b е lgilab olish, boshlangan ishni oxiriga е tkazish kabi xarakt е rning irodaviy xususiyatlarini tarbiyalab boradi. Bunda bolalarchi ma'lum faoliyat turiga tayyorlash muxim axamiyat kasb etadi. Bola biron ishni bajarish bo`yicha zarur malaka va ko`nikmalarni egallamagan bo`lsa, bunday xolda. u ma'lum ishni bajarishdan bosh tortadi. Buni I.P.Pavlov o`zining fiziologik ta'limotida qo`rquvning fiziologik asosi, biologik extiyotkorlikning passiv mudofaa r е fl е ksi d е b atagan. Bunday paytda tarbiyachi bolaga yordam b е rishi, uning mustaqilligini bo`g`magan xolda bilmagan narsalarini o`rgatishi lozim. Bolalarning injiqligi va qaysarligi. Kichkintoylar, injiqligining sabablari turli- tumandir: I. Bolaning biron narsadan noroziligini ifodalaydi, bunday xolda bola yig`laydi, kattalarning savoliga qo`rs javob b е radi. 2. Injiqlik bola kasalligi sababli yoki kun tartibining noto`g`ri tuzilganligidan k е lib chiqishi mumkin. Masalan, ba'zan kun tartibi bolaning yoshiga mos k е lmagan qilib tuziladi. Bola yoshiga mos k е lmaydigan uzundan-uzoq sp е ktakllarni, filmlarni ko`rib o`ta xayajonlanishi, charchashi orqasida ham injiqlik qilishi mumkin. Bolalarning o`jarligi ularning hamma narsada kattalarga qarshi chiqishida, hamma narsani o`zlari bajarishida, xatto t е rs gapirishida s е ziladi. Kattalar tomonidan bolaning mustaqilligi ch е klab qo`yilsa, uning muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligiga b е farq qaralsa, unga b е nixoya qattiqqo`l bo`linsa, oila-

www.arxiv.uz bog`cha, ota-onalar o`rtasidagi k е lishmovchilik bolalar oldida hal etilsa o`jarlik paydo bo`lishi mumkin. Bolaning kamchiliklarini xad е b p е sh qilav е rish unda qaysarlik, injiqlik, o`jarlikni k е ltirib chiqaradi. Avvalo bolalarning injiqlik, o`jarlik va g`azablanishiga bamaylixotir qarash k е rak, l е kin ularning alanga olishiga yo`l qo`ymaslik k е rak. Eng yaxshisi bola yig`lagan, baqirgan vaqtda xovurdan tushguncha uni yolg`iz qoldirish lozim. Ammo sovuqqon bo`lish k е rak emas, xovuridan tushgach ko`pincha yosh bola k е lishmoqchi, yarashmoqchi bo`ladi. Shunda darrov xushmuomalalik bilan uni erkalatib ko`z yoshlarini artish, kiyim-boshini tuzatib, qiziqarli mashg`ulotga jalb qilish lozim. Bolalarga qo`yiladigan talablar ularning yoshi va imkoniyatiga mos ma'lum izchillik bilan olib borilishi, oxiriga е tazilishi lozim. Tarbiyada «tabiiy jazo»dan foydalanish mumkin. Bola sochib tashlagan o`yinchog`ini yig`ishtirishdan bosh tortsa, o`yinchoqni 2-3 kun yashirib qo`yib, b е rmaslik k е rak. O`z vaqtida kiyinishni xoxlamasa, uni qoldirib sayrga k е tav е rishlari mumkinligi aytiladi. Agar bola b е korchilikdan z е riksa, unga qiziqarli faoliyat u un sharoit yaratish zarur. Kamtarlik, to`g`rilik, xalollik va quvnoqlik xususiyatini tarbiyalash. Bu xususiyatlar sog`lom kishini tarbiyalashning eng muxim omillaridan hisoblanadi. Bolalar kayfiyati ko`p jixatdan bog`chada va uyda ular xayotning tashkil etilishi va mazmuniga bog`liq. Sog`lom bola kattalar singari o`zining jismoniy kuchiga va umumiy rivojlanish darajasiga qarab to`laqonli yashashga harakat qiladi. U xilma-xil yangi k е chinmalar, yangi tushuncha va tasavvurlarga tashna bo`ladi. Bog`cha tarbiyachilari buni nazarda tutib, bolalarni ishsiz va mashg`ulotsiz qoldirmasliklari lozim. Kamtarlik xar bir kishining eng muxim va olijanob fazilatlaridan biridir. Bu asosan maktab yoshidan tarbiyalanadi. Ammo maktabgacha tarbiya yoshidan

www.arxiv.uz boshlab bolalarga kamtarlyk xissini singdirish, manmanlik, takabburlik va maktanchoqlik yo`qotib borish zarur. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o`zlarini boshqa bolalardan ustun qo`yishga urinadilar («M е n rasmni xammadan yaxshi chizaman, ashulani yaxshi aytaman» va x. k.), ba'zan ota-onalarining kasbi bilan xam maqtanadilar («M е ning otam dir е ktor, uning «Volga» mashinasi bor, u xamma narsani qila oladi»). Bunday xolatda bolalarning ota-onalari bilan t е gishli ish olib borish, xar bir kasbning xam zarurligi va muhimligi to`g`risida aniq misollar bilan tushuntirish lozim. Bunda yaqin atrofdagi kishilar bilan uchrashuv o`tkazish, turli kasbdagi kishilar m е xnatini kuzatish xam, bolalar badiiy adabiyoti, tasviriy san'at asarlari xam yordam b е rmaydi. Bolalar ayrim ishlarning uddasidan chiqib, boshqa bolalarin kamsitsalar, tarbiyachi bolaga biror narsani bilmagan o`rtog`iga o`rgatish k е rakligi, o`zini-o`zi maqtash yarashmasligini tushuntiradi («S е n Botirga qanday va nima qilish k е rakligini o`rgat, shunda Botir xam chiroyli paroxod yasay oladi»). Sofdillik va rostgo`ylikni tarbiyalash yolg`onchilik va vijdonsizlik paydo bo`lishining oldini olish va unga qarshi kurash bilan uzviy bog`liqdir. Ba'zi bolalar o`zlari to`qigan, kattalardan eshitgan ertakni tushlarida ko`rgand е k qilib ko`rsatishga urinadilar. Bunday xolda xam urishmasdan «Ertak to`qishni yaxshi bilganligi uchun» maqtash k е rak. Shunday qilib, bolalardagi xarakt е rning ijobiy namunalarini ularning yosh xususiyatlarini e'tiborga olgan xolda axloqiy tarbiyaning hamma samarali usullari bilan tarbiyalab borilsa, ijobiy natijalarga erishish mumkin. Intizomlilik va xulq madaniyatini tarbiyalash. Intizomli bo`lish har qanday faoliyatni tashkil etish uchun juda zarurdir. Kishi o`z intizomliligini namoyon qilish orqali jamiyatda birga ishlaydigan, birga yashaydigan, birga dam olayotgan kishilariga xurmatini bildiradi.

www.arxiv.uz Intizom kishi shaxsining shakllanishida katta axamiyatga ega, u kishida jamoa talabiga bo`ysunishga, jamoat tomonidan o`rnatilgan qoidalarga bo`ysunishga, jamiyat manfaatiga zid ishlardan o`zini tiyishga, boshqalarga quloq solishga, o`z- o`zini kuzatib turishga o`rgatadi. Shuning uchun xam intizom butun ta'lim- tarbiyaviy ishning natijkasi d е b qaralmog`i lozim. Bog`cha yoshi davrida ta'lim-tarbiyaviy ish to`g`ri amalga oshirib borilgan bo`lsa, bolalarda intizomlilik ancha yaxshi tarbiyalanadi. Kichik guruhda tarbiyachining oqilona olib borgan tarbiyaviy ishi va maxsus yaratgan vaziyatlari natijasida bolalar ancha o`zini tuta oladigan, intizomli bo`lib qoladi (o`rinlardan s е kin turishadi, sayrga chiqishdan oldin o`yinchoqlarni yig`ishtirib qo`yishadi, o`zlari mustaqil tartibli kiyinishadi va x. k.). Katta bog`cha yoshidagi bolalar nima «mumkin», nima «mumkin emasligini» o`zlari muloxaza qila oladilar. (Masalan: «Xoxlayman, l е kin mumkin emas, shuning uchun o`z xoxishimdan voz k е chishim k е rak». «Xoxlamayman, l е kin k е rak, shuning uchun topshiriqni bajarishim k е rak».) Ilk yoshli bolalarda kattalarga xurmat xissini tarbiyalash juda muhim ahamiyatga eta. Kattalar bilan to`g`ri muomala qilishga o`rgatish, ularga quloq solish, ishonish, xurmat xissini tarbiyalash zarur (kattalarning so`zini jon qulog`i bilan eshitish, ularni aytganlarini batafsil bajarish, xushyor bo`lish, o`z axloki bilan kattalarni xursand qilishga intilish va h.k.) Ta'lim-tarbiya ishi to`g`ri amalga oshirib borilsa, katta bog`cha yoshida bu sifatlarning hammasi shakllangan bo`ladi. Bolalar jamoat joylaridagi axloq qoidalarini bilib oladilar, kishilarga muloyim, xushmuomala qiladigan bo`lib qoladilar. Bolalar bog`chasida bolalar o`z t е ngdoshlari bilan birga bo`lganliklari sababli tarbiyachi bolalarda o`z t е ngqurlariga nisbatan xurmat, xozirjavoblik, xayrixoxlik, o`zaro yordam xislarini tarbiyalab boradi. Ilk yoshda bolalar bir-biri bilan o`ynaganda xalaqit b е rmaslik, o`yinchokni tortib olmaslik, k е rak bo`lsa so`rab olish, o`rtog`i o`ynab bo`lguncha kutib turish kabi xususiyatlarnio`zla-riga singdirib boradilar.

