Оқилона овқатланиш ва одамлар организмига хос хусусиятларни ҳисобга олиш - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Оқилона овқатланиш ва одамлар организмига хос хусусиятларни ҳисобга олиш

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.5 KB

Ko'chirib olish

Оқилона овқатланиш ва одамлар организмига хос хусусиятларни ҳисобга олиш Режа: 1. Организм ферментлари системасининг таомлар кимёвий таркибига реакцияси 2. Таомлар таркибининг организм микрофлорасига мос келиши 3. Оқилона овқатланишда таомлар таркибини организм хусусиятларига мослаштириш йўллари

Организм ферментлари системасининг таомлар кимёвий таркибига реакцияси Азалдан маълумки, жисмоний жиҳатдан мутлоқ соғлом кишиларнинг организмларида ҳам ўзига хос хусусиятлари бўлади. Бу хусусиятлар баъзи бир кишиларнинг организмида сезиларли, баъзи бирлариникида эса сезилмайдиган даражаларда бўлиши мумкин. Организмнинг таомлар ҳазм қилиш системасининг ўзига хос хусусиятларидан бири унинг органлари ажратиб чиқарган ферментларнинг орасида таомнинг баъзи бир таркибий қисмини ҳазм қиладиган ферментларнинг бўлмаслиги ёки ноактив шаклда бўлишидир. Бундан олдин таъкидланганидек, овқатланишнинг асосий тамойилларидан бири - организм томонидан истеъмол қилинган таом уни барча керакли озиқа моддалари билан таъминлаши керак. Бундан ташқари, таомнинг таркибий моддалари ва уларнинг миқдорлари организм ферментлари системасига ва микрофлорасига мос келиши лозим. Бу дегани, таомлар ҳазм қилиш органлари томонидан ажратиб чиқарилаётган сўлакларда таомнинг биронта қисмини ҳазм қиладиган фермент бўлмаса ёки у ноактив шаклда бўлса, ўша озиқа модда таом таркибида организмга тушмаслиги керак. Маьлумки, таомлар оқсиллари, углеводлари, ёғлари ва шунга ўхшаган мураккаб моддалари организм томонидан ўзлаштирилишидан олдин ўзларининг бирламчи моддаларигача, яьни мономерларигача парчаланади. Ферментлар таьсирида ҳосил бўлган мономерлар қонга ўтиб, хужайралар томонидан ўзлаштирилади. Масалан, ёғлар ёғ кислоталаригача, оқсиллар аминокислоталаргача, углеводлар эса оддий углеводларгача махсус ферментлар таьсирида парчаланади ва ҳосил бўлган оддий моддалар қонга сингилиб, ҳужайраларгача етказиб берилади. Агар таомлар ҳазм қилиш органларида таомлар таркибидаги мураккаб моддаларнинг биронтасини парчалайдиган фермент бўлмаса ёки ноактив бўлса, ушбу модда бирламчи моддаларгача парчаланмайди ва организм томонидан

ўзлаштирилмайди. Парчаланмаган модда тўғридан-тўғри йуғон ичакка ўтади ва у ердаги микроорганизмлар томонидан озиқа сифатида ишлатилади. Натижада микроорганизмларнинг кўпайиб кетишлари ва улар турларининг ўзгаришлари ҳам мумкин. Бундай ҳолларда организмда турли ноқулайликлар, ҳатто касалликлар келиб чиқиши мумкин. Озиқа моддаларининг ҳазм бўлмаслиги натижасида келиб чиқадиган касаллик ва ноқулайликлар тиббий адабиётларда идиосинкраза деб аталади. Демак, идиосинкраза касаллигининг келиб чиқиш сабаби одам организмда таомларни ҳазм қиладиган ферментлардан бирининг йўқлигидан ёки бўлганда ҳам активлигининг пастлигидан иборат Баъзи бир одамларнинг организмида углеводлардан сут шакари лактозани парчалайдиган лактаза ферменти бўлмайди ёки бўлса ҳам активлиги паст бўлади. Шу боисдан ҳам барча мамлакатларда одамларнинг сутга бўлган таъсирчанлиги жуда ҳам юқори (жадвал). жадвал Лактаза ферменти етишмаслигининг содир бўлиш даражаси, % Миллати (элати) Содир бўлиши Миллати (элати) Содир бўлиши Субарктика индеецлари 84,0 Финлар 17,0 Канаданинг шимолий қирғоғида яшовчи индеецлар 63,0 Руслар 12,5-16,3 Марилар 81,0 Белоруслар 13,0 Польшаликлар 37,5 Чехлар 12,5 Венгерлар 37,0 Кареллар 11,5 Литваликлар 32,0 Мордвинлар 11,1 Хантилар 30,9 Зепслар 11,0 Мансилар 30,8 Украинлар 5,8 Ненецлар 28,6 Шведлар 1,0 Эстонлар 23,0-31,7

Жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, таомлар истеъмол қилиш органлари сўлакларида лактаза ферментининг етишмаслиги шимолда яшайдиган ҳалқлар (индеецлар, марилар, хантилар, мансилар кабилар) ўртасида кўп учрайди. Адабиётлардаги маълумотларга қараганда Европа мамлакатлари ҳалқларининг 50 % га яқини сутни истеъмол қилаолмайди. Агар улар сут истеъмол қилишганда ичаклари фаолиятининг бузилиши, организмларининг эса заҳарланиши кузатилган, баъзи бир ҳолларда эса ҳаётдан кўз юмиш ҳодисалари содир бўлиши мумкин. Америкалик Пол Брэггнинг «Очиқишнинг мўжизалари» («Чудо голодания») асарида келтирган маълумотларига қараганда кўпчилик америкаликлар сутни яхши ҳазм қилишади. Лекин шундай кишилар ҳам борки, улар ҳатто бир қултумгача сут ичишганларида ёки сутли маҳсулот истеъмол қилишганларида ҳам метеоризмдан ва ичакларининг хўппайиб кетишидан ўзларини ёмон сезишадилар, уларнинг баъзиларида эса ич кетишлар ва қизамиқ (гул) чиқишлар содир бўлади. Лактаза ферментининг етишмаслиги ёш болалар ўртасида жуда ҳам кўп учрайди. Лактаза ферменти бўлмаган, бўлганда ҳам унинг активлиги паст бўлган, организмда сут шакари лактоза ўзининг мономерларигача (глюкоза, галактоза) парчаланмайди. Шу сабабли ҳам ингичка ичак хужайралари мембраналари орқали қонга ўтаолмайди ва ингичка ичак бўйича пастга қараб ҳаракат қила бошлайди. Лактоза йуғон ичакка келиб тушиши биланоқ, ундаги микроорганизмлар томонидан ўзлаштирила бошлайди. Натижада улар жуда ҳам тез ўрчийди. Жуда ҳам тез кўпайиб кетиши натижасида уларнинг ҳаёт фаолияти маҳсулоти сифатида токсинлар ажралиб чиқа бошлайди. Токсинлар ичакнинг нозик шиллиқ пардасига текканда уни безовта қилади (қичиштиради), уларнинг бир қисми қонга сингиб, организмни заҳарланишга олиб келади. Активлашган микроорганизмлар фаолияти натижасида ажралиб чиқадиган газ ҳисобидан ичаклар хўппайиб кетади. Бу эса ўз навбатида метеоризмга олиб келади. Ичакларнинг эпителиал хужайралари нон маҳсулотлари оқсили бўлган глютенни парчалайдиган пептидаза ферментини ишлаб чиқаради. Баъзи бир

кишилар организмида пептидаза ферменти ишлаб чиқарилмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда глютен парчаланмасдан ва қонга сингимасдан тўғридан- тўғри микроорганизмларга бой бўлган йуғон ичакка тушади. Глютен ҳам, худди сут шакари лактозадек, микроорганизмлар томонидан тез ҳазм қилина бошлайди. Микроорганизмларнинг актив фаолияти натижалари юқорида кўрсатилган безовтачиликлар ва касалликларга олиб келади. Булардан ташқари яна шунга эътибор бериш керакки, баъзи бир кишиларнинг организмида маҳсулот оқсиллари ўзларининг бирламчи моддаларигача (аминокислоталаргача) парчаланмасдан қонга ўтишга ҳаракат қилади. Унинг натижасида тез орада одамнинг оғзи, томоғи қичишиб бошлайди, яна бироздан кейин эса қайд қилишлар ва ич кетишлар кузатилади. Бундай ҳолларда бадан қизариб, ачитадиган қизамиқ чиқади. Таомлар таркибига организмнинг бундай реакциясига озиқавий аллергия дейилади. Озиқавий аллергия оғир кечган пайтларда одам ҳушини йўқотиши ва қон босимининг пасайиб кетиши мумкин. Фан нуқтаи назаридан ҳар бир озиқ-овқат маҳсулотига озиқавий аллерген сифатида қараш мумкин. Лекин шунга эътибор бериш керакки, сигир сути, товуқ, ўрдак ва ғоз тухумлари, қулупнай, апелсин, мандарин, шоколад, кофе, ялпиз каби маҳсулотлар тез-тез аллергия бериб туради. Товуқ тухуми жуда кам миқдорда ҳам аллергия бериши мумкин. Аллергия берадиган сигир сути оқсилларининг аксарияти қайнатиш даврида ўзининг бу хусусиятини йўқотади. Яна шуни таъкидлаш керакки, баъзи бир кишилар балиқни, товуқ гўштини, буғдой, сули, арпа, тариқ ярмаларини, маккажўхорини, юнон ёнғоғини, горчица ёки қалампирни истеъмол қилиша олмайдилар. Озиқавий аллергияга нисбатан болалар 1-3 ёшда ўта таъсирчан бўлишади. Адабиётлардаги маълумотларга қараганда болаларнинг 40 % дан кўпи озиқавий аллергия билан касалланади, болаларга деярли 7,5 % миқдорида аллерген сифатида сигир сути таъсир қилади.

Диетолог олимларнинг охирги йиллардаги фикрига қараганда астма (бўғма), конъюнктивит, стоматит, экзема (чилла яра), артрит (бўғин яллиғланиши), бошоғриқ, тумов касалликлари озиқавий аллергия билан боғлиқ. Юқорида келтирилган маълумотлардан қуйидагича хулосага келиш мумкин: истеъмол қилинадиган таомларнинг таомлар ҳазм қилиш фермент системасига мос келишидан ташқари, уларнинг таркибида организмга салбий реакция берадиган маҳсулотлар ҳам бўлмаслиги шарт. Таомлар таркибининг организм микрофлорасига мос келиши Организм таомлар ҳазм қилиш системасининг органларида, асосан оғиз бўшлиғи ва йўғон ичакда, микроорганизмлар жуда ҳам кўп бўлади. Ҳар бир инсоннинг таомлар ҳазм қилиш системасида маълум бир турдаги микроорганизмларнинг мавжудлиги истеъмол қилинган таомнинг меъёрида ҳазм бўлишини, иммун реакциясининг ва организмнинг бошқа функцияларининг мақбул даражада ривожланишига имкон беради. Табиий ҳолда организм (макроорганизм) микроорганизмлар билан тинч- тотув яшайди. Одатда макроорганизм микроорганизмларнинг яшаши учун керакли озиқа моддаларини (пектин ва клетчатка) етказиб беради. Ўз навбатида микроорганизмлар эса ўзларининг яшаш фаолияти натижасида ҳосил бўлган фойдали моддаларни макроорганизмга етказиб беришади. Демак, макро- ва микроорганизмлар ўртасида доимий модда алмашинув мавжуд бўлади. Олимлар фикрига ва илмий-тадқиқотлари натижаларига қараганда макро- ва микроорганизмлар ўртасидаги модда алмашинуви одам организми учун ўта катта аҳамиятга эга. Агар бундай модда алмашинуви бўлмаса, биологик жараёнлар салбий томонларга кетиши мумкин. Микроорганизмлар ишлаб чиқарадиган бирикмалар ўртасида одам организми учун ўта зарур бўлган турли хил органик ва ноорганик моддалар, масалан, витаминлар (В 1 , РР, В 6 , В 12 , К), стимуляторлар, ферментлар, гормонлар ва бошқа физиологик актив моддалар бўлади. Уларнинг бир қисми ҳосил бўлган жойида, яъни йўғон ичакда, қонга сингилади ва уларнинг организмдаги

