Таомлар озиқа моддаларининг организм учун аҳамияти - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Таомлар озиқа моддаларининг организм учун аҳамияти

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

Таомлар озиқа моддаларининг организм учун аҳамияти Режа: 1. Оқсиллар ва уларнинг инсон организми учун аҳамияти 2. Углеводлар ва ёғларнинг инсон организмидаги роли ва аҳамияти 3. Ёғларнинг инсон организмидаги роли ва аҳамияти

Оқсиллар ва уларнинг инсон организми учун аҳамияти Озиқ-овқат маҳсулотлари ва улардан тайёрланган таомларнинг асосий таркибий қисмлари оқсиллар, углеводлар, ёғлар, витаминлар ва минерал моддалар ҳисобланади. Уларнинг аксарияти мураккаб бирикмалар бўлиб, ўз навбатида бирламчи бирикмалардан тузилган. Масалан, оқсиллар аминокислоталардан, ёғлар ёғ кислоталаридан, мураккаб углеводлар эса оддий углеводлардан иборат бўлади. Одам организми учун ҳар бир бирикманинг ўзига хос ўрни ва роли бор. Лекин баъзи бир вақтларда, масалан, энергия манбаи сифатида углеводлар ва ёғлар бир- бирларининг ўринларини босишлари мумкин. Лекин оқсилларнинг ўрнини ва организмдаги ролини бошқа ҳеч қандай модда босаолмайди. Шу боисдан ҳам таомлар таркибий қисмларидан энг асосийси оқсил моддалари ҳисобланади. Оқсиллар асосан ҳайвонот маҳсулотларида кўп бўлади. Ўсимлик маҳсулотларидан оқсилга фақат дуккаклилар (нўхат, ловия, мош, соя ва ш.ў.) бой бўлади. Улардаги оқсиллар миқдори гўшт оқсилларидан ҳам кўп. Оқсиллар одам организмида турли вазифаларни бажаради: биринчидан, улар организмда кечадиган барча биокимёвий жараёнларда иштирок этишади, оқсилсиз биронта ҳам жараён бормайди; иккинчидан, организмнинг барча мушак тўқималари асосан оқсиллардан ташкил топган, шу боисдан ҳам инсоннинг биронта органини, масалан, ҳатто кўзларини ва сочларини, оқсилсиз тасаввур қилиб бўлмайди; учинчидан, организмда кечаю-кундуз тинмасдан эски ҳужайраларнинг парчаланиш (диссимиляция) ва янги ҳужайраларнинг пайдо бўлиш (ассимиляция) жараёнлари боради. Янги ҳужайралар ҳам оқсилдан ва оқсиллар иштирокида ҳосил бўлади; тўртинчидан, фақат оқсиллар ёрдамида суяклар ва мушак тўқималари бир- бирлари билан бирлашиб, яхлит танани (организмни) ҳосил қилади, уларнинг қисқариб-чўзилиши ва чўзилиб- қисқаришлари натижасида қўллар, оёқлар, бўйин ва яхлит тана мускуллари ҳаракатга келади; бешинчидан, оқсиллар танани ташқи таъсирдан ҳимоя

қилишади, чунки тери мушаклари ҳам оқсиллардан ташкил топган. Оқсиллар суяклар ва қон таркибида ҳам бўлади, тирноқлар ҳам оқсиллардан иборат. Истеъмол қилинган таомларнинг моддаларини ҳужайраларгача етказиб бериш ва нафас олиш натижасида ҳосил бўлган карбонат ангидрид (СО 2 ) газини чиқариб кетиш ҳам бевосита оқсиллар иштирокида амалга оширилади. Оқсилларнинг аҳамияти тўғрисида юқорида келтирилган маълумотларни ҳисобга олиб, оқсилсиз ҳаётнинг бўлиши мумкин эмас деган хулосага келиш мумкин. Одам организмида оқсилларнинг бажараётган вазифалари серқирра бўлганлиги сабабли махсус адабиётларда уларнинг вазифалари гуруҳларга бўлиниб ўрганилади: - пластик ёки қурилиш материаллари ролини ўташ вазифалари; - каталитик вазифалари; - гормонал вазифалари; - ташиш вазифалари; - алоҳида махсус вазифалари. Пластик материаллар сифатида оқсил моддаларининг асосий роли шундан иборатки, улар ҳужайралар ва ҳужайралараро моддаларнинг асосий «қурилиш» материаллари сифатида хизмат қилади. Уларни ҳосил қилишда оқсиллардан ташқари албатта углеводлар ҳам иштирок қилишади. Ҳужайралар мускулларни, мускуллар эса, бундан олдин таъкидланганидек, суяклар билан бирга яхлит организмни ташкил қилади. Одам организми вазнининг деярли 20% оқсиллардан иборат. Оқсилларнинг каталитик вазифалари ферментларнинг организмдаги роли орқали ифодаланади. Маълумки, оддий ферментлар фақат оқсиллардан, мураккаб ферментлар эса оқсилларнинг бошқа моддалар (кофермент) билан бирикмасидан иборат. Ферментлар озиқа моддалар ассимиляциясида ва организмда кечадиган барча биокимёвий жараёнларнинг катализатори сифатида иштирок қилади. Оқсилларнинг гормонал функцияси гормонларнинг бажарадиган вазифалари орқали ифодаланади. Маълумки, гормонларнинг аксарияти

оқсиллардан ташкил топган. Уларнинг одам организмидаги роли жуда ҳам катта: гормонлар организмдаги барча жараёнларнинг тўғри (меъёрида) кечиши учун жавобгар ҳисобланади. Ҳар бир жараённинг меъёрида кечишини таъминлайдиган гормон бор. Масалан, инсулин гормони ҳазм бўладиган углеводлар алмашинувини бошқариш, гипофиз гормони эса одамнинг ҳаракатини (хулқ-атворини) меъёрида бошқариш учун жавобгар ҳисобланади. Агар биронта гормон етишмаса ёки ишлаб чиқарилмаса, ушбу гормон таъминлайдиган биокимёвий жараён бузилади ёки амалга ошмайди. Масалан, инсулин гормонининг етишмаслиги ёки ишлаб чиқарилмаслиги натижасида углеводлар ҳазм бўлмайди ва натижада қанд касаллиги келиб чиқади. Баъзи бир оқсиллар организмда моддаларни ташишда иштирок этади. Масалан, қон оқсили гемоглобин углеводлар, ёғлар ва оқсилларнинг ва бошқа моддаларнинг ёниши учун кислородни ҳужайрагача ташиб етказиб беради ва ушбу жараён натижасида ҳосил бўлган СО 2 газини ҳужайралардан ташиб чиқади. Баъзи оқсиллар эса углеводларни, ёғларни, минерал моддаларни, баъзи бир витаминларни ҳамда дори-дармонларни ва шуларга ўхшаш бошқа моддаларни ҳужайраларга ташиб ўтказишда иштирок этади. Оқсилларнинг бундай вазифасига уларнинг ташиш функцияси дейилади. Махсус адабиётлардаги маълумотларга қараганда баъзи бир оқсиллар фақат уларгагина хос специфик вазифаларни бажаради. Масалан, уларга наслга хос маълумотларни ўзгартирмасдан сақлаб туришни таъминлайдиган оқсиллар, ёки организмни бегона (ёт) оқсиллардан, яъни антигенлардан ҳимоя қиладиган оқсиллар, яъни антителалар киради. Антителалар таомлар таркибига кирадиган моддалардан антигенлар тушгандан кейин синтез қилинади. Аниқроқ қилиб айтганда, организм учун таомларнинг улкан молекулали оқсиллари эмас, уларнинг аминокислоталари керак бўлади, чунки аминокислоталардан организм ўзига керакли оқсилларни, ферментларни, гормонларни бошқа моддаларни синтез қилади. Уларнинг синтез қилиниши учун таомлар таркибида катта ёшдаги одамлар организмига қуйидаги аминокислоталар етарли миқдорда тушишлари керак: валин, изолейцин, лейцин, лизин, метионин, треонин,

триптофан ва фенилаланин. Агар уларнинг биронтаси бўлмаса, организм ўзига керакли оқсилларни синтез қилаолмайди. Бундай аминокислоталарни алмашинмайдиган аминокислоталар деб аташ қабул қилинган, чунки бошқаларини агар азот элементи етарли бўлса, организм бошқа моддалардан ҳам синтез қилаверади. Ёш болалар организми учун яна иккита аминокислота (аргинин ва гистидин) алмашинмайдиган ҳисобланади. Таркибида барча алмашинмайдиган аминокислоталари мавжуд озиқ- овқат маҳсулотини ёки таомни биологик қийматли, таркибида бир ёки бир неча алмашинмайдиган аминокислотаси бўлмаган маҳсулот ёки таомни биологик қийматсиз таом ёки маҳсулот дейилади. Умуман, озиқ-овқат маҳсулотлари оқсилларининг таркибидаги аминокислоталари сони 20 тадан ошмайди. Маҳсулотнинг тури ва хилига қараб улар оқсилларидаги аминокислоталар сони ҳар хил бўлади (жадвал). жадвал Оқсилларнинг аминокислота таркиби, % Аминокислоталар Желатин Макка казеини Сут Р-лакто- глобулини Сут казеини Буғдой глиадини Гликокол (глицин) 27,0 0 1,4 1,9 1,0 Аланин 9,0 9,8 7,4 3,5 2,5 Валин 1,2 1,9 5,8 7,2 30, Лейцин ва изолейцин 3,9 25,0 21,7 17,9 6,0 Фенилаланин 1,0 7,6 3,5 5,5 2,5 Пролин 9,7 9,0 4,1 11,6 13,2 Оксипролин 8,4 0,8 - 0,2 - Метионин 0,3 2,4 3,2 3,1 2,3 Цистин 0,2 0,9 2,3 0,3 2,3 Серин 3,3 1,0 5,0 5,9 0,1 Треонин 1,4 - 5,9 4,5 3,0 Тирозин 0 5,9 3,8 6,1 3,1 Триптофан 0 0,2 1,9 1,2 0,9 Аспарган кислотаси 3,4 1,8 11,4 7,2 1,4

Глютамин кислотаси 5,8 31,3 19,5 22,0 46,0 Гистидин 2,9 0,8 1,6 3,2 2,1 Жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, оқсилларда нафақат аминокислоталар сони, улар миқдорлари ҳам ҳар хил. Таом ёки маҳсулотнинг оқсили организм томонидан фойдали ўзлаштирилиши учун уларнинг ва улар оқсилларининг таркибидаги алмашинмайдиган аминокислоталар миқдор жиҳатдан бир-бирларига маълум бир нисбатда бўлишлари лозим. Лекин шуни эсда сақлаш керакки, дунёда алмашинмайдиган аминокислоталар нисбати мақбул бўлган биронта ҳам табиий маҳсулот мавжуд эмас. Баъзи бир озиқ-овқат маҳсулотларида алмашинмайдиган аминокилоталарнинг барчаси бўлгани билан баъзилари миқдорлари бўйича белгиланган мақбул нисбатлардан анча кам ёки кўп бўлиши мумкин. Мисол учун, буғдой оқсилида тавсия қилинган лизин оптимал миқдорининг фақат 50% миқдорида мавжуд бўлса, картошка ва дуккакли маҳсулотларнинг аксариятида (нўхат, ловия ва ш.ў.) метионин ҳамда цистин етишмайди. Фақат ҳайвонот маҳсулотлари оқсилларида алмашинмайдиган аминокислоталар миқдорлари тавсия қилинган оптимал нисбатларга яқин бўлади. Углеводлар ва ёғларнинг инсон организмидаги роли ва аҳамияти Бир кунлик рацион таркибий қисмларининг орасида углеводларнинг улуши жуда ҳам катта. Уларнинг миқдори оқсил ёки ёғ миқдорига нисбатан деярли беш мартагача кўп бўлиши мумкин. Углеводларнинг асосий манбаи ўсимлик маҳсулотлари, асосан ёрмалар, нон, картошка ва соф ҳолда истеъмол қилинадиган шакар (сахароза) ҳисобланади. Баъзи бир ўсимлик маҳсулотларида углеводлар миқдори 60-80 %ни ташкил қилади. Ҳайвонот маҳсулотларида ҳам углеводлар (гликоген) мавжуд, лекин жуда кам миқдорда. Гўшт, балиқ ва сабзавот маҳсулотларини эса углеводларнинг асосий манбаи сифатида қараш мумкин эмас.