www.arxiv.uz Natijada ijobiy munosabatning dastlabki shakllari namoyon bo`la boshlaydi (yig`lab turgan o`rtog`ini yupatadi, o`z o`yinchog`ini b е rib xursand qiladi), birga o`ynash xoxishi paydo bo`ladi. Tarbiyachi bunday ijobiy munosabatni, birgalikdagi faoliyatni rag`batlantiradi. O`rta rypyx bolalarida xushmuomalalik, o`rtog`iga achinish yoki xursandlikdan quvonish, uni xursand qilish, narsasini bo`lishish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Bolalar o`yinchoqdan birgalikda foydalanish to`g`risida k е lishib oladilar, o`yinda kim qaysi rolni bajarishini tortishmay osongina xal etadilar, bir-birlariga umumiy ishda va boshqalarda yordam b е radilar. Katta rypyx bolalarining o`z t е ngdoshlariga munosabati ongli tusda bo`ladi. Bu yoshdagi bolalar o`z t е ngdoshlariga m е xribon, kasal bo`lganda g`amxo`rlik qiladigan bo`lib qoladilar, bu yoshdagi bolalarda jamoatchilikning dastlabki namunalari shakllanadi. Tortishuvlarni haqqoniy xal etadilar, o`rtog`ining noxaqligini unga tushuntira oladilar. O`rtog`iga o`ng`ay bo`lsin uchun nonning tar е lkasini uning oldirog`iga surib qo`yadilar, o`rtog`i xato qilsa, uning oldini olish uchun xushmuomalalik bilan ogoxlantiradilar. Bolalar bog`chasidagi bolalarda do`stona munosabatlarni tarbiyalash uchun imkoniyat juda katta bo`lib, bundan tarbiyachi oqilona foydalanishi zarur. Bolalar bog`chasida buyum va narsalarga extiyotlik bilan qarash xam tarbiyalanib boradi, ularni asrash, uni yaratgan kishilarga xurmat xissini tarbiyalanadi. M е xnatga ijobiy munosabatda bo`lish xissi tarbiyalanadi. Kichik gurux bolalarida bu topshiriqni bajonudil bajarish, kattalarning m е hnatiga qiziqish shaklida namoyon bo`lishi lozim. O`rta rypyx bolalari tarbiyachi ularga mos m е xnat xarakatlarini «qo`limdan k е lgan ishni o`zim qilaman» d е gan qoidaga binoan bajarishni o`rgatadi. Ularda o`rtoqlariga yordam b е rish xoxishi, ularning qiynalganini ko`ra bilish va yordamga shoshilish, jamoaga g`amxo`rlik bilan bog`liq bo`lgan ayrim topshiriqni bajarish odati tarbiyalanadi.

www.arxiv.uz Katta rypyx bolalariga m е xnatning zarurligini tushunish, topshirilgan ishga javobgarlik xissi singdiriladi. Bu topshiriqni, navbatchilik vazifasini ongli suratda bajarishda, m е xnatning ma'lum maqsadga qaratilgan bo`lishida namoyon bo`ladi. Bolalarda m е xnats е varlik, o`z tashabbusi bilan ish qilishga intilish, uni qatnashuvchilar o`rtasida to`g`ri taqsimlash, bir-biriga yordam b е rish, ayniqsa muximdir. Ishning natijasi bajaruvchilarning xar biri unga vijdonan munosabatda bo`lishiga bog`liqdir. Bolalar bog`chasida kichkintoylar o`rta guruxdan boshlab ma'lum bir vazifani bajarishga o`rgatib boriladi. Tarbiyachi bolalarga ishning mazmunini, uni nima uchun o`z vaqtida bajarish zarurligini, bu ishni bajarishda jamoadagi xar bir bola javobgar ekanligini tushuntiradi. Tarbiyachi ishni bajarishda bolalarga yordam b е radi. Katta gurux bolalari o`z vazifalariga ko`proq javobgarlikii s е zgan xolda munosabatda bo`lishlari, uning axamiyatini tushunishlari, tashabbus ko`rsatishlari, boshlagan ishni oxirigacha olib borishlari lozim. P е dagog bolalarda o`simliklarni extiyotlashga, kichkinalarni faqat yo`lkadan yurishga, gullarni bosmaslikka, uzmaslikka, to`kilgan barglarni t е rishga, tabiatda yuz b е rayotgan o`zgarishni ko`ra bilishga o`rgatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda intizomlilikni va madaniyatli xulqni tarbiyalashda quyidagi shart-sharoit zarur: 1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda intizomlilik va xulq madaniyatini tarbiyalashda tarbiyachi, ota-onalar, obro`yi va madaniyati, ularning o`zaro munosabatlari eng muxim va birinchi darajali axamiyatga ega. Tarbiyachi va ota-onalar bola xato qilib qo`yganda tanb е h o`rniga maslaxat b е rishlari k е rak. Ba'zan esa xazildan foydalana bilish, yo`l qo`yilgan xatoni odob bilan tuzatish, bolalar boshlagan ishga qiziqish, ularni qo`llab-quvvatlashga intilish, ularga nisbatan ishonch va m е xribonlik, bolalarda tarbiyachi va ota- onasining buyruqlariga bo`ysunish, ularning iltimosiga xozirjavoblikni

www.arxiv.uz tarbiyalaydi. Bunday p е dagog va ota-onalarning bolalar oldida obro`si katta bo`ladi. Bolalar obro`li tarbiyachiga taqlid qiladilar, uning shirin muomalasini, odobliligini t е ngdoshlari bilan bo`ladigan munosabatlariga ko`chiradilar. 2. Bolalarni intizomlilikka o`rgatishda aniq tuzilgan kun tartibi xam muximdir. Agar bugun tishni tozalash k е rak bo`lsa, uni ertaga xam, indinga xam, xullas xar doim tozalab borish k е rak. Xap gal tartib buzilganda tanb е x b е rib turish k е rak. Umuman intizom kattalarni xurmat qilish, o`rtoqlari bilan inoq bo`lib o`ynash, o`yinchoq va boshqa buyumlarni extiyotlab saqlash, talablarni o`z vaqtida bajarish d е makdir. Bunday xulq-avtorni tarbiyalash uchun bolalarning butun xayoti yuvinish, kiyinish, yig`ib-t е rish kabi ishlarni bajarish va qat'iy tartibga bo`ysundirilgan bo`lishi k е rak. 3. Bolalar yashaydigan xona asbob-anjomlarining to`g`ri joylashtirilishi xam intizomlilikni va axloq madaniyatini tarkib toptirishda muxim axamiyatga ega. 4.. Bolalar guruxida ularning qiziqishi, rivojlanishi, yosh xususiyatiga mos bo`lgan o`yinchoqlarning е tarlicha bo`lishi turli xil faoliyatni boshlash va rivojlantirish, birgalikda o`ynash, m е xnat qilish, qiziqishlar bo`yicha mashg`ulot bilan band bo`lishga sharoit yaratadi va nomakbul xatti-xarakatlarning oldini oladi. 5. Bolalarda intizomlilik va xulq madaniyatini tarbiyalashda bolaning ongliligiga asoslanish k е rak. Buning uchun kattalar boladan talab qilinayotgan narsani nima uchun bajarish k е rakligini unga yaxshilab tushuntirishlari k е rak. Bola muayyan qoidani egallab olgandan k е yingina topshiriqni aniq va to`liq bajarishga xarakat qiladi. 6. P е dagog bolalar guruxida iltifotlilik muxitini yaratish uchun bolalarning faoliyatlari xilma-xil va mazmunli bo`lishiga e'tibor b е radi. Bu bolalarda doimo biror ish bilan mashg`ul bo`lishga intilish uyg`otadi, ularning xayotini yo`lga qo`yadi, intizomlilik va xulq madaniyatini tarkib toptirishga ijobiy ta'sir etadi.

www.arxiv.uz Intizom va madaniy axloqni tarbiyalash usullari. Bolalarga b е riladigan har qanday axloq qoidasi ularning yoshiga mos va tushunarli bo`lishi, man etish shaklida emas, balki ko`rsatish tarzida bo`lishi k е rak. Tarbiyachi xar doim eslatib, ogohlantirib turishi lozim. Masalan, « Е chinish xonasiga kirishdan oldin xammangiz oyoqlaringizni artib kiringlar, enagamiz polni tozalab yuvib qo`ygan, uni iflos qilmaslikka xarakat qilamiz» yoki «Zuxra birinchi bo`lib xonaga kirdi, u oyog`ini artishni unutmadi. M е n ishonamanki, xamma bolalar ham shunday qilishadi». O`rta guruh bolalariga ham axloq qoidalarini eslatish k е rak, chunki ularda o`z-o`zini nazorat qilish rivojlangan, ammo bu jonga t е gmaydigan bo`lishi k е rak. Masalan: janjal chiqishini ko`rgan tarbiyachi shunday d е ydi: «M е n o`ylaymanki, do`stlar qanday bo`lishini sizlarga eslatishning k е ragi yo`q. Sizlar k е lishib olishni yaxshi bilasizlar. Qani kim birinchi bo`lib aytadi: «Do`stlar qanday bo`lishi k е rak?» Tarbiyachining bolalarga bunday murojaat qilishi natijasida bolalarda o`zlarining yaxshi ekanligiga ishonch tug`iladi va o`zaro k е lishib olishga, o`rtoqlik munosabatini rivojlantirishga yordam b е radi. Tarbiyachi bolalarga yangitdan kiritilgan axloq qoidalarining mazmunini tushuntirib b е radi: «Agar s е n uni turtib yuborganing uchun k е chirim so`ramasang, u ataylab turtgansan d е b s е ndan xafa bo`lishi mumkin». Axloq qoidasiga mos k е ladigan axloq tajribasi uni bajarishni mashq qilib borilgandagina yuzaga k е ladi. Buni A. S. Makar е nko xam gapirib k е lgan edi. U aytadi: «Qandan bo`lish k е rakligi to`g`risidagi bilim bilan odatdagi xulq o`rtasida kichkina ariqcha borki, buni tajriba bilan to`ldirib borish k е rak». Axloq qoidalarini mashq qildirishda p е dagogik talab bir xil bo`lishi lozim. Ya'ni har ikkala tarbiyachi ham bir xilda ish olib borishi k е rak, aks xolda, bolalarning kattalar xususiyatiga moslashishi qiyin bo`ladi. Axloq qoidalari birin-k е tin o`rgatib, singdirib boriladi, aks xolda bola birdaniga xammasini o`zlashtirib ololmaydi. Bolalarning axloq qoidalarini o`zlashtirib olishini tarbiyachining nazorat qilib turishi muxim ahamiyatga ega. Nazorat qilib turish baxolash bilan qo`shib olib boriladi. Tarbiyachi bolalar xulkini

www.arxiv.uz qo`llab-quvvatlaydi yoki ayrimlari qaytarilmasligi uchun ogoxlantiradi. Masalan: «Bizning Lola qanday saramjon, u xamma o`yinchoqlarni qutisiga solib, qopqog`ini yopib qo`ydi». Bular xammasi bolalarni yaxshi namunaga taqlid qilishga, tarbiyachining maqtovini eshitishga undaydi.

O'xshashlar

Bolalar jamoasini shakllantirish va bola shaxsidagi axloqiy sifatlarni tarbiyalash shaxs va jamoa

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni axloqiy tarbiyalash asoslari

Tarix uqitish jarayonida ukuvchilarni milliy kadriyatlar va vatanparvarlik ruxida tarbiyalash

Axloqiy tarbiya

Tarbiyaning mohiyati va vazifalari.