етишмайдиган миқдорларини тўлдиради. Бу эса ўз навбатида уларнинг етишмаслиги натижасида содир бўлиши мумкин бўлган баъзи бир салбий жараёнларнинг олдини олишга имкон беради. Масалан, олимлар томонидан ўтказилган тадқиқот натижалари шуни кўрсатганки, ем ҳазм қилиш системаси микроорганизмлардан тозаланган қора молларнинг жунлари тезда тушиб кетган. Бундан қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин: биринчидан, организмда стимуляторларнинг, баъзи бир витаминлар ва алмашинмайдиган аминокислоталарнинг етишмаслиги натижасида унинг ҳимоя қилиш иммун системаси яхши ривожланмайди; иккинчидан, юқорида келтирилган хулосадан келиб чиққан ҳолда, микроорганизмларни организмнинг нормал ҳолатини таъминловчи омиллар манбаларининг асосийларидан бири деб ҳисоблаш мумкин. Ҳар бир одамнинг организмига хос микроорганизмлар турлари уларнинг доимо истеъмол қилиб келадиган таомларининг таркибига боғлиқ бўлади. Масалан, рационида доимо ёғлар кўп бўлган одамларнинг таом ҳазм қилиш системасидаги микроорганизмлар турлари углеводга доимо бой таомларни истеъмол қиладиган одамлар микрофлорасидан фарқ қилади. Истеъмол қилинаётган таомларнинг таркибий қисми ўзгармагунча йўғон ичакда шаклланган микроорганизмлар турларининг нисбати ҳам ўзгармай қолаверади ва организмга ҳеч қандай зарар етказилмайди. Лекин таомлар таркибининг ўзгариши билан йўғон ичакдан микрофлора ҳам ўзгариб, бошқа, шу жумладан касаллик келтириб чиқарувчи, микроорганизмлар ҳам пайдо бўлиши мумкин. Таомлар ҳазм қилиш системасидаги (йўғон ичакдаги) микрофлоранинг истеъмол қиладиган маҳсулотлар таркибининг ўзгаришига дисбактериоз дейилади. Дисбактериоз ҳодисасининг содир бўлиши одам организми соғлигига таъсир қилмасдан ўтмайди. Мисол учун, истеъмол қилинадиган таомларда доимо истеъмол қилиб келинган миқдорига нисбатан ёғларнинг кўпайиб кетиши организм фаолиятига салбий таъсир қиладиган ўт кислотаси метаболитларининг ва холестериннинг ҳосил бўлишига олиб келадиган анаэроб микроорганизмларнинг

кўпайиб кетишига олиб келади. Шундай жараёнлар эт емаслар (вегетарианлар) томонидан ёғли таомлар истеъмол қилинганда ҳам содир бўлади. Бундан ташқари анаэроб микроорганизмларнинг кўпайиб кетиши натижасида глюкурон кислотасининг баъзи бир заҳарли моддалар билан бирикмасининг гидролизланиш даражаси ортиб кетади. Ажралиб чиқган моддалар қонга ўтиб, организмни заҳарлаши мумкин. Рационларда ҳазм бўладиган углеводлар (ширин таомлар, оқ нон, шакар, конфет ва бошқалар) миқдорининг кўпайиши албатта ачитувчи микроорганизмларнинг ривожланиб кетишига олиб келади. Йўғон ичак микрофлорасининг ўзгаришига нафақат таомлар таркибининг ўзгариши, улар миқдорининг кўпайиши ҳам таъсир қилади. Бирданига таомларни меъёридан кўп истеъмол қилиб бошлаш ҳам иритиб-чиритадиган микроорганизмларнинг кўпайиб кетишига ва унинг натижасида заҳарли токсинларнинг ажралиб чиқишига ва қонга ўтишига олиб келади. Оқилона овқатланишда таомлар таркибини организм хусусиятларига мослаштириш йўллари Баъзи бир кишиларнинг, бундан олдинги бандларда кўрсатилганидек, туғма хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда овқатланишини ташкил қилиш катта ижтимоий аҳамиятга эга, чунки уларнинг соғлиги ва ҳаёти истеъмол қиладиган таомларининг таркибига боғлиқ бўлади. Оила шароитида бундай кишиларнинг овқатланиш масаласини ташкил қилиш жуда ҳам осон ҳал қилинади. Лекин умумий овқатланиш ходимлари учун уларнинг овқатланишини ташкил қилиш маълум бир қўшимча тадбирларни ўтказиш билан боғлиқ, чунки қайси истеъмолчининг фермент системасида қандай камчиликлар борлиги ва кимга қайси маҳсулотлар ёқмаслиги номаълум. Шу сабабли ҳам умумий овқатланиш корхоналарининг ходимлари, ўзларининг асосий вазифаларига қўшимча ҳолда, истеъмолчиларнинг таомларга ва уларнинг маҳсулот бўйича таркибий қисмларига бўлган эҳтиёжини ҳисобга олиб боришлари керак, чунки бозор иқтисодиётига ўтиб бориш вақтида аксарият умумий овқатланиш корхоналари

