Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмийнинг илмий мероси ва унинг дидактик қарашлари - Pedagogika - Referatlar

Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмийнинг илмий мероси ва унинг дидактик қарашлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.5 KB

Ko'chirib olish

Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмийнинг илмий мероси ва унинг дидактик қарашлари Қомусий олимлар ўз илмий меросида инсоннинг ақлий, ахлоқий, жисмоний ва эстетик такомили масалаларига катта эътибор берганлар. Масалан, Мухаммад Ал-Хоразмий (783-850) инсоннинг камолга етиши ва инсоний муносабатларни йўлга қўйишда илм-фаннинг мухим ахамиятига эга эканлиги тўғрисидаги ғояни илгари сурган холда педагогик фикр тараққиётида муносиб ўрин эгаллайди. Айниқса, у математика сохасида янгилик яратган назариётчи хамда педагог- услубиётчи олим сифатида тарихда қолган. Хоразмий ўз давригача бўлган қадимий математика фани ривожланган мамлакатлар Вавилион (Бобил), Юнонистон, Ҳиндистон, Хитой, Мисрдаги деярли барча математикларнинг кашфиётларини ўрганди ва ўзи хаётий талаблар нуқтаи назарида улардан фарқ этувчи янги кашфиёт яратди. Мухаммад ал-Хоразмий илмий мероси билан билиш назариясига ўзининг улкан хиссасини қўшди. “Ал-китоб ал-мухтасар фи-хисоб ал-жабр ва-л муқобала” асарида (“алжабр ва –л муқобала хисоби хақида қисқача китоб”) сонли квадрат ва чизиқли тенгламалар ва уларни ечиш йўлларини баён этади. Бу асар уч қисмдан иборатдир. Биринчиси алгебраик қисм. Унинг охирида савдо муомаласига оид кичик бир бўлим киритилади; иккинчси, геометрик қисм-алгебраик усул қўллаб ўлчашлар хақида; учинчи қисм васиятлар хақида бўлиб, муаллиф уни “Васиятлар китоби” деб атайди. Мухаммад ал-Хоразмий математика фанида абстракция тушунчасини кенгайтиради. Индукция йўли билан умумий ечиш усулларини хал этади, дедукция йўли билан умумий усуллар ёрдамида хусусий масалаларни ечади. “Алжабр ва-лмуқобала” асари билан хам математика фанини ривожлантириб, ўзидан аввалги билимларни ўрганди ва уларни синтезлаштирди хамда амалда қўллаш усулларини баён этди.

Мухаммад ал-Хоразмий ўша пайтларда амалда учрайдиган барча чизиқли ва квадрат тенгламаларни жамлаб, хозирги математик символ орқали бериладиган қуйидаги олти типга келтирди: ах 2 х вх(1) ах 2 х с вх 2 х с х 2 -вххс х 2 -схвх х 2 хвх-с Мутафаккир ушбу тенгламаларни ечиш учун “Ал-жабр” ва “ал- муқобала” (“тиклаш” ва “қиёслаш”) амалларини киритди. Бу амалларниннг мохияти тенглама хадларининг ишорасини ўзгартирган холда уларни бир томондан иккинчи томонга ўтказиш ва йиғишдан иборатдир. “Ал-жабр” кейинчалик математика фанининг алохида бўлимига айланди ва “алгебра” деб аталадиган бўлди. Мазкур амаллар ёрдамида хар қандай тенгламани кононлик шаклига, яъни асосий типлардан бирига келтириб, кейин ечилади. Бу усул фан оламида мухим ахамиятга эга эди. Шу асар туфайли “Ал- Хоразмий” номи лотинча транскрипцияда “ Algoritmi ” шаклини олди, кейин “ Algoritmus ” ва нихоят хозирги замон хисоблаш математикасининг асосий тушунчаси “алгоритм” (“алгорифм”) га айланди. У математиканинг назарий ривожланиши билан бирга, ундан турмушда фойдаланиш йўлларини хам берди. Мерос тақсим қилиш, васиятномаларни тузиш хамда мол тақсим этиш учун зарур бўлган хисобларни таълиф этди. Мухаммад ал-Хоразмийнинг математикага оид иккинчи китоби “Ҳинд арифметикаси хақида китоб” (“Ҳисоб ал-хинд”)дир. Асар ўнлик тизим рақамлари (1,2.3,4,5,6.7,8,9)га бағишланган. Мутафаккир хиндларнинг фалакиёт ва математикага оид “Синдихин” номли қўлланмасини ўқиб, унинг янглиш ва қийин томонларини қайта тиклади, унинг мундарижасига янги бобларни қўшди ва бу асарни “қисқарган Синдихинд” (“Алгоризми хинд хисоби хақида”) деб атади. Мазкур асар фақат Шарқдагина эмас, Европада

хам қўлланма сифатида шухрат таратди. У Ҳиндистонда кашф этилган рақамларни соддалаштирди ва биринчи марта араб тилида баён этди. Унгача анча қўпол саноқ усулларидан фойдаланиб келинган. Ўнлик тизимининг кашф этилиши фан оламида саноқ тизимида инқилобий ўзгариш деб таърифланади. Европага 1,2.3,4,5,6,7,8,9 рақамларидан фойдаланиш ва ноль ёрдамида энг катта сонларни ёзиш ва жойларни аниқ кўрсатиш Х-Х1 асрларда араблардан кириб келган. Мухаммад ал-Хоразмий арифметиканинг алгоритмлари бўлган қўшиш, айириш, бўлиш хамда кўпайтириш қоидаларини яратган. Шунингдек, турли “жинс”даги сонларни кўпайтириш алгоритмини хам берган. Масалан, минут ва секундларни бир-бирига кўпайтириш учун, аввало бир хил шаклга келтириш, яъни, секунд ёки минутга айлантириш мақсадга мувофиқ эканлигини кўрсатган. Махсус бобда каср ва илдиздан чиқариш амалларининг мохиятини баён этган. Мухаммад ал-Хоразмий ўзининг фалакиётга доир ишларида хиндларнинг фалакиёт жадвалларини тахлил этиб, “Хоразмий зижи” номи билан машхур астрономик жадваллар тузди. Маълумотларга кўра VIII - XV асрларда хаммаси бўлиб, юзтача зиж (тригонометрия ва фалакиётга оид) жадваллар мавжуд бўлган. Бу зижлар орасида бошқа олимлар билан бирга Мухаммад ал-Хоразмий тузган зижлар хам бор эди. Бу китоб хам бир неча асрлар бу соха олимларига қизиқиш уйғотади ва 1126 йилда латинчага таржима қилинади. Араб тилида биринчи ёзилган синуслар ва тангенслар зижи Хоразмийга тааллуқли. Тадқиқотчилар фанда текис, учбурчак тригонометрияси ва сферик учбурчак тригонометриясини тадқиқ қилиш хам Хоразмийдан бошланган дейишади. Унинг синус зижлари латин тилига ўгирилиб, Европа фалакиётчи ва геодез олимларига қўлланма сифатида хизмат қилди. Алломанинг бу асари XII асрда латин тилига таржима этилиб, бир неча аср давомида ундан фойдаланиб келинди. Бундан ташқари “Китоб сурати-л-ард” (“Европа сурати китоби”) биринчи ёзилган географияга оид китоб саналади. Бу асар харитани

тавсифлаган асардир. Асар Мухаммад ал-Хоразмийнинг кўп йиллик олиб борган текшириш-кузатиш ишларининг натижаси эди. Аллома шарқ мамлакатлари устида кузатишлар олиб бориб, мамлакат ва шахарларнинг хариталарини чизади, номлар рўпарасига узунлик ва кенглик даражаларини кўрсатади. У географияга оид асарларида ерни етти иқлимга бўлади хамда ернинг харитасини чизади. Олимнинг тўрт харитаси (Азов денгизи, Нил дарёси, Яқин ва ўрта Шарқ халқлари харитаси) сақланиб қолган 1 . Унинг юқоридаги асари хам Шарқ ва ғарбда катта хамиятга эгадир. 827 йилда Хоразмий рахбарлигида ер куррасининг катталигини аниқлаш мақсадида ер меридианининг бир градуси ўлчаб чиқилди. Бағдодда ёзилган тригонометрияга оид дастлабки асар хам Хоразмийга тегишли бўлиб, унда синус, тангенесларнинг ўзгариш қонунияти кўрсатилади. Унинг тригонометрик жадвали ўша давр жадваларидан фарқ қилган. Мухаммад ал-Хоразмийнинг тарих ва мусиқага оид, қуёш соатлари тўғрисида хам асарлари бўлиб, “Тарих китоби” (“Китоб ат-тарих”) халифалик тарихига оид ва халифаликнинг биринчи тарихчиларидан саналади. Шуни таъкидлаш жоизки, аллома ўзигача бўлган илмий билимларнинг асосий ғоялари, тамойил ва методларини синтезлаштирди. У илмий билимларни ўрганувчиларнинг мустақил билим олишларига эътиборни қаратди. Хоразмий билим олишда талабанинг шахсий кузатишларига хамда олган билимларидан фойдаланишга катта эътибор берди. Бунда у илм изловчиларнинг илмий манбаларни тўплаш, уларни ифодалаш ва кузатганларни тушинтира олиш малака ва кўникмаларини хосил қилишга катта бахо берди. Масалан, “Ал-китоб ал-мухтасар фи хисоб ал-жабр ва-л муқобала” асарида олимларни уч гурухга бўлиб шундай ёзади: Улардан бири ўзидан аввалгилар қилган ишларни амалга оширишда бошқалардан ўзиб кетади ва уни ўзидан кейин қолувчиларга мерос қилиб қодиради. Бошқаси ўзидан аввалгиларнинг асарларини шархлайди ва бу билан 1 Ирисов А. Хоразмий ва Фаробий. –Тошкент, Ызбекистон, 1961, 8-9 бетлар

қийинчиликларни осонлаштиради, ёпиқни очади, йўлни ёритади ва уни тушунарлироқ қилади. Ёки бу айрим китобларда нуқсонлар топадиган ва сочилиб ётганни тўплайдиган одам бўлиб, у ўзидан аввалгилар хақида яхши фикрда бўлади, такаббурлик қилмайди ва ўзи қилган ишидан мағрурланмайди. Мухаммад ал-Хоразмийнинг бу фикри бир томондан, олимлар фаолиятининг эзгуликка хизмат қилишини ёритса, иккинчи томондан, ўша даврда илмий тадқиқот ишлари ва ўқитишнинг метод ва воситаларидан қай даражада фойдаланганлигини кўрсатади. Барча мутафаккирлар каби Мухаммад ал-Хоразмий хам кўргазмали- тажриба методлари, билим беришнинг турли воситалари, савол-жавоб, малака ва кўникмаларни шакллантириш методлари, билимларни синаш методларидан фойдаланган. Алломанинг арифметикага оид рисолалари тафаккурни ривожлантириш учун билимларни изчил баён этишга эътибор берганлигини кўрсатади. “Мен арифметиканинг оддий ва мураккаб масалаларини ўз ичига олувчи “Алжабр вал-муқобала хисоби хақида қисқача китоб”ни таълиф қилдим, чунки мерос тақсим қилишда, васиятнома тузишда, мол тақсимлашда ва адлия ишларида, савдода ва хар қандай битимларда, шунингдек, ер ўлчашда, каналлар ўтказишда, геометрияда ва бошқа шунга ўхшаш турлича ишларда кишилар учун зарурдир” 1 .Мухаммад ал-Хоразмий билишни сезгидан мантиқий тасаввур орқали фарқ қилиш хақида фикр баён этган: “сезги” орқали билиш бу қисман билиш бўлса, мантиқий билиш эса хақиқий билимнинг мухим томонини намоён этади. Мухаммад ал-Хоразмий билиш назариясига мухим хисса қўшди. У биринчилардан бўлиб, синов-кузатиш ва синов методларига асос солди (самовий объектларнинг харакатини акс эттирувчи жадвал асосида математик масалаларнинг алгоритм методида ечишни ишлаб чиқди). У математик ғоялар асосида одамларнинг хаётий зарурати ётишини, илмий кашфиётлар одамларнинг амалий талаблари асосида пайдо бўлишини 1

асослади. Масалан, ер ишлари, бинолар қуриш, каналлар очиш шундай пайдо бўлган, дейди. У биринчи марта инсонлар ўртасидаги муносабатларни математик шаклларда ифодалади. Аллома илмий фаолиятининг методологик жихатларига катта ахамият берди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 8-9 бетлар 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 137-140-бетлар. 3. Ибн Халмиқон хақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шахри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 1993, 204 бет 4. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Шарқ уйғониш даври ва бу даврда педагогик фикр тараққиёти (Ал-Хоразмий, ал- Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Синоларнинг таълим -тарбияга оид қарашлари)

Мунис Хоразмийнинг маърифий қарашлари

Ал-Хоразмий дидактикаси

Ал-Хоразмий ва Абу Райҳон Берунийнинг маърифатпарварлик карашлари

Турли тарихий даврларда тарбия ва педагогик фикр тараккиёти