1917-1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji. Mustaqil O’zbekiston ta’lim tizimi - Pedagogika - Referatlar

1917-1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji. Mustaqil O’zbekiston ta’lim tizimi

Yuklangan vaqt:

07.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.9189453125 KB

Ko'chirib olish

11917-1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji. Mustaqil O’zbekiston ta’lim tizimi Reja:  Turkiston o’lkasida ta’lim siyosati (1917-1924).  1924-1945 yillarda ta’lim va pedagogika fani.  1945-1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji  Mustaqil O’zbekistonda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar  Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivojining asosiy yo’nalishlari.

2Turkiston o’lkasida ta’lim siyosati (1917-1924). Tayanch iboralar: milliy demokratiya vakillari, ziyolilar faoliyati, ishchi fakulteti, ilmiy-nazariy va amaliy tafakkur, tarbiya usullarini zamonaviylashtirish, 1917 yil to’ntarishidan keyin Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-mafkuraviy va xalq maorifi sohalarida keskin o’zgarish yuz berdi. Turkiston o’lkasida milliy demokratiya vakillari, mashhur ma’rifatparvar ziyolilar tomonidan yangi usuldagi maktablarning keng tarmog’ini yaratish, maktab maorif borasida zudlik bilan islohotlari amalga oshirish yuzasidan bir qancha takliflar ilgari surildi. Bu davrda milliy ziyolilar faoliyati keng tus oldi, jumladan: jadidchi ziyolilar Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy, Hamza, G’ozi Yunus, Xurshid va boshqa ziyolilar madaniyat, maorif sohalarida jonbozlik qildilar va yangi usuldagi maktablarning keng tarmoqlarini yaratish sohasida faoliyat ko’rsatdilar. 1917 yil fevralidan oktyabr orasida Turkistonning yirik shaharlarida turli tillarda dars beriladigan xususiy maktablar ochildi. Turkiston o’lkasining markazi — Toshkentda 1917 yil 9-14 may kunlari o’qituvchilarning 1 o’lka qurultoyi bo’lib, bunda «Turkiston o’qituvchilar ittifoqi» tashkil etildi. 1918 yilning 23 martida RSFSR maorif xalq komissarligi Turkiston o’lkasi xalq komissarligi kengashi o’lka xalq ta’limi kengashini tashkil etishi haqida buyruq chiqardi. Mazkur kengash Turkiston hududida xalq ta’limiga rahbarlik qilishi lozim edi. Joylarda ularning viloyat, shahar, uezd kengashining huzurida xalq ta’limi kengashlari tashkil topdi. 1918 yilning yozida Samarqandda musulmon o’qituvchilari uchun pedagogik kurslar ochildi. O’sha yilning kuzida Toshkentda — Toshkent u’ezdining tub erli aholisi uchun maktab o’qituvchilari kurslari ochildi. 1918 yil 9 aprelda Munavvar Qori uyida to’plangan jadidlar Turkiston xalq

3dorilfununining musulmon bo’limini tashkil etish maqsadida 9 kishidan iborat tashkilot komissiyasini tuzadi. Ular 22 kun ichida musulmon bo’limi dasturlarini ishlab chiqadilar. O’sha yilning 3 mayida dorilfununning musulmon bo’limi rahbariyatiga saylov bo’lib, unda Munavvar Qori rais frektor), Iso To’xtaboev birinchi muovin, Burhon habib ikkinchi muovin, Abdusamad Qori Ziyobov xazinador, Muxtor Bakir sarkotib bo’lib saylandi. 13 may (yakshanba) kuni Toshkentning eski shahar qismida Vikula Morozovning sobiq dukoni binosi (hozirgi o’zbek yosh tomoshabinlar teatri)da musulmon aholi uchun «Xalq dorilfununi» ochiladi. Bu bo’lim tez orada o’ziga xos yirik bilim maskaniga aylanadi. Universitet tarkibida ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy matematika, tarix, filologiya, qishloq xo’jaligi va texnika fakul’tetlari bor edi. 1919 yil fevralda universitet qoshida ishchi fakulteti ham faoliyat ko’rsata boshladi. 1918 yil noyabrda Toshkentda maxsus sharqshunoslik ixtisosligidagi oliy ta’limning to’ng’ichi — Turkiston Sharq instituti tashkil qilindi. Institut nizomida uning asosiy vazifalari qilib Turkiston mahalliy aholisi va qo’shni mamlakatlar aholisi tilini yaxshi biladigan sharqshunos olimlar va amaliyotchi xodimlar tayyorlashdir, deb belgilab qo’yilgan edi. 1920 yili Turkiston xalq universitetiga muqobil Turkiston davlat universiteti (keyin O’rta Osiyo, hozirgi Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston milliy universiteti) tashkil qilindi. Universitet faoliyatining birinchi yili oxiriga kelib unda 6 fakultet: ijtimoiy- iqtisodiy, tarix, filologiya, fizika, matematika, texnika, tibbiyot, qishloq xo’jaligi fakultetlari ish olib bordi. Vaqt o’tishi bilan universitet faqat eng yirik o’quv yurtigina emas, balki ilmiy-nazariy va amaliy tafakkurning, tabiiy va amaliy fanlarning juda xilma-xil sohalari bo’yicha olib boriladigan tadqiqotlarning muhim markazi ham bo’lib qoldi. Bol’sheviklarning aksilmilliy, umuminsoniy ilg’or ma’rifat- chilikka dushmanlik qilishlariga qaramasdan 1917—1924 yillari O’zbekistonning hozirgi

4hududida madaniy-ma’rifiy turmush vujudga keldi, xalq ma’naviyatida o’z aksini topdi. Xalq ta’limining iste’dodli tashkilotchilari Abduqodir Shakuriy, Mahmudxo’ja Behbudiy, Ismatulla Rahmatullaev, Ishoqxon Ibrat, Munavvar Qori, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Sadriddin Ayniy, Abdulla Avloniy va boshqalar katta pedagogik ish olib bordilar. Uzoq tarixga ega bo’lgan o’zbek xalqi ijtimoiy-siyosiy to’siqlarga qaramay, Markaziy Osiyodagi boshqa xalqlar kabi, ilg’or fikr egalarini, buyuk olimlarni yetkazdi, insoniyatga ilm-fan, ma’naviyat sohasida o’lmas durdona asarlar, fikrlar qoldirdi. Bu davr ijtimoiy-madaniy hayotidagi kuchlar o’rtasida yuz berayotgan sinfiy kurashning murakkabligi maktab maorif masalalarida ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Demak, endi turli vositalarni ishga solib yangi mazmundagi ma’rifatni tashviq qilish, tarbiya usullarini zamonaviylashtirish, ta’limda qulay usullarni topish muammolari turar edi. Bu borada Turkiston o’lkasidagi dastlabki maktablarda ilg’or ma’rifatparvar pedagoglar — toshkentlik Saidrasul Saidazizov, Abdulla Avloniy, namanganlik Ishoqxon Junaydullaev — Ibrat, Samarqandlik Abduqodir Shakuriy, Saidahmad Siddiqiy Ajziy, Ismatulla Rahmatullaev, Qo’qonlik Hamza Hakimzoda Niyoziy muhim xizmat ko’rsatdilar. Ular butun o’lkada katta obro’ga ega bo’lib, rus, ozarboyjon, tatar va boshqa qardosh xalq pedagoglarining ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari hamda darsliklarini o’rganib o’lka maktablarida keng yoyishda jonbozlik ko’rsatdilar. Turkistonda ochilgan rus va tatar muallimlari boshchilik qilgan o’zbek maktablarida qo’llangan usullardan foydalanib o’zlari tashkil qilgan maktablarda uzoq vaqt davom etgan «hijo» usuli o’rniga «usuli savtiya»da ta’limni tashkil qildilar va darsliklar yaratdilar. 1924-1945 yillarda ta’lim va pedagogika fani. Tayanch iboralar: adolatsiz milliy siyosat, kommunistik firqa qarorlari,

5savodsizlikni tugatish harakati, jiddiy xatoliklarga yo’l qo’yilishi, «sinfiy dushmanlar»dan tozalash maqsadi, millat taqdiri. 1924 yili amalga oshirilgan milliy davlat chegaralanishi natijasida mintaqa har itasi qaytadan tuzildi. Sovet hokimiyati yillarida kommunistik partiya rahbarligida respublikada adolatsiz milliy siyosat amalga oshirildi. To’ntarishning dastlabki kunlaridan boshlaboq mamlakatda bir tomonlama madaniy inqilobning amalga oshirilishiga alohida ahamiyat qaratildi, maktablarda o’quv-tarbiya ishlari mazmuni tuzumning maqsadi asosida o’zgardi. Din va Qur’oni Karimga umuman e’tibor berilmadi. Tarix darslarida voqealar buzib talqin etildi. Adabiyot darslariga esa, ko’proq rus yozuchilarining asarlari bilan tanishtirishga katta ahamiyat berildi. Sho’rolar tuzumi davrida kommunistik firqa qarorlari asosida pedagogika fanini shakllantirishda rus pedagoglari asarlaridan unumli foydalanib asarlar yozishga zo’r berildi. Aksariyat hollarda esa rus pedagog olimlari yozgan darsliklardan foydalanildi. Natijada o’zbek pedagogikasi markscha-lenincha nazariya doirasida shakllangan soxta fanga aylanib ketdi. Bu davrda faqat pedagogika emas, balki boshqa fanlarning ham rivojlanishi sust kechdi. Masalan, «O’zbekiston tarixi» aslida «SSSR tarixi» darsligining ilovasi edi. «SSSR tarixi» esa, Rossiya tarixidan iborat bo’lganligi ma’lum. Xuddi Shu kabi o’zbek pedagogikasi ham sovet pedagogikasining tarkibiy qismiga aylandi. O’sha davrlarda yozilgan ko’pgina pedagogik asarlar bugungi kunda o’z ahamiyatini yo’qotdi. Chunki, o’zbek pedagogikasi nihoyatda siyosiylashgan edi. Pedagog olimlar tadqiqotlarida Marks, Engels, Lenin asarlaridan ko’chirmalar asosiy o’rinni ishg’ol qilardi. Bolalar va o’smirlarga umumiy ta’lim berishni tezlashtirish hamda kattalar o’rtasida savodsizlikni tugatish harakati boshlandi. 1930 yil 14 avgustda SSR ittifoqi markaziy ijroiya komiteti va xalq komissarlari soveti tomonidan qaror qabul qilindi. Bu qaror umumiy boshlang’ich ta’limni joriy etish va savodsizlikni qisqartirishga yordam berdi.

630 yillarning oxirlariga kelib, umumiy yetti yillik ta’limni amalga oshirishga kirishildi. Biroq bu borada jiddiy xatoliklarga yo’l qo’yildi. Jumladan, maktab yoshidagi bolalarning bir qismi o’qishga tortilmadi. Mahalliy millat bolalari orasida o’qishni tashlab ketish hollari ko’paydi. Ko’pgina maktablarda muallimlarning bilim darajasi yetarli bo’lmaganligi tufayli o’qish saviyasi talabga javob bermas edi. Maktablar soni muttasil ortib borayotgan bo’lsada, ularning o’quv- moddiy bazasi nochor ahvolda qo’llayotgan edi. Ma’lumki, bol’sheviklar mafkurasi negizida sinfiy kurash g’oyasi ustuvorlik qildi. Ta’lim sohasini «sinfiy dushmanlar»dan tozalash maqsadida hatto maxsus qarorlar qabul qilindi. Masalan, VKP(b) MK O’rta Osiyo byurosi 1933 yil 27 martda o’qituvchi kadrlar safini tozalash haqida qaror qabul qiladi va uning natijalari shu yilning 25 aprelida bo’lib o’tgan O’rta Osiyo bo’yicha partiyaning madaniy sohaga bag’ishlangan kengashida muhokama qilinadi. Bunda mavjud 700 o’qituvchidan faqat 120 tasi maktablarda ishlashga loyiq deb topiladi. Bunday «tozalash»dan maqsad saviyasi past bo’lsada, mehnatkash tabaqalardan chiqqan kishilarni tanlab olib, eng zakovatli omilkor kishilarni siqib chiqarib, «shaklan milliy, mazmunan proletar madaniyati»ni vujudga keltirishdan iborat edi. «Tozalash»da kishining qobiliyati, madaniy saviyasi va ma’lumot darajasi emas, balki ijtimoiy kelib chiqishi asosiy mezon qilib olindi. SSSR MK va XKKning 1929 yil 7 avgust qaroriga asosan arab alifbosi o’rniga lotin alifbosi qabul qilindi. Arab yozuvining lotinlashtirilishi dinga qarshi tashviqotning bir shakli edi. Bu «islohot» oqibatida Sharq xalqlari tarixi va madaniyatini o’zida mujassam qilgan minglab arab yozuvidagi qimmatbaho manbalardan o’zbek xalqini mahrum qildilar. O’sha davrning taniqli tilshunos olimi G’ozi Olim Yunusov va ilg’or pedagoglar bu «islohot»ni madaniy bilimsizlik deb baholadilar. 1940 yilning may oyida O’zbekistonda «O’zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitdan rus grafikasi asosidagi yangi o’zbek alfavitiga ko’chirish to’g’risida»

7qonun qabul qilindi. Mazkur siyosatlar tufayli o’zbek xalqi o’z tarixi, milliy urf- odatlari, an’ana va umuminsoniy qadriyatlarini bilish, o’rganish imkoniyatlaridan mahrum bo’ldi. Millat taqdiri, maorif ravnaqi uchun jon fido qilgan, erkin, hur fikrli alloma ma’rifatparvarlar—Abdurauf Fitrat, Munavvar Qori Abdurashidxonov, elbek, Otajon Xoshimov, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy qatl etildilar. Usmon Nosir, Botu va boshqalar surgun qilindi... 1945-1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji. Tarixdan ma’lumki, xalqimiz o’z boshidan kechirgan og’ir davrlardan biri Ikkinchi jahon urushi yillaridir. O’sha davrda mamlakatimiz yoshlarini yuksak axloq ruhida, ayniqsa, vatanparvarlik, do’stlik, mehnatsevarlik, ongli intizom, fidokorlik, birdamlik ruhida tarbiyalash kuchaydi. Bu tarixiy sharoit taqozosi edi. 1941 yil 22 iyulda fashistlar Germaniyasi hujum qilmaslik haqidagi bitimini buzib, urush e’lon qilmay turib Sovet ittifoqiga bostirib kirdi. Mamlakatdagi hamma xalqlar mudofaa uchun otlandi. O’zbekiston ham himoyaga o’zining munosib hissasini qo’shdi. Kishilar fabrika va zavodlarda, shaxta va temir yo’llarda, kolxoz, sovxoz va MTSlarda-hamma joyda «hamma narsa front uchun, hamma narsa g’alaba uchun» degan shior ostida fidokorona ishladilar. Butun kuch, vosita va imkoniyatlar fashistlar ustidan g’alaba qozonish uchun safarbar etildi. Mamlakat mudofaa fondiga pul, qimmatbaho buyumlar, davlat obligaciyalari, xullas, kimda nima bo’lsa, hammasini topshirdi. Urushning dastlabki kunlaridanoq birgina Toshkent shahrining o’zida mudofaa fondiga 5,5 million so’mdan ortiq pul yig’ildi. Dushman bosib olgan erlardagi anchagina zavod fabrikalar, ishlab chiqarish korxonalari, turli muassasalar O’zbekistonga ko’chirildi. O’zbekiston ularni joy, ishchi kuchi bilan ta’minladi. Buning ustiga, frontdagi armiyani oziq-ovqat va

8kiyim-kechak bilan ta’minlash asosan o’zbek xalqi zimmasiga tushdi. Ishchi kuchi etishmaganidan qishloq xo’jalik mahsulotlarini yig’ib-terib olish ancha orqaga cho’zilib ketmoqda edi. Hukumatning 1942 yil 13 fevralda chiqargan «Urush yillarida mehnatga qobiliyatli bo’lgan barcha kishilarni ishlab chiqarish sohasiga va qurilishga jalb qilish to’g’risida» farmoni mamlakat ichkarisidagi ishlarni birmuncha izga soldi. Ikkinchi jahon urushi davrida maktablarning o’quv dasturlari sharoitga moslashtirildi. Urush yillari harbiy fizkultura darslari soati ko’paydi, harbiy o’qish 1 sinfdan boshlab o’tila boshlandi, harbiy ta’lim faqat o’g’il bolalarga emas, qiz bolalarga ham o’rgatila boshlandi. Urushning dastlabki kunlaridan boshlab urush ketayotgan joylardan O’zbekistonga ko’plab yosh bolalar va keksalar, xotin-xalaj evakuatsiya qilingan edi. 1942 yili ular soni 716 mingga etdi. 1943 yili O’zbekistonda 154 bolalar uyi bor edi. 1945 yilga kelib ular soni 242 taga, tarbiyalanuvchilar soni esa, 31.500 ga etdi. Urush davrida ko’pchilik pedagoglar frontga safarbar qilinganligi uchun respublika bo’yicha 1940-1941 o’quv yilida 36267 nafar o’qituvchidan 30616 kishi qoldi. Frontga ketganlar o’rnini to’ldirish uchun qisqa muddatli o’qituvchilar tayyorlash kurslari ochildi. 1941 yildan 1943 yilgacha bu kurslarni 16 ming o’qituvchi bitirib chiqdi. Boshqa sohalarda ishlayotgan o’qituvchilar maktabga qaytarildi. Maktablar uchun o’qituvchilar tayyorlash ishiga, ayniqsa, o’zbek xotin- qizlaridan ko’proq jalb etish zarurligi alohida ta’kidlandi. Shaharlardagi maktablarda o’qish uch smenada olib borilar edi. Bu hol esa, tabiiyki, ta’lim-tarbiya jarayonining qiyinlashishiga olib kelgandi. Darslar 40 minutga qisqargandi. Ashula va rasm darslari umuman o’tilmagandi. Kitoblar etishmasligi tufayli o’qituvchilar og’zaki tushuntirishga katta e’tibor berdilar. Yangi o’tiladigan dars o’qituvchi tomonidan doskaga yozilar, o’quvchilar uni daftarga ko’chirib olishardi.

9Sharoit taqozosi bilan ko’pchilik o’quvchilar ham maktabda o’qib, ham qishloq xo’jalik ishlarida faol qatnashdilar. Barcha ishlab chiqarish muassasalarida, zavod va fabrikalar qoshida kurslar ochilib, o’quvchilar o’qishdan ajralmagan holda mehnat qildilar. O’zbekiston mahalliy sovetlari, hukumat ko’rsatmasiga binoan, 1943 yilning 1 yanvaridan boshlab 8-10sinf o’quvchilari hamda katta yoshdagi o’zbek o’quvchilarini o’qish haqida to’lashdan ozod etdi. Qozoq, qirg’iz, tojik, qoraqalpoq, turkman va boshqa xalqlar bolalari ham o’qish haqi to’lashdan ozod bo’ldilar. 1942 yilning boshidan qishloq xo’jaligi asoslarini maktabda o’qitiladigan fanlar qatoriga kiritish haqida buyruq chiqdi. Davlatning maxsus ko’rsatmasiga binoan 1943 yildan boshlab ba’zi maktablarda o’quvishlab chiqarish ustaxonalar ochila boshlandi. Ikkinchi jahon urushi g’alaba bilan tamom bo’lgach, respublika xalq ta’limi urushdan keyingi yillar bir qancha jiddiy qiyinchiliklarni yengib o’tishga to’g’ri keldi. Urush davrida maktablar birmuncha qisqargan, o’quvchilar soni ham shunga yarasha kamaygandi. Ko’pchilik o’quvchilar turli sinflardan o’qishni tashlab, frontga, front uchun qurol-aslaha ishlab chiqaradigan zavodlarga ishga ketib qoldilar. O’sha yillari yangi maktab binolari qurilmaganligi va eski maktablar o’z vaqtida jihozlar bilan ta’mirlanmaganligi sababli ko’p maktab binobarin o’quv jarayonini maromida tashkil etish va gigiena talablariga javob bermas edi. Urushdan keyingi dastlabki yillari o’quvchilarning maktabni tashlab ketishlari birmuncha kamaygan bo’lsa ham, har holda, davom etaverdi: 1945-1946 o’quv yilida O’zbekiston maktablaridagi o’quvchilar soni rejadagi 1 mln.10 ming kishi o’rniga 823 ming kishidan iborat bo’ldi. Sinfda qolgan o’quvchilar soni ham ko’p bo’lib, 1946 yil u barcha o’quvchilarning 37%ini tashkil etdi. Ayniqsa, qiz bolalarni maktabga jalb qilish, ularni o’qish tugaguncha ushlab turish alohida muammo sifatida ko’ndalang bo’lib turardi. O’qituvchi xodimlar masalasi urushdan keyingi yillardagi eng katta

10muammolardan biri edi. Chunki malakali o’qituvchilar asosan urushga yuborilgan, ularning ko’pchiligi halok bo’lgandi. Xususan, 1947 yili respublika bo’yicha 4 ming o’qituvchi etishmasdi. Tuman xalq maorif bo’limlari mudirlari, maktab direktorlari va ta’lim bo’yicha direktor muovinlarining 60% dan ko’prog’i tegishli ma’lumotga ega emasdi. 1950 yili 7125 maktab o’qituvchilarga muhtojlik sezardi. Rasmiy hokimiyat soxta proletar baynalmilalligini amalda kuchaytirish maqsadida maktablarda rus tili va adabiyotini kengroq o’qitishga urg’u berdi. Natijada 60 yillari O’zbekiston tarixi, o’zbek tili va adabiyoti, chet tili, musiqa va ashula darslari hajmi keskin qisqardi va ular o’quv rejasida belgilanganidan haftasiga 16,5 soat kamayib ketdi. Ular o’rniga esa rus tili va adabiyoti fani o’qitildi. Masalan, o’qituvchilar «XIX asr ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida o’zbek adabiy muhiti», «Milliy-madaniy jarayonlar to’g’risidagi mavzularda dars o’tishi lozim bo’lgan soatlarda rus madaniyatining «progressiv» ahamiyatini ko’rsatib berishga majbur bo’ldilar. Oqibatda, boy va ko’hna o’zbek xalqi tarixini o’rganishga 52 soat ajratilgani holda boshlang’ich maktablarda rus tili va adabiyoti fanlari uchun 1600 soat ajratilgan. Xalq xo’jaligini tiklash hamda rivojlantirish sohasida urushdan keyingi birinchi besh yillikda jiddiy kamchiliklarga duch kelindi. Birinchidan, aholi o’zi tug’ilib o’sgan shaharlariga qaytib ketayotganligi sababli aholi sonida keskin o’zgarishlar ro’y berdi. Ikkinchidan, majburiy ta’lim maktablarida o’qitiladigan bolalarni hisobga olishning aniq va tezkor sistemasi yo’q edi. Shuning uchun ham maorif xodimlari tezlik bilan maktab shoxobchalarini tiklash va kengaytirish, urush vaqtida maktabni tashlab ketgan bolalarni maktablarga tortish sohasida juda katta ishlar qilishlari kerak edi. Bunday mas’uliyatni bajarishda ular dastlab boshlang’ich maktablarni tamomlagan bolalarning hammasini to’la ravishda o’qishga tortishga e’tibor berishlari lozim edi. Bu ish ancha muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Bu davrga kelib o’rta maktabni bitirib chiqayotganlarning soni oliy o’quv yurtlariga qabul qilinayotganlar soniga qaraganda ancha ortib ketdi. O’rta

11maktablarni tamomlaganlarning ko’pchiligi sanoat va qishloq xo’jaligida ishlashlariga to’g’ri keldi. Biroq ular bu amaliy faoliyatga yetarli tayyorlanmagandilar: maktablarda o’quvchilarni kasb tanlashga yo’llash ishlari yaxshi yo’lga qo’yilmagandi. O’rta maktablarni tamomlaganlarning maxsus kasbiy tayyorgarligini oshirish maqsadida texnikumlar soni ko’paytirildi, texnikumlar qoshida to’liq o’rta ma’lumotli kishilarni qabul qiladigan bo’limlar ochildi. Bu bo’limlarda o’qish muddati 2-3 yil qilib belgilandi. Mehnat zahiralari sistemasida o’rta maktab negizidagi texnika bilim yurtlari ochila boshladi. Bu texnika bilim yurtlari 1-2 yillik o’qish muddati bilan yuqori malakali mutaxassislar tayyorlab berishi kerak edi. Urushdan keyingi yillari 1943 yili ochilgan ishchi va dehqon yoshlari maktablari (kechki va smenali) tarmog’i birmuncha kengaytirildi. 1951-55 yillarga mo’ljallangan beshinchi besh yillik rejada politexnika ta’limiga katta o’rin berildi. Shu munosabat bilan ittifoqdosh respublikalarning ta’lim vazirliklari o’quv rejalari va dasturlarini qayta tuzib, politexnika ta’limini oshirish to’g’risida maktablarga ko’rsatmalar berdilar. 1957-1958 o’quv yilidan boshlab ba’zi pedagogika oliy o’quv yurtlarida boshlang’ich maktab uchun oliy pedagogika ma’lumotiga ega bo’lgan o’qituvchilar tayyorlashga kirisxildi va buning uchun maxsus fakultetlar tashkil etildi. Lekin, urushdan keyingi yillari hamda mavjud jamiyatni rivojlantirish jarayonida respublika maktablarida hamma narsa risoladagidek olib borildi deyish xato bo’lar edi. Chunki, o’tgan davrlar chuqur tahlil qilinganda ko’p kamchiliklar borligini ko’rish mumkin. Chunonchi, ko’pgina maktablarda o’quv- tarbiya ishlarining saviyasi davlat standarti talablariga yetarlicha javob bera olmas, bir sinfda ikki yil qolgan o’quvchilar soni hamon ko’p, o’quvchilarning maktabni tashlab ketishlari esa tobora ko’payayotgandi. Ko’pgina maktablarning moddiy texnika bazasi talablarga javob berolmasdi, maktablarda matematika, fizika, rus tili va chet tili fanlaridan dars beradigan malakali o’qituvchilar yetishmasdi, yetti yillik umumiy majburiy ta’limni amalga oshirish va o’rta

12ta’limni rivojlantirish borasidagi ishlarda ham muayyan nuqsonlar yo’q emas edi. Bu kamchiliklarni bartaraf etish o’sha kunning birinchi galdagi vazifasi bo’lib qolgandi. Boshlang’ich maktabda to’rt yillik boshlang’ich ta’limdan uch yillik boshlang’ich ta’limga o’tish amalga oshirildi. Yetti yillik to’liqsiz o’rta maktab, umumiy majburiy sakkiz yillik ta’lim maktabiga aylantirildi. Sakkiz yillik maktabni tamomlagan o’quvchilar quyidagi o’quv yurtlarida o’qishlari mumkin edi: 1) to’liq umumiy ta’lim o’rta maktablarida (IX-X sinflarda); 2) o’qish muddati uch-to’rt yillik bo’lgan texnikumlarda; 3) hunar texnika bilim yurtlari hamda 4) ishchi va qishloq yoshlari maktablarida. 1959-1975 yillari respublikada internat maktablar, maxsus maktablar va kuni uzaytirilgan guruhlar tarmog’i rivojlandi; jismonan nuqsonli bolalar uchun maxsus maktablar tashkil qilindi; pedagog xodimlar tayyorlash va ular malakasini oshirish tarmog’i kengaytirildi. 70-80 yillari ham O’zbekiston maktablarida ahvol o’zgarmay qolaverdi. Ularning moddiy texnika bazasi yaxsxilanmadi. Ammo maktablar, o’quvchilar soni yildan-yilga ortib boraverdi. Masalan, O’zbekistonda 1945-46 o’quv yilida jami 4525 maktab bo’lib, ularda qariyb 998 ming o’quvchi o’qigan bo’lsa, 1970-71 o’quv yilida respublikaning umumiy ta’lim maktablari soni 7072 taga, o’quvchilar soni esa, 3 mln. 164 ming kishiga etdi... 1970-1980 yillari xalq ta’limi uchun davlat tomonidan ajratilgan mablag’i 1%dan 8%ga kamayib ketdi... 5% dan ortiq maktablarda issiq ovqat bufetlari tashkil etilmadi. Umuman, xulosa qilib aytganda, urushdan keyingi va tinch qurilish davridan mustaqillik davrigacha O’zbekiston maorifi, fan va madaniyati rus hamda Evropa madaniyati ta’sirida rivojlandi, ammo bu o’zbek xalqining milliyligidan, asrlardan beri meros bo’lib kelayotgan qadriyatlaridan muayyan darajada ajralgan holda rivojlanish edi. Xalq ta’limi tizimida muhim o’rinni egallagan umumiy ta’lim maktablari respublikamiz hayoti bilan chambarchas bog’langan bo’lib, davlatning mafkuraviy, madaniy vazifalariga xizmat qiladi. Shuning uchun ham

13respublikamiz hukumati umumta’lim maktablarini rivojlantirish, ularni yangi binolar bilan ta’minlash, o’quv va moddiy texnika bazasini mustahkamlash hamda yuqori bilimga ega bo’lgan o’qituvchilar bilan ta’minlash borasida bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Umumta’lim maktablarida ta’lim-tarbiya tizimi, mazmuni, shakl va metodlari, yosh avlodni har tomonlama shakllangan barkamol shaxs sifatida shakllantirish uchun ta’lim tizimini isloh qilish zarur edi. Islohotda umumiy o’rta ta’lim o’n bir yillik bo’lib, I-IV sinflar - boshlang’ich, V-IX sinflar esa to’liqsiz o’rta va X—XI sinflar — umumta’lim maktabini tashkil qiladi. Mazkur tuzilishga binoan o’rta umumiy ta’lim maktablarida bolalarni olti yoshdan boshlab o’qitish nazarda tutiladi. Hunar texnika ta’limi tubdan o’zgartirilib, «o’rta hunar texnika bilim yurtlari»ga aylantirildi. O’rta ma’lumotga ega bo’lmagan, ishlab chiqarishdagi faol yoshlar uchun kechki (smenali) va sirtqi maktablar saqlanib qolindi. Umumiy o’rta va hunar ta’limi tizimining o’zgarishi bilan, oliy o’quv yurtlari, bilim dargohlariga qabul qilishning yangi qoidalari, talablari ishlab chiqiladi. Umumiy o’rta va hunar ta’limi bilan unda beriladigan ta’limning mazmuni, shakllari, metodlari va usullarini ham tashkil etilishini o’zgartirishni taqozo etadi. Buning uchun islohot taqozo etganidek, ta’limning mazmunini takomillashtirish zarur. Ta’limning mazmunini takomillashtirishning muhim shartlari o’quv dasturlari va darsliklari materiallarini o’quvchilarning yoshiga mos holda soddalashtirish, ortiqcha ikkinchi darajali materiallardan xalos etish zarur. O’quv fanlarining amaliy yo’nalishini kuchaytirish, mehnat tarbiyasi va kasb tanlashga o’rgatishni yo’lga qo’yish, ta’lim mazmunining politexnik yo’nalishini ta’minlash masalasi asosan amalga oshiriladi. O’quv darsliklari, metodik qo’llanmalar yaratildi; o’quv rejasiga «Atrof muhit bilan tanishish» (I-II sinflarda), «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari» (X—XI sinflarda), «Oila etikasi va psixologiyasi» (X—XI sinflarda),

