Аҳоли гуруҳларининг оқилона овқатланиши бўйича амалий кўрсатмалар - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Аҳоли гуруҳларининг оқилона овқатланиши бўйича амалий кўрсатмалар

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

214 KB

Ko'chirib olish

Аҳоли гуруҳларининг оқилона овқатланиши бўйича амалий кўрсатмалар Режа: 1. Овқатланиш қоидалари 2. Болалар ва ўсмирларнинