Абу Али Ибн Синонинг умумпедагогик ва дидактик гоялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

Абу Али Ибн Синонинг умумпедагогик ва дидактик гоялари Режа: 1. Абу Али ибн Сино ҳаёти ва ижодий фаолияти. 2. Абу Али ибн Синонинг ахлоқ-одобга оид қарашлари. 3. Абу Али ибн Сино бола тарбияси ҳақида. 4. Абу Али ибн Сино асарларида дўстлик ва садоқат ғояларининг тарғиб этилиши. 5. Абу Али ибн Синонинг маърифатпарварлик қарашлари.

Таянч сўз ва иборалар: Одоб, ахлоқ, мутафаккир, таълимий- ахлоқий йўналиш, педагогик қараш, таълим, тарбия, билим, илм, маърифат, бола тарбияси, соғломлик, ҳалоллик, ростлик, тўғрилик, поклик, маърифатпарварлик, дўстлик, садоқат, дидактик ғоялар, комиллик 1. Абу Али ибн Сино ҳаёти ва ижодий фаолияти Шарқда «Шайх ар-Раис» номи билан машҳур бўлган алломалардан бири, ўрта аср буюк мутафаккири Абу Али ибн Сино (980-1037)дир. У қомусий олим сифатида математика, астрономия, физика, кимё, филология, мантиқ, таълим-тарбия соҳаларида ижод этиб, дунёга машҳур йирик асарларни мерос қилиб қолдирди. Абу Али ибн Сино Бухоро яқинадаги Афшона қишлоғида туғилди. Кейинроқ унинг отаси Бухорога кўчиб ўтди. Абу Али ибн Сино ўзи мустақил ҳолда барча фанлар билан шуғуллана бошлади. У айниқса тил илмини чуқур эгаллаб олди, бу соҳада унга Бухорода Абу Мансур Қамарий таълим берди. Ибн Сино сўнгра фалсафани ўрганишга киришди. Х аср бошларига келиб, ибн Сино Хоразмга –Урганчга кўчиб ўтди. Хоразмда у бир қатор олимлар билан ҳамкорликда Абу Райҳон Беруний бошқараётган «Маъмун академияси»да илмий иш билан шуғуллана бошлайди. Хоразмда ўзининг йирик асарлари «Тиб қонунлари», «Аш-Шифо» китоблари устида иш олиб борди. Ибн Сино 450 дан ортиқ илмий асарлар яратган. Жумладан: «Ал-Қонун», «Хайй ибн Яқзон», «Рисолат ат-тайр», «Рисолат фи- ишқ» («Ишқ ҳақида рисола»), «Китоб фи маъно зиёрат» («Зиёрат қилишнинг маъноси ҳақида»), «Рисолат фи моҳият ас-салот»

(«Номознинг моҳияти ҳақида рисола»), «Рисолат фи-даф ал-гам мин ал мивт» («Ўлимдан келадиган гамни даф қилиш ҳақида рисола»), «Рисолат ал-кадр», «Ан-Нажот», «Аш Шифо», «Донишнома», «Китоб аш-ишорат» ва ат танбихот» ва бошқалар. Ибн Сино ўзининг таълим-тарбияга оид қарашларини ижтимоий-фалсафий қарашлари билан боғлиқ ҳолда ифодалаган, махсус рисолаларда талқин этиб, фанларни таснифлайди. Йирик фалсафий асари «Китоб-уш-шифо»да қуйидагича таснифни учратишимиз мумкин: «Китоб уш-шифо»нинг =исмлари Табиий фанлар Математика Метофизика ёки илощиёт Геометрия илмини ы=итиш услуби Арифметика Музика Илм ал фалаккиётАл-Бурщон-исбот, далилМанти= Ал-Ма=улот- категориялари Манти==а му=аддима Ал-=иёс-силлогизм Ал-жадал- диалектика Ас-Сафсата - софистика Аш-шеър-поэтика Ал- иборат - интерпретация Ал-Хитоба – риторика

Китобнинг табиий фанлар қисми 8 бобдан иборат бўлиб, бунда фалсафанинг асосий қисми бўлган табиатдаги ҳодисаларни, яъни осмон ва олам, борлиқ ва бузилиш, таъсир ва таъсирланиш, жон ҳақида, ўсимликлар, ҳайвонлар тўғрисидаги илмий фикрлар асослаб берилган. 2. Абу Али ибн Синонинг ахлоқ-одобга оид қарашлари Абу Али ибн Сино инсоннинг камолга етишида унинг ахлоқий камолоти муҳим аҳамиятга эга эканлигини таъкидлайди. У ахлоқлиликнинг асосини яхшилик ва ёмонлик каби икки тушунча билан таърифлайди. Дунёда мавжуд бўлган жами нарсалар табиатига кўра камолот сари интилади. Камолот сари интилишнинг ўзи эса моҳият эътибори билан яхшиликдир. Яхши ва ёмон хулқнинг ҳаммаси шароит, тарбия, одатланиш натижасида вужудга келади. Яхши хулққа ҳам одат туфайли эришилади. Ички қувватларнинг таъсирлари ва таъсирланишлари такрорланаверса, улар учун кучли бир малака ҳосил бўлади. Ахлоқ ҳам шундай вужудга келади. Ибн Сино инсон камолотининг муҳим ахлоқий жиҳатларини ҳам таҳлил этади ва ҳар бирига таъриф беради. Масалан, адолатни руҳий лаззатнинг бош мезони санайди. Инсон қаноат, донолик, жасурлик билан адолатга эга бўлади, ёмон иллатлардан ўзини тийиб, яхшиликни мустаҳкамлайди, ҳақиқий руҳий лаззат олади, дейди. Инсондаги ижобий ахлоқий хислатларга сахийлик,

чидамлилик, камтарлик, севги-муҳаббат, мўътадиллик, ақллилик, эҳтиёткорлик, қатъиятлилик, садоқат, инитилиш, уятчанлик, ижрочилик ва бошқаларни киритади. Қаноат ва мўътадилликни инсоннинг ҳиссий қувватига киритади, чидамлилик, ақллиликни ғазаб қувватига, донолик, эҳтиёткорликни зийракликка, садоқат, уятчанлик, ижрочилик, ачиниш, софдилликни тафовут қувватига киритади. Олим қаноатни ҳиссий фазилатлардан санайди ва инсон ўзини таъмагирликдан тийса, мўътадилликка риоя этса, ўзида ҳирснинг намоён бўлишини енгади, инсон ёмон иллатларни енгишда ўз имкониятларини онгли сарф этиши лозим, дейди. Ибн Сино ҳар бир ахлоқий хислатларнинг таърифини беради: мўътадиллик – тан учун зарурий озиқ ва хулқ меъёрларига тўғри келмайдиган ишларни қилмаслик; сахийлик – ёрдамга муҳтож кишиларга кўмаклашувчи инсоний қувват; Ғазаб – бирор ишни бажаришда жасурлик; чидамлилик – инсон ўз бошига тушган ёмонликларга бардош берувчи қувват; ақллилик – бирор ишни бажаришда шома-шошарликдан сақловчи қувват; зийраклик – нарсалар ва ҳатто ҳаракатларнинг ҳақиқий маъносини тезлик билан тушунишга ёрдам берувчи қувват; ачиниш – кишилар бахтсизлик, азоб-уқубатга дучор бўлганда, улар билан хушмуомалада бўлувчи инсоний қувват;

$камтарлик – худбин ишлар билан шуғулланишдан тўхтатувчи куч. Ибн Сино инсоннинг камолга етишида тўсқинлик қилувчи нуқсонлар сифатида жоҳиллик, нодонлик, шафқатсизлик, такаббурлик, нафтарни кўрсатиб ўтади. Жоҳилликни – илмга, нодонликни – зеҳни ўткирликка, шафқтсизлик, такаббурликни адолатга, нафтарни – севги-муҳаббатга қарама-қарши иллат сифатида таърифлайди. 3. Абу Али ибн Сино бола тарбияси ҳақида Абу Али ибн Сино камолотга эришишнинг биринчи мезони саналган маърифатни эгаллашга даъват этади. Чунки илм фан инсонга хизмат қилиб, табиат қонунларини очиб авлодларга етказиши керак. Билимсиз кишилар жоҳил бўлади, улар ҳақиқатни била олмайдилар, деб уларни етук бўлмаган кишилар қаторига қўшади. Тавсия қилган таълим ва тарбия тизими қуйидагиларни ўз ичига олади: Ибн Сино билим олишга , болаларни мактабда ўқитиш ва тарбиялашга катта аҳамият бериб , « Тадбир ул манозил » асаринингА=лий тарбияЖисмоний со \ ломлаштириш (даволаш) тарбияси Ибн Сино тавсия этган таълим-тарбия тизимиЭстетик тарбия Ахло=ий тарбия Мещнат тарбияси (щунар ы рганиш) тарбия$

махсус бўлимини шу масалага бағишлайди . У таълимда қуйидаги томонларга риоя этиш зарурлигини таъкидлайди : - болага билим беришда бирданига китобга банд қилиб қўймаслик; - таълимда енгилдан оғирга бориш орқали билим бериш; - олиб бориладиган машқлар болалар ёшига мос бўлиши; - ўқитишда жамоа бўлиб мактабда ўқитишга эътибор бериш; - билим беришда болаларнинг майли, қизиқиши ва қобилиятини инобатга олиш; - ўқитишни жисмоний машқлар билан қўшиб олиб бориш. Бу талаблар ҳозирги давр таълим тамойилларига ҳам мос келиши билан қимматлидир. Талабага билим бериш ўқитувчининг масъулиятли бурчидир. Шунга кўра ибн Сино ўқитувчининг қандай бўлиши кераклиги ҳақида фикр юритар экан шундай йўл-йўриқлар беради. Булар қуйидагилардан иборат: 1. Болалар билан муомалада босиқ, жиддий бўлиш; 2. Берилаётган билимнинг талабалар қандай ўзлаштириб олаётганига эътибор бериш; 3. Таълимда турли метод ва шакллардан фойдаланиш; 4. Талабанинг хотираси, билимларни эгаллаш қобилияти, шахсий хусусиятларини билиши; 5. Фанга қизиқтира олиш; 6. Берилаётган билимларнинг энг муҳимини ажрата бера олиш;

7. Билимларни талабаларга тушунарли, унинг ёши, ақлий даражасига мос равишда бериш; 8. Ҳар бир сўзни болалар ҳиссиётини уйғотиш даражасида бўлишига йетказиш зарур 1 ,дейди олим. Ибн Сино инсоннинг камолга йетишида унинг ахлоқий камолоти муҳим аҳамиятга эга эканлигини таъкидлайди. Ибн Сино инсоннинг камолга йетишида тўсқинлик қилувчи нуқсолар сифатида жоҳиллик, ноданлик, шафқатсизлик, такаббурлик, нафратни кўрсатиб ўтади. Жоҳилликни –илмга, нодонликни –зеҳни ўткирликка, шафқатсизлик, такаббурликни адолатга, нафратни-севги-муҳамматга қарама-қарши иллат сифатида таърифлайди. Ибн Сино юксак ахлоқий ҳислатларга яна кишиларнинг бир- бирларига дўст бўлиб яшаши, ҳамкорлик қилишини ҳам киритади. Чунки ҳар бир киши жамиятда, одамлар билан бирга яшар экан, улар билан дўстона яшашга интилади. Ибн Синонинг ёшларни ҳар томонлама баркамол инсонлар қилиб тарбиялаш ҳақидаги фикрларидан ҳозирги таълим-тарбия жараёнида фойдаланиш албатта ижодий натижа беради. 4. Абу Али ибн Сино асарларида дўстлик ва садоқат ғояларининг тарғиб этилиши 1 С.Ращимов. Абу али ибн Сино таълим ва тарбия ща=ида. Т., «Ы=итувчи», 1991й, 75б .

Абу Али ибн Сино юксак ахлоқий хислатларга яна кишиларнинг бир-бирларига дўст бўлиб яшаши, ҳамкорлик қилишини ҳам киритади. Чунки ҳар бир киши жамиятда, одамлар билан бирга яшар экан, улар билан дўстона шашга интилади. Модомики, инсон алоқага муҳтож экан, бошқа биров билан қўшничилик қилиш учун унинг уйи ёнига уй солади, ўзининг эҳтиёжини қондириш учун эса ишлаб чиқариш маҳсулотларини алмаштиради, душманлардан сақланиш учун ўзгалар билан бирлашади. Мана шу тариқа кишиларда бирлик ҳисси, бошқаларга нисбатан севги-муҳаббат ва умумий ахлоқий негизлар ишлаб чиқила бошлайди. У инсонда яхши хулқнинг шаклланишида хушхулқ, илмли дўст муҳим рол ўйнайди, дейди. Олим дўстликни шундай таърифлайди: - ҳар қандай қийинчиликларга қарамай ўз дўстини хавф- хатарда ёлғиз қолдирмайдиган дўстлик; - манфаатлари ўхшаш ва ғоявий яқин дўстлик; - ўз шахсий манфаати ва эҳтиёжини қондиришга қаратилган дўстлик. Ибн Сино биринчи ва иккинчи хил дўстликни ҳақиқий дўстлик, деб эътироф этади. Олим ҳақиқий дўстлик натижасида севги-муҳаббат пайдо бўлиши мумкинлигини айтади. У «Рисолаи ишқ» асарида севги- муҳаббатнинг асл моҳиятини ҳам ижтимоий, ҳам физиологик жиҳатдан ёритиб беради. Инсонларга уларнинг ташқи кўринишига қараб эмас, у табиий зарурат сифатида намоён бўлади, лекин инсон ўз туйғуларини бошқара олиши, ақл ва фаросат билан ҳақиқий севгини ҳирс туйғусидан, эҳтирос кучидан ажрата билиши зарур

дейди. шундагина инсон ҳақиқий камолотга эриша олади. Чунки ҳақиқий севги, олимнинг фикрича, инсон зиммасига ахлоқий, ҳуқуқий бурч юклайди. Бу эса олимнинг севгига ижтимоий омил сифатида ҳам қараганлигини кўрсатади. 5. Абу Али ибн Синонинг маърифатпарварлик қарашлари Абу Али ибн Сино инсон камолотида ақлий, ахлоқий, жисмоний тарбиянинг ўзаро алоқада амалга оширишнинг илмий таълимотини, усулларини яратиб, таълим-тарбия соҳасида ўз ўрнига эга бўлди. Унинг фикрича, киши ақлий ва жисмоний жиҳатдан қанчалик етук бўлмасин, агар ундаги билим ва куч ахлоқ меъёрларига мос тушмаса, бундай киши жамиятнинг ҳақиқий аъзоси ҳисоблана олмайди. Ўзи учунгина яшамасдан халқ учун, умум манфаати учуняшашга интилучи кишиларни ибн Сино яхши ахлоқли инсонлар деб ҳисоблайди Ибн Сино ақлий тарбия трли билимлирни ўрганиш натижасида амалга ошса, ахлоқий тарбия кўпроқ яхши ахлоқий хислатларни машқ қилдириш, одтлантириш, суҳбат орқали амалга ошади, деб таълим беради. Инсон ҳиссий ва маънавий талабларни ажратиб олиш имкониятига эга экан, бу имконият аста-секин инсон феъл-атворига хос хислатга айлана боради. Ибн Сино инсоннинг шаклланишида унинг атрофини ўраб олган ташқи муҳит, одамлар алоҳида муҳим рол ўйнайди, ана шу ташқи муҳит ва одамлар инсоннинг атроф

дунёни билишигагина эмас, балки унинг хулқида яхши ёки ёмон жиҳатларнинг таркиб топишига ҳам таъсир этади. Шунинг учун ҳам болаларни тарбиялашда эҳтиёткор бўлиш кераклигини, бола ёмон одатларга ўрганмаслиги учун, уни ёмон одатлардан, ёмон муҳитдан узоқроқ сақлаш зарурлигини уқтиради. Ибн Синонинг тарбивий қарашларида оила, оилавий тарбия масалаларига кенг ўрин берилган. Чунки инсон аввало оилада камолга еади. Олим оилада ота-онанинг вазифаси ва бурчига катта эътибор беради. Оила муносабатларига тўхталар экан, айниқса, ота- оналарнинг оилада меҳнатсеварлиги билан фарзандларини ҳам касб ва ҳунарга ўргатиш борасида муҳимм фикрлар баён этади. Инсоннинг хулқи ва руҳига меҳнатнинг ижобий таъсирини таъкидлаш билан бир қаторда турли касб эгалари: ҳунарманд, деҳқонлар меҳнатини улуғлайди ва қиморбоз, судхўр кабиларни қоралайди. У меҳнатсиз ҳаёт кечириш инсонга ҳам жисмоний ҳам руҳий томондан салбий таъсир этишини тўғри талқин этади. Ибн Синонинг таълим-тарбиявий қарашларида инсоннинг ҳам ақлий, ҳам охлоқий-эстетик ҳамда жисмоний томондан ривожланиши унинг камолга етишининг асосий мезони сифатида талқин этилади. Ибн Сино инсонни улуғловчи олим сифатида унинг ҳар томонлама ривожланишига ишонган ҳолда аввало билимларга эга бўлиши ва бу билимларни эгаллаш воситасида ақлий тарбияни амалга оширишга оид қарашлари диққатга сазовордир. Ибн Синонинг ахлоқ бобидаги қарашларида эса соф инсоний хислатлар,

муносабатлар, одоб-ахлоқ қоидалари меъёрлари ўз ифодасини топган. Олимнинг буюк хизматларидан бири шундаки, у инсоннинг меҳнати, қобилияти, ақл-заковатини улуғлайди, ундаги қудратга ишонди, инсон тафаккурининг тантана қилиши кераклигини тинмай тарғиб қилди. Ибн Синонинг инсон камолотида таълим-тарбиянинг аҳамиятига оид қарашларини ижтимоий-фалсафий фикрлар таркибидагина эмас, балки мустақил рисолаларида ахлоқий масалаларни чуқур илмий-амалий жиҳатдан ифодаланган, илм-фан соҳасида тарбияшунос олим сифатида ҳам тадқиқ этиш, ўрганиш навбатдаги вазифалардан ҳисобланади.

O'xshashlar

Абу Али Ибн Синонинг таълимий-ахлоқий қарашлари

Шарқ уйғониш даври ва бу даврда педагогик фикр тараққиёти (Ал-Хоразмий, ал- Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Синоларнинг таълим -тарбияга оид қарашлари)

Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмийнинг илмий мероси ва унинг дидактик қарашлари

Мутаффаккир олимларнинг касб ҳунар таълими хақидаги фикрлари

Фан ва тараққиёт