Таомлар сифатида истеъмол қилинадиган маҳсулотларнинг углеводлари таом ҳазм қилиш органлари сўлаклари ферментларининг таъсир қилишига қараб икки гуруҳга бўлинади: - ҳазм бўладиган углеводлар; - ҳазм бўлмайдиган углеводлар; Ҳазм бўладиган углеводлар таомлар ҳазм қилиш системасида ферментлар таъсирида ўзларининг бирламчи моддаларига парчаланиб, қонга сингилади. Ҳазм бўлмайдиган углеводлар эса таомлар ҳазм қилиш системаси ферментлари таъсирида ўзларининг бирламчи моддаларигача парчаланмайди ва шу боисдан ҳам қонга сингилмайди. Ҳазм бўлишидан ва бўлмаслигидан қатъий назар, иккала углеводлар гуруҳининг ҳам инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти ўта катта. Ҳазм бўладиган углеводларга глюкоза, фруктоза, сахароза, малтоза, лактоза, галактоза, крахмал ва бошқалар киради. Ҳазм бўладиган углеводлар, крахмал ва гликогендан ташқари, ширин таъмга эга. Лекин уларнинг ширинлик даражаси ҳар хил. Агар қанд шакари сахароза ширинлиги 100% деб олинса, унга нисбатан қолган шакарларнинг ширинлик даражаси қуйидагича бўлади: - фруктоза 173 - глюкоза 74 - сорбит 48 - ксилоза 40 - мальтоза 32 - галактоза 32 - рафиноза 23 - лактоза 16 Келтирилган рақамлардан кўриниб турибдики, энг ширин углевод фруктоза ҳисобланади. Унинг ширинлиги сахароза ширинлигига нисбатан 73% ортиқ. Фруктозага табиий асал жуда бой. Шу боисдан ҳам асал шакарга нисбатан анча ширин.

Ҳазм бўладиган углеводлар биринчи навбатда энергия манбаи сифатида организм томонидан фойдаланилади. Уларнинг миқдори организмга керакли энергияни олиш учун етишмаса, энергия манбаи сифатида ёғлар, ёғлар миқдори ҳам етишмаганда, оқсиллар ҳам ишлатилиши мумкин. Углевод ва оқсилнинг 1 г. ўртача 4 ккал, ёғнинг 1 г. эса 9 ккал энергия беради деб қабул қилинган. Углеводлардан, бундан олдин таъкидланганидек, ҳужайралар ва ҳужайралараро қурилиш материаллари сифатида, аминонуклеин кислоталарини синтез қилишда ҳамда коэнзимлар сифатида фойдаланилади. Бундан ташқари, углеводлар оқсиллар ва ёғлар алмашинувида иштирок этади ва уларнинг миқдорига таъсир қилади. Назарий жиҳатдан, организмнинг энергияга бўлган талабини 50-60 % ҳазм бўладиган углеводлар ҳисобидан қопланиши керак. Таом ҳазм қилиш системаси ферментлари таъсирида ҳазм бўлмайдиган углеводларга пектин моддалари, гемицеллюлоза, клетчатка ва лигнинлар киради. Махсус адабиётларда ҳазм бўлмайдиган углеводларни озиқа толалари деб аташ қабул қилинган. Ферментлар таъсирида парчаланмаслиги ва қонга сингилмаслиги сабабли ХХ асрнинг даярли 40-йилларигача уларни балласт, яъни кераксиз моддалар деб аташган. Лекин, ўтган асрнинг иккинчи ярмида олинган илмий-тадқиқот ишларининг натижалари озиқа толаларининг инсон соғлиги ва таом ҳазм қилиш органларининг маъёрларида ишлашини таъминлашда катта аҳамиятга эга эканлиги, ҳамда ҳазм бўлмайдиган углеводларнинг қўшимча озиқа манбаи сифатидаги роли тасдиқланди. Илмий маълумотларга қараганда йўғон ичак микроорганизмлари ферментлари таъсирида пектин моддалари 95, гемицеллюлозалар 60-80, клетчатка эса 30-40%гача гидролизланади. Гидролиз жараёнида шакарлар (арабиноза, галактоза), учувчан органик кислоталар (пропион, мой ва сирка кислоталари) ва гормонлар, В гуруҳининг баъзи бир витаминлари ҳосил бўлади. Албатта, уларнинг бир қисми қонга сингиб, таомлар таркибидаги етишмайдиган миқдорларини тўлдиради.

Ҳазм бўлмайдиган углеводларнинг таомлар ҳазм қилиш органларининг маъёрида ишлашини таъминлашдаги роли қатор клиник экспериментлар натижасида аниқланган. Олинган маълумотларга қараганда клетчатка ва гемицеллюлоза таом ҳазм қилиш органларининг нозик деворларига тегиб, сескантиради ва унинг натижасида уларнинг мускуллари қисқариб яна ўз жойига қайтади. Бундай жараён озиқа моддалари тегиши билан давом этаверади. Натижада таом қолдиқлари ҳазм қилиш органларидан чиқиш жойларининг очилиб-ёпилиши натижасида таом ошқозондан ўн икки бармоқли ичакка, ундан эса ингичка ичакка, кейин эса йўғон ичакка қараб, яъни юқоридан пастга, ҳаракат қилади. Бу эса таомлар қолдиқларидан ошқозон ва ичакларнинг ўз вақтида тозаланишини таъминлайди. Пектин моддаларининг асосий хоссаларидан бири шундан иборатки, улар таомлар ҳазм қилиш трактида шишиб, желесимон моддага айланади. Желесимон модда ўт кислоталарини ва ёғларни ўзига шимиб олиб, ёғнинг парчаланиш ва қонга сингилиш тезлигини пасайтиради. Бундан ташқари, ёғ таркибидаги холестерин ҳам қонга кам ўтади. Шундай қилиб, озиқа толалари қон босими касалликларининг олдини олишга имкон беради. Масалан, Буюк Британия соғлиқни сақлаш ва социал таъминот вазирлигининг маълумотларига қараганда рационлари озиқа толаларига бой бўлган кишиларнинг қонида холестерин миқдори анча паст бўлган. Бундан ташқари, озиқа толаларига бой таомларни истеъмол қиладиган одамлар ўртасида юрак касали билан боғлиқ ўлимлар, қанд, туз ҳосил бўлиш ва семириш каби касалликлар камайган. Яна шуни таъкидлаш керакки, озиқа толаларининг йўғон ичак микрофлорасининг таркибини меъёрида таъминлаб туришда ҳам аҳамияти ўта катта, чунки улар ўзлари билан бирга иритиб-чиритадиган микроорганизмларни ташқарига чиқариб кетади. Бундан ташқари, организмга тушган оғир металл ионларини ҳам абсорбция қилиб ёки кимёвий боғлаб олиб, уларнинг организмга бўлган салбий таъсирини пасайтиради.

Ёғларнинг инсон организмидаги роли ва аҳамияти Ёғларнинг организм учун физиологик аҳамияти ҳайвонларда ўтказилган илмий-тадқиқот ишлари натижасида тасдиқланган. Масалан, ҳайвонлар узоқ муддат давомида таркибида ёғлар миқдори кам бўлган емлар билан овқатлантирилганда уларнинг марказий нерв системасининг бузилиши, иммунитетининг пасайиб кетиши, яъни юқумли касалликларга тез чалиниши ва умрининг қисқариб кетиши, кузатилган. Ушбу маълумотлар ёғларга ҳам таомларнинг оқсиллар каби алмашинмайдиган қисми сифатида қараш кераклигини тасдиқлайди. Ҳақиқатдан ҳам ёғлар ҳужайралар ва улар пардаларининг тузилишида оқсиллар билан бирга асосий компонент ҳисобланади, яъни ёғлардан организм энергия манбаи сифатидан ташқари, қурилиш материаллари сифатида ҳам фойдаланилади. Ёғлар олиниш манбаларига қараб ўсимлик мойларига ва ҳайвонот ёғларига бўлинади. Ўсимлик мойларининг таркибида тўйинмаган ёғ кислоталари кўп бўлганлиги сабабли суюқ консистенцияга эга. Уларнинг таркибида олеин, линол, линолен ва арахидон каби ёғ кислоталари бўлади. Улар одам организмида таомнинг бошқа таркибий қисмларидан синтез қилинмайди. Шу сабабли ҳам одам организмига истеъмол қилинадиган таомлар таркибида тушишлари ва аминокислоталар каби алмашинмайдиган моддалар ҳисобланиши лозим. Ёғларнинг одам организмида бажарадиган вазифалари ҳам минимум қуйидаги уч гуруҳга бўлиб ўрганилади: - пластик, яъни «қурилиш» материаллари сифатида; - ташиш функцияси; - бошқариш вазифалари. Ёғларнинг пластик функцияси ҳужайраларнинг тузилишида, жинсий ва буйрак усти безлари гормонларининг ҳосил бўлишида ишлатилиши орқали ифодаланади. Маълумки, ушбу гормонлар артерия босимини ва буйрак фаолиятини бошқаришда ҳамда оқсиллар, ёғлар ва сув, тузлар алмашинувида иштирок этади.

Бугунги кунда ёғларнинг ташиш функциялари яхши ўрганилган. Маълумки, витаминлар, минерал тузлар ва бошқа моддалар ёғда эриган ҳолда ичак ҳужайралари мембраналаридан қонга ва қондан ҳужайраларгача ташилиб етказилади. Ёғлар юрак-томирларининг, бош миянинг фаолиятларини бошқаришда, моддалар алмашинувида ва қон айланишида иштирок қилади, одам организимининг турли хил юқумли касалликларига қаршилигини кучайтиради. Организмда ошиқча ёғлар ёғ ҳужайраларида сақланади ва таомлар энергияси талаб даражасигача етишмаганда сарфланади. Ёғлар, қуюқ ёки суюқ бўлишидан қатъий назар, организмда ўртача бир хил (9 ккал) иссиқлик беради. 1 г. ёғнинг берадиган иссиқлиги 1 г. углевод ёки 1 г. оқсил берадиган иссиқлиқдан деярли 2,2 марта кўп бўлади. Ўсимлик мойларининг асосий манбаи сифатида ўсимлик мойлари (99,9 %), юнон ёнғоги (53-65 %), сули (6,9 %), гречиха ёрмалари (3,3 %), ҳайвонот ёғларининг манбаи сифатида эса сариёғ (72-82 %), сметана (30 %), пишлоқ (15-30 %), колбаса (20-40 %) каби маҳсулотлар хизмат қилади. Ёғлар, бундан олдин таъкидланганидек, ёғ кислоталаридан ташкил топган. Ёғ кислоталари ўз навбатида тўйинган ва тўйинмаганларга бўлинади. Тўйинган ёғ кислоталари (палмитин, стеарин ва бошқалар) организм томонидан энергия олиш учун ишлатилади. Тўйинган ёғ кислоталари организмда углеводларнинг ортиқча қисмидан синтез қилинишлари мумкин. Ёғлар ферментлар таъсирида парчалангандан кейин ажралиб чиққан тўйинмаган ёғ кислоталари (олеин, линол, линолен, арахидон кислоталари) асосан қурилиш материаллари сифатида ишлатилади. Юқорида таъкидланганидек, улар таомлар таркибида албатта етарли миқдорда организмга тушишлари керак.

Адабиётлар: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

O'xshashlar

Таомлар озиқа, минерал ва биологик актив моддаларининг организм талабидан кўп ёки кам миқдорларининг соғлиққа таъсири

Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти

Витаминлар, минерал моддалар ва сувнинг одам организми учун аҳамияти

Суюкли таомлар

Оқилона овқатланиш ва одамлар организмига хос хусусиятларни ҳисобга олиш