ичстеъмолчиларнинг 50-60 % шу корхонага деярли ҳар куни келади. Унинг учун ҳар бир хўрандага (биринчи марта келишида) қандай маҳсулотлар ёқмаслигини аниқлаш бўйича саволлар ёзилган анкета берилади. Анкета саволларига хўрандалар томонидан берилган жавобларга қараб, доимий хўрандаларга ёқмайдиган маҳсулотлар руйхати тузилади. Кейин анкеталар хўрандаларга ёқмайдиган маҳсулот тури бўйича гуруҳланади. Ушбу муаммо амалда хўрандаларга ёқмайдиган маҳсулот турини қўшмасдан таомлар тайёрлаш йўли орқали ҳал этилади. Бошқа ёқмайдиган маҳсулотларни қўшимча аниқлаш учун доимий хўрандалардан вақти-вақти билан анкета сўровини қайта ўтказиб туриш лозим бўлади. Умумий овқатланиш ходимлари яна шуни ҳисобга олишлари керакки, ферментлар системасида лактаза ферменти ноактив ёки йўқ бўлган хўрандалар, агар бундай етишмовчилик тиббиёт ходимлари томонидан ҳақиқатдан аниқланган бўлса, ачитилган сут маҳсулотларини бемалол истеъмол қилаверишлари мумкин, чунки ачитқи таркибидаги микрофлора ферментлари сут шакари лактозани бирламчи моддаларигача ачитиш даврида парчалаб юборади. Агар умумий овқатланиш корхонасида ачитилган сут маҳсулотлари бўлмаса, улар учун сут қўшмасдан таомлар тайёрлаш лозим. Худди шунингдек, оқ нонни унинг бошқа хиллари билан алмаштириш мумкин. Тиббиёт ходимларининг йўлланмаларига кўра ёки ўз ҳоҳиши билан ферментлари системасида метгемоглобинредуктаза ферменти актив бўлмаган кишилар ҳам хўранда сифатида умумий овқатланиш корхоналари хизматидан фойдаланишлари мумкин. Маълумки, ушбу ферментнинг активлиги паст бўлганда гемоглобиннинг ҳужайраларга кислород етказиб бериш ва карбонат ангидрид газини олиб чиқиб кетиш қобилияти пасайиб кетади. Метгемоглобинредуктаза ферментининг ушбу камчилиги оқилона овқатланиш йўли билан тузатилади. Унинг учун метгемоглобинредуктаза ферментининг активлиги паст кишиларнинг рационларига фруктоза, глюкоза ёки сут шакари қўшилса, фермент активлашиб кетади, бўлмаса ўрнига улар билан бой бўлган маҳсулотларни қўшиб тайёрланган таомларни истеъмол қилиш ҳам худди шундай самара беради.

Баъзи бир таомларни истеьмол қилгандан кейин кўпчилик ёш ва мактаб ёшидаги болаларнинг боши оғриши мумкин. Бунинг асосий сабабларидан бири маҳсулот таркибидаги моддалар гистамин ва тираминлар ҳисобланади. Улар асосан маҳсулотларга тупроқ орқали тушишлари ва организмда ҳам аминокислоталардан ҳосил бўлишлари мумкин. Айниқса гистамин кучли бош оғриқ келтириб чиқаради. Агар кучли бош оғриқ келтириб чиқариш учун истеъмол қилинган таомдаги 100 мг. тирамин кифоя қилса, гистаминнинг миқдори ҳатто 0,1 мг. бўлганда ҳам кучлик бошоғриқ (мигрен) келиб чиқади. Қуйидаги жадвалда баъзи бир озиқ-овқат маҳсулотларидаги гистамин ва тираминларнинг миқдори кўрсатилган. жадвал Гистамин ва тираминларнинг маҳсулотлардаги миқдори, мкг. Маҳсулотлар номи Гистами н Маҳсулотлар номи Тирами н Пишлоқлар 130 гача Пишлоқлар 1416 Тузланган карам 160,0 Чеддер пишлоғи 1416 Гўшт маҳсулотлари 10,0 Эритилган пишлоқ 50 Мол гўшти сосискаси 225,0 Камамбер 86,0 Ветчина 225,0 Картошка 1,0 Дутланган селд 350,0 Бақлажон 3,0 Гўшт консервалари 10-350 Помидор (ишлов берилган) 4,0 Сабзавотлар (помидордан ташқари) Изи Шпинат 1,0 Помидор 22,0 Олхўри 6,0 Шпинат 37,5 Апелсин 10,0 Балиқ, филе, селд 4,4 Банан 7,0 Ласос 7,35 Пиво 1,8-5,0 Сардина 15,8 Вино 3,6-25,4 Тунец 5,4 Музлатилган балиқ 1,0 Вино 20,0

Адабиётлар: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

O'xshashlar

Оқилона овқатланиш назарияси ва овқатланиш концепциялари

Оқилона овқатланиш озиқа ва биологик актив моддаларга бўлган талаб

Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти

Оқилона овқатланишнинг мохияти

Аҳоли гуруҳларининг оқилона овқатланиши бўйича амалий кўрсатмалар