14«Ishlab chiqarish asoslari. Kasb tanlash» (VIII—X sinflarda) kabi fan asoslari ta’lim dasturiga kiritildi va o’qitilmoqda, o’qituvchilar mehnatiga tabaqalashtirib haq to’lash joriy etildi, o’qituvchilar malakasini oshirish va qaytadan tayyorlash masalasida ijobiy siljishlar ro’y berdi, o’quvchilarni mehnat ta’limi va tarbiyasining mazmuni takomillashtirildi; hunar texnika ta’limi tizimida ishchi xodimlar tayyorlash kengaytirildi; maorifning moddiy texnika bazasini mustahkamlash masalasiga nisbatan jamoat tashkilotlarining munosabatlari birmuncha o’zgargandek tuyuldi. Biroq, bu o’zgarishlar ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil etish, uyushtirish uchun yetarli emas edi. Islohot birinchligidan, «qayta qurish» sharoitida, maktab islohotining evolyutsion xarakterga egaligi, maktab ishining mazmuni, ilmiy pedagogik kadrlar, oddiy texnikaviy ta’minlanish, boshqarishning tubdan o’zgartirilmaganligi ta’lim- tarbiyaning rivojlanishiga to’siq bo’ldi. Islohni amalga oshirishdagi tashkilotchilik ishlarining yetarli bo’lmayotganligi, boshqarishdagi byurokratik metodga asoslanilayotganligi, xalq xo’jaligining ehtiyojiga mos ravishda kadrlar tayyorlash mo’ljallanmaganligi ham islohot talablarini qiyinchilik bilan hal etilayotganligiga sabab bo’ldi. Bular esa o’z navbatida ta’lim-tarbiya saviyasini oshirishga salbiy ta’sir etdi. Shuni qayd etish zarurki, o’zbek maktablari sobiq ittifoq davrida milliy zamindan batamom uzilib qolgan edi. O’qish o’qitishda Ovrupa, xususan urus tizimi qabul qilindi. Yangi davrdagi zamonaviylashtirishning «bilimdon» va «zukko» tashkilotchilari ming yillik yozuvimizni ham qayta-qayta almashtirilishi, natijasida maktablari o’quv tarbiyaviy ishlar va xalq ruhiyatidan deyarli ajralib qoldi, avlod-ajdodlarimizning dunyoviy, ma’naviy-axloqiy, ma’rifiy merosi esa umuman o’qitilmay, o’rgatilmay tashlab qo’yildi. Mustaqil O’zbekistonda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar. Tayanch iboralar: O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi, uzluksiz ta’lim tizimi, uzviylikning mustahkamlanishi, davlat standarti va konsepsiyalar, istiqlol

15mafkurasi. 1991-yil 31-avgustda O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi e’lon qilingandan keyin Respublikada ta’lim tizimi 1997 yilda qabul qilingan “Ta’lim to’grisida”gi qonun va kuyidagi strategiya asosida ishlab chiqildi: -ta’limning uzluksiz bo’lishi, -ta’limni kompleks ravishda uyushtirish, -ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish, -ta’lim sistemasini fan sohalari bilan integratsiyalashtirish, -umumiy o’rta ta’lim asosida yoshlarni maxsus bilim yurtlarida o’qishga, mutaxassislikka tayyorlash. Respublikada amalga oshirilgan uzluksiz ta’lim tizimi barcha ta’lim bosqichlari-maktabgacha tarbiya va boshlangich, tayanch bosqichlari, o’rta va hunar maktablari, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtari, maktabgacha tarbiya muassasalarii, malaka oshirish institularii o’rtasida uzviylik bo’lishida , ta’limni ilm-fan yutuqlari bilan bog’liq holda tashkil etishda muhim omil bo’ldi. Bolalarni oilada bog’chaga, bog’chada maktabgacha o’qishga tayyorlash, umumiy o’rta ta’lim asosida o’quvchilarni maxsus bilim yurtlarida mutaxassislikka tayyorlashda jiddiy yutuqlarga erishildi. Uzluksiz ta’lim tizimi barcha ta’lim tizimi, barcha ta’lim bosqichlarining istiqbolli bo’lishiga, ta’limni demokratiyalashtirish va insonparvarlashtirishga, ta’limni mehnat tarbiyasi bilan bog’liq holda tashkil etishga o’quv fanlarni integratsiyalashtirishga yordam berdi. Tarbiyaga kompeks yondashish bilan aqliy mehnat, axloqiy, nafosat va jismoniy tarbiyalar o’rtasidagi uzviylik mustahkamlandi, o’quvchilar hayot haqida kengroq tasavvurga ega bo’la boshladilar. Kompleks prinsipi tarbiyaning, o’quvchilar faoliyatiningg mazmunli bo’lishini, ta’lim vazifalarini ham kompleks ravishda amalga oshirishni ta’minladi. Bu prinsip maktab, oila, jamoatchilik o’rtasidagi aloqani mustahkamlash, bu aloqaning pedagogik sifat kasb etishida, yoshlarning anglash mustaqil fikrlash faoliyati va axloq-odobli bo’lib o’sishida ijobiy ahamiyatga ega bo’ldi. Tarbiyada kompleks prinsipi qo’llash o’quv yurtlari, ta’lim muassasalarida barcha tarbiyaviy ishlar hamda, tarbiya jarayoni-

16vazifa, maqsad, mazmun, usul, shakl, vosita natijalarining o’zaro aloqada bo’lishini ta’minladi. Ta’lim va tarbiya mazmuni, shakl va usullari bu sohada erishilgan ilg’or tajribalar asosida ishlab chiqildi, bunda ta’limni jahon standarti darajasida bo’lishi nazarda tutildi. Yaratilgan ta’lim davlat standartlarida ularning ijtimoiy maqsadini ifoda etuvchi bo’lishiga e’tibor berildi, ularda mustaqillik davri talab etayotgan ta’lim mazmuni, darajasi, usul va shakllari belgilandi. Davlat standarti va konsepsiyalar asosida yaratilgan dastur va darsliklarda, ayniqsa gumanitar fanlarga doir barcha dastur va darsliklarda milliy va umuminsoniy qadriyatlar o’z aksini topdi. Ma’lumki, istiqlol mafkurasining asoslarini yaratish avvalo, ta’lim-tarbiya zamini bo’lgan oila va maktabgacha tarbiya muassasalaridan boshlanadi. Ularda tarbiyalanayotgan va maktabda o’qiyotgan bolalar vatan, jamiyat, xalq haqida muayyan tasavvurga ega bo’lishlari, ularning qalbida Vatan tuyg’usi, ulug’ allomalarimiz va ular qoldirgan ma’naviy meroslar bilan faxrlanish kerak. Ana shu talablardan kelib chiqqan olda tibbiy kasbga, muallimlik va murabbiylik kasb, malakaga ega bo’lgan ayollar istiqomat qilayotgan oilalarda uy bog’chalarida aniq dasturlar asosida pedagogikadan milliy va umuminsoniy qadriyatlar ifodalangan darslik va qo’llanmalar yaratishga kirisxildi. Bu ishda o’quvchi va tinglovchilar hamda bo’lgusi o’qituvchilarning umumiy madaniyati va ma’naviyatini, pedagogik bilim va pedagogik madaniyatini, pedagogik tafakkurini o’stirish asosiy maqsad qilib quyildi. Bu maqsad pedagogik fikrlashga doir bilim va axloqiy, tarbiyaviy g’oyalar, umumbashariy va milliy madaniy qadriyatlarni puxta o’rganish bilan amalga oshirilmoqdi. O’zbek tiliga davlat maqomi berilishi bilan ona tilini chuqur o’rganish-umumiy o’rta maktab va boshqa o’quv yurtari ta’limining asosi qilib qo’yildi. Ona tilida beriladiigan bilimlarni o’zlashtirish jarayonida o’quvchilarning mantiqiy tafakkurini o’stirish, ularda ona tilidan ko’nikma va malakalarni shakllantirish, ularni o’zbek adabiy tilining yozma va og’zaki shaklini puxta o’zlashtirgan madaniyatli va savodli

17qilib etishtirish nazarda tutiladi. Sho’ro davrida “SSSR tarixi” deb nomlangan, aslida Rossiya tarixidan iborat bo’lgan darslikka ilova hisoblangan “O’zbekstan xalqlari tarixi” tubdan qayta ishlandi. “Inson va jamiyat” fanini o’qitishga soat ajratildi “Iqtisod alifbosi”, “Iqtisodiy bilim asoslari” ishlab chiqildi. O’quvchilar o’z hoxishlariga ko’ra “HuquqShunoslik”, “Menejment va marketing asoslari”, “Din tarixi”ni fakul’tativ kurslarida egallomaqdalar. Ta’limda test usuli qo’llandi, iqtidorli bolalarni aniqlashga o’qitishga katta ahamiyat berilmoqda. Mingdan ortiq iqtidorli bolalar Amerika, Angliya, Shvetsiyada ta’lim olib mustaqil Respublikamiz xalq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan bilim va kasblarni egallashmoqdalar. Maktab- uzluksiz ta’lim tizimining markaziy bo’limidir. Ana shu bosqichda o’quvchilar bilimlarning asosini egallaydilar, ularda ijodiy qobiliyat, mustaqil fikrlash, Vatan, jamiyat, shaxs axloq-odob haqidagi tushunchalar shakllanadi, takkomillashadi. Boshlangich bosqichda asosiy e’tibor o’quvchilar savodini chiqarishga, ularda mustaqil fikrlash o’z fikrini ifodali bayon qilish malakasini shakllantirish va rivojlantirishga yo’naltiriladi. Bu bosqichda ta’lim jarayonida o’quvchilarda mantiqiy tafakkur qila olish va kommunikativ savodxonliikni oshirishsh, o’z- o’zini anglash salohiyatlarini moddiy borliq, go’zallikni his qilish, undash zavqlanish va uni yanada go’zallashtirish ishtiyoqini o’stirishga, milliy urf odatlarni sevish va o’z hayotlarida ulardan foydalanish malakalarini tarkib toptirishga e’tibor berildi. V-IX sinflarda ma’naviy qadriyatlarni shakllantirishga samarali ta’sir ko’rsatuvchi san’at turi bo’lgan adabiyotni o’qitishda sog’lom, e’tiqodli, milliy va umumbashariy qadriyatlarni anglaydigan barkamol shaxsni shakllantirish asosiy maqsad qilib qo’yildi. O’quvchilarda badiy adabiyotga havas, mehr uyg’otish badiy asarlarni o’qib tushunadigan va tahlil qila oladigan va o’z fikrin og’zaki va yozma ravishda to’g’ri, erkin ifodalay oladigan qilib tarbiyalash orqali amalga oshirilmoqda. Keyingi yillarda tashkil etilgan pedagogikadan ixtisoslashtirilgan

18kurslarda Vatan tarixi va madaniyati, qadimiy urf- odatlarimizni har tomonlama o’rganish va tatbiq etish asosiy vazifa qilib qo’yildi. Shunga ko’ra, hozirgi davr talabi asosida o’zbek tili jadallik bilan o’rgatilmoqda. Maktabgacha tarbiya muassasalari uchun tuzilgan sana’t dasturida bolalarni tevarak-atrofida, tashqi muhitda sodir bulayotgan voqea va hodisalar bilan oshno qilish, turli tasvirlar vositasida bu voqealar haqidagi tasavvurlarini rivojlantirishga e’tibor berildi. Jismoniy tarbiya dasturida bolalarni jismonan kuchli, chaqqon, tetik qilib tarbiyalash asosiy maqsad qilib quyildi. O’yin dasturida ana’na sifatida davom etib kelayotgan milliy o’yinlar, xalq og’zaki ijodi asosida bolalarga quvonch bahsh etish, ularning tafakkurini o’stirish, Vatan tabiati go’zalligidan bahramand qilish va ularda go’zallikni saqlash, himoya qilishga intilish, qiziqish hissini tarbiyalash talab etiladi. Musiqa dasturida o’zbek xalqining turmush tarzi, milliy ana’nalari, urf- odatlari, mumtoz va hozirgi davr badiiy asarlarii asosida yaratilgan musiqa orqali bolalarda musiqa san’atiga havas, go’zal Vatanimizga havas tuyg’usini shakllanttirish va rivoj toptirish asosiy maqsad qilib quyildi. Mehnat dasturida bolalarga o’z-o’ziga mehnat qilish tabiat bag’rida ishlash, qo’l mehnati va uning mohiyati, qilingan mehnat go’zalligi, yasalgan buyum, narsalarning chiroyli va puxta bo’lishidan faxrlanish tuyg’usini tarbiyalash, tejamkorlik qobiliyatini o’stirish nazarda tutiladi. Umuman maktabgacha tarbiya davlat standartlarida yosh avlodni jismonan sog’llom, ruhan tetik odob-axloqli, iymon- e’tiqodli shaxsni tarbiyalash buyicha belgilangan yullanma maktabgacha tarbiya dastur va qo’llanmalar ida o’z ifodasini topdi. Bog’chalarda bolalarning qobiliyati, iste’dodi, qiziqishi aniqlanib, chet el pedagogika tarixi bilan aloqada rivojlandi. Shu sababdan hozir Markaziy Osiyo pedagogika tarixini tadbiq etishda xorijiy Sharq va Evropa mamlakatlari ta’lim tizimi ham o’rganilmoqda. O’zbekitson Respublikasi vazirlar mahkamasi huzurida Oliy attestatsiya komissiyasining tashkil etilishi mustaqillikning muhim timsolidir. Bu Oliy attestatsiya komissiyasi o’z zimmasiga yuklangan katta vazifalarni ya:ni yuqori malakali illlmiy va ilmiy pedagogik kadrlar tayyorlash yangi tizimni

19shakllantirish, ularni respublika ijtimiy- iqtisodiy siyosiy va ma’naviy taraqqiyotining ustuvor muammolarini hal qilishga yunaltirish, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni davlat yo’lii bilan ekspertiza qilishni ta:minlash bilan yetuk ilmiy-pedagogik kadrlar etishtirishga samarali ta’sir ko’rsatmoqda. Oliy pedagogik o’quv yurtlarida ilmiy daraja beruvchi ixtisosloshtirilgan kengash tashkil etilishi bilan respublikamizda pedagogika tarixi va nazariyasi , fanlarni o’qitish usullari buyicha doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalarini o’zbek tilida, turli millat vakillarining o’z ona tillarida himoya qilishiga keng imkoniyat yaratildi. Bu kengashlar milliy pedagog olimlar safining o’sishida muhim omil bo’lmoqda. Bu tadbir respublikada sifatli ilmiy- pedagogik asarlar, o’quv metodik qo’llanmalar ining yaratilishiga, maktabgacha tarbiya muassasalarida, umumiy o’rta maktablarda, o’rta va maxsus oliy o’quv yurtlarida ta’lim-tarbiyaning yuksak saviyada bo’lishiga ta’lim tizimi mazmunining takomillashuviga samarali ta’sir kursatmoqda. Mustaqillik tufayli “biz umumbashariy qadriyatlarning eng birinchi asosi bo’lgan xalq insonparvarligi chashmalaridan qadamma- qadam baxram and bo’lmoqdamiz”. Shu bahramandlik tufayli yosh avlodda mehnatsevarlik, insonparavarlik, vatanparvarlik, iymon e’tiqodlik halollik aqloqiy poklik, odillik, bilimlilik, onglilik, do’stlik kabi insaniy fazilatlar shakllanib, rivoj topmoqda, o’z ona tili, milliy urf-odatlari, diyor imizning tabiat boyliklari bilan faxrlanish tuyg’usi kamol topmoqda. Respublikada, iste’dodli bolalarni tanlashga e’tibor kuchaytirildi, joylarda maxsus hunarmandchilik litseylari, umumiy ta’limiy yo’nalishidagi litsey va gimnaziyalar tarmog’i kengaytirildi, ular uchun yangi dasturlar ishlab chiqildi. Ta’lim buyicha xalqaro hamkorlik rivojlana boshladi, Birlashgan millatlar tashkilotining O’zbekistondagi vakolatxonasi, Yunisef, Yunesko tashkilotlari bilan aloqalar mustahkamlandi. Xorijiy davlatlarning kadrlar tayyorllash sohasidagi tajribalari o’rganilib, o’zbek xalqiningmilliy urf-odatlari va ana’nalarini hisobga olgan holda respublikamizda kadrlar tayyorlash tizimining yangi modeli yaratildi. Bu

20modelning tub mohiyati shundaki, uning tarkibi uzluksiz ta’lim, ilm-fan, ishlab chiqarish, davlat va jamiyat kabi alohida qismlardan tashkil topdi. Modelda kadrlar tayyorlash tizimining maqsadi, vazifasi va uzluksiz ta’lim tizimini isloh etishning asosiy yo’nalishlari, bosqichlari, milliy dasturni amalga oshirish orqali erisxiladigan natijalar o’z ifodasini topdi. 1997 yil 29 avgustda bo’lib o’tgan Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi sessiyasida qabul qilingan “Ta’lim tug’risidagi” qonun va “Kadrlar tayyorlash millliy dasturi” O’zbekiston ta’limida tom ma’noda inqilobiy o’zgartirishlarni boshlab berdi. Bu qonun va dastur yosh avlodni Vatanimizga sadoqatli, uning mustaqilligini asrab-avaylashga tayyor, keng tafakkurli, jismonan sog’lom, ma’naviy va ma’rifiy jihatdan barkamol qilib tarbiyalashda, umuman ta’lim mazmunini yanada takomillashuvida uning sifatii va samarali bulishida muhim omildir. Qabul qilingan yangi tahrirdagi “Ta’lim tug’risidagi” qonun asosida ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari -ta’lim O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotidagi ustuvor soha ekanligi, -ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi, -ta’limning uzluksizligi va izchilligi, -umumiy o’rta, shuningdek o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limning majburiyligi aniq kursatildi. Ushbu Qonunga muvofiq, ta’lim va tarbiyaning dunyoviyligi ta’minlanib, u maktabgacha, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy va oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim bosqichlaridan tashkil topgan. Maktabgacha ta’lim bolalarning uch yoshidan olti yetti yoshigacha oilada bolalar bog’chalarida boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi. Boshlangich ta’lim 1-9 sinflardan iborat, unda o’qish olti-etti sinflar doirasidda umumiy bilim asoslarini chuqur o’rganadilar, bu sinflarda asosiy

21e’tibor ularning dunyoqarashini shakllantirishga va kengaytirishga ularning qiziqish va intilishlarini oshirishga qaratilladi. Shundan so’ng o’quvchilarga 3 yillik o’quv akademik va kasb- hunar litseylari va kollejlaridan iborat ixtiyoriy-majburiy bosqichda o’qish tavsiya etiladi. Bu bilim yurtlarida o’quvchilar o’zlari tanlagan tta’lim yungalishi buyicha bilimlarini oshirib, muayyan oliy o’quv yurtiga kirish uchun aniq maqsadga yo’naltirilgan fanlarni chuqurlashtirgan holda o’rganishga qaratilgan, har ikki yo’nalishda o’qishni bitirgan o’quvchilar oliy o’quv yurtlariga kirishda keng imkoniyatga ega buladilar. Oliy mutaxassislik ta’limida o’n sakkiz o’n to’qqiz yoshlilar to’rt yil davomida o’qishni davom ettiradilar. Uzluksiz ta’lim yangi tizimining amaldagi shaklidan farqi shundaki, o’quvchilar alohida kollejlarda kasb-hunar egallaydilar va umumiy o’rta ma’lumotli bo’ladilar, akademik litseylarda esa, chuqurlashtirilgan umumta’lim tayyorligiga ega bo’ladilar. Ta’limning yangi tizimini tashkil etgan barcha o’quv maskanlaridaa asosiy e’tibor o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish kunikmalarini hosil qilishga egallagan bu ko’nikmalarini tajribada namoyon etishlariga qaratiladi. Tabiyki, demokratik jamiyatda bolalar erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadilar. “agar o’quvchi erkin fikrlashni urganmasa, berilgan ta’li m samarasi past bulishi muqarrar. Albatta, bilim kerak, ammo bilim o’z yuliga mustaqil fikrlash ham katta boylikdir.”(I.Karimov) Oliy ta’lim tizimida mutaxassis kadrlar ko’p bosqichli yo’l bilan tayyorlanadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida bajarilishi rejalashtirilgan dasturlar asosida amalga oshiriladi. Milliy dasturni amalga oshirishning asosiy natijasi raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning yaxlit tizimini barpo etishdan iborat bo’ladi. Respublika Oliy Majlisida tasdiqlangan {Kadrlar tayyorlash milliy dasturi}da quyidagi umumiy qoidalar ifodalangan. -muammolar va kadrlar tayyorllash tizimini tubdan isloh qilish omillari, -milliy dasturning maqsadi, vazifalari va uni ro’yobga chiqarish

22bosqichlari, -kadrlar tayyorlashning milliy modeli, -kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari, -dasturni ro’yobga chiqarishning tashkiliy asoslari. Dasturda bu qoidalar mazmuni quyidagicha ifoda etilgan: O’zbekiston Respublikasi inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishini, jamiyatning ma’naviy yangilanishini, ijtimoiy yualtirilgan bozor iqtisodiiyotini shakllantirishni, jahon hamjamiyatiga qo’sxilishni ta’minlaydigan demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurmoqda. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivojining asosiy yo’nalishlari. Tayanch iboralar: O’zbekistonda ijtimoiy hayot, o’quv tarbiya ishlari, keng imkoniyatlar barpo bo’lishi. Mustaqillik e’lon qilingan (1991 yil 1 sentyabr’) dastlabki yillardanoq O’zbekiston hukumati ta’limga ustuvor soha sifatida e’tibor berib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasining ta’lim sohasida aniq va ravshan hamda ilmiy asoslangan davlat siyosati mavjud bo’lib, u insonparvarlik va demokratik tamoyillarga asoslanadi hamda har bir fuqaroning bilim olishi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida qonuniylashtirilgan. Mustaqil Respublikamizda xalq ta’limi tizimi mazmunini yangilash va yangi ijtimoiy muhit sharoitida uni yanada rivojlantirish zarur edi. Chunki huquqiy, iqtisodiy, ma’naviy sohalarda olib borilayotgan islohotlarda asosiy maqsad ham barcha fuqarolarning hayotini ijtimoiy himoyalash, ularning turmush sharoitini yaxshilash, ma’naviy jihatdan yuksaltirish, eng muhimi, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdan iboratdir. Ana shu maqsadni amalga oshirish borasida Respublikamiz hukumati xalq ta’limi tizimini tubdan isloh qilishni va milliy kadrlarga bo’lgan ehtiyojni tobora ortib borayotganligini hisobga olib ta’lim tizimini ham yangilashni taqozo etar edi. Shu maqsadda 1997 yil 29 avgustda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1X sessiyasida “Ta’lim to’g’risida” Qonun hamda “Kadrlarni

23tayyorlash milliy dasturi” keng muhokama qilindi va tasdiqlandi. Shunga ko’ra, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq boy madaniyatimizni tiklash va uni rivojlantirish, ta’lim tizimini takomillashtirish, uni zamon talablariga javob bera oladigan jahon andozalari darajasiga ko’tarish maqsadiga e’tibor berib borilmoqda. Ta’lim sohasida “Ta’lim to’g’risida” Qonun qabul qilinganligi, 1996—1997 yildan boshlab birinchi sinflarda o’qishning lotin yozuviga asoslangan yangi alifboda dastur, qo’llanma, dasrliklarning yaratilganligi — bu ta’lim sohasida qo’yilgan dastlabki odimlar edi. O’tgan davrda yangi turdagi ta’lim muassasalari tashkil etildi. Oliy o’quv yurtlari qoshida litseylar ochildi. Qobiliyatli o’quvchilar chet ellarda ta’lim ola boshladi. O’qituvchilar xorijiy davlatlarda bo’lib, ilg’or tajribalarni o’rganib kela boshladilar. Viloyatlarda yangi-yangi biznech maktablari, kichik va o’rta kasb hunar kurslari ochila boshladi va bozor iqtisodi sharoitida fermer, soliq va bojxona xodimlari, audit v.b. yangi mutaxasissliklar kiritildi. Oliy maktab sohasida test usuli joriy etildi. Viloyatlardagi pedagogika institutlari universitetlarga aylantirildi, chet el mutaxassislari respublikamiz o’quv muassasalariga jalb etildi. Mustaqillik yillarida pedagogika fanining eng dolzarb muammolari ustida doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Chunonchi, O.Musurmonova “Yuqori sinf o’quvchilarida ma’naviy madaniyatni shakllantirishning pedagogik asoslari”, S.Nishonova “Sharq uyg’onish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol inson tarbiyasi”, U.Mahkamov “Yuqori sinf o’quvchilarining axloqiy madaniyatini shakllantirish”, M.Inomova “Oilada bolalarni ma’naviy- axloqiy tarbiyalashning pedagogik asoslari” kabi doktorlik dissertatsiyalari shular jumlasidandir. Hozirgi paytda Qori Niyoziy nomidagi O’zbekiston Pedagogika fanlar ilmiy tadqiqot instituti, hunar ta’limi ilmiy tadqiqot instituti, Nizomiy nomli Toshkent Davlat pedagogika universiteti yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda ta’lim sohasi bo’yicha Davlat ilmiy- texnikaviy dasturining ijrochilari hisoblanadilar.

24Hozirgi davrda, O’zbekistonning mustaqil taraqqiyoti strategiyasi, o’zbek xalqining buyuk davlat barpo etish yo’lidagi ezgu orzu- umidlarini, milliy istiqlol mafkurasini asl mohiyatini yoshlar qalbiga va ongiga singdirish jarayoni kechayotgan bu davrda bu muhim ishni "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ asosida uzluksiz tarzda olib borishni taqozo etadi. Zero, istiqlol mafkurasi hur fikrlilik va jur’atsizlikdan holi bo’lgan, o’z bilimi va kuchiga ishonib yashaydigan insonni tarbiyalaydi. Xalq maorifi vazirligini boshqargan eminjon Qodirov, Sayd Shermuhammedov respublikada o’quv tarbiya ishlarini talab darajasiga kutarish kechki ishchi-yoshlar va qishloq yoshlari maktablari tarmog’ini kengaytirish pedagog kadrlar tayerlash kabi ishlarga rahbarlik qildilar. Taniqli olim Sidiq Rajabov pedagogik muammolarni hal qilishda faoliyat ko’rsatdi, pedagogika tarixini urganishda faoliyat ko’rsatdi, pedagogika tarixini o’rganish va uning rivojini tahlil qilish sohalarida ish olib bordi. O’zbekiston maktablari tarixiga pedagogika fani taraqqiyotiga doir asarlar yaratdi. Pedagogika fanining tarkibiy qismi bo’lgan fanlarni o’qitish, jumladan adabiyot va ona tilini o’qitish usullarida ham ma’lum tadqiqot ishlari olib borildi. Bu sohada A.Zunnunov, Kudrat Axmedov, Xasan Zunnunov, M.Askarova, N.M.Mallaev va boshqalar faollik ko’rsatdilar. Umuman, kommunistik siyosatning ijtimoiy gumanitar ilmlar, jumladan ilmiy pedagogik fiikr iivojiga o’siq bo’lishiga qaramay xalqimizning tafakkuri, ma’naviy darajasi, pedagogik ongi yuksala bordi. O’zbekiston mustaqil bo’lishi billan milliy ong, milliy rux, milliy madaniyatni taraqqiy ettirish va tiklash uchun keng imkoniyatlar barpo buldi. milliy madaniyatimizning o’ziiga xosligi tiklandi. O’tmishda yashab ijod etgan, butun jahonga mashhur bo’lgan allomalar ma’naviyatini o’rganish boshlandi: “Quroni Karim” ning o’zbekcha izohli tarjimasi, Muhammad payg’ambarimizning hadislari, Abu Iso at-Termiziyning “Aljome’ as- saxix” asari, A.Yassaviyning “Hikmatlari” bir guruh olimlar yozgan “Buyuk siymolar, allomalar” kitoblari kabi asarlar chop etildi.

25Ta’lim O’zbekistan xalqi ma’naviyatiga yaratuvchi faoliyatini baxsh eta boshlashi bilan respublikada “O’zbek pedagikasi antologiyasi”, “O’zbek pedagogikasi tarixi”, “O’rta Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar”, “Maktab ma’naviyati va milliy tarbiya”, “Ma’naviy qadriyatlar va milliy tarbiya”, “O’quvchining axloqiy madaniyatini shakllantirish muammolari”, “Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari”, “Donolardan saboqlar” kabi pedagogik qo’llanmalar chop etildi. Mustaqillik davrida xalq ta’limini isloh qilish ta’lim - tarbiya sohasida eng muhim voqea bo’ldi.

26Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

O'xshashlar

O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi islohotlari.

XVII asrdan xix asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. IX asrning oxiri XX asr boshlarida turkistonda ta’lim tizimi

Xitoy va Yaponiya ta’lim tizimi (Xitoy va Yaponiya ta’lim tizimi ( maktablarida ta‘lim )maktablarida ta‘lim )

Oliy ta’limdan keyingi ta’lim tizimi

O’zbekiston Respublikasi tarbiya jarayonining hozirgi bosqich muommolari ta’lim va tarbiya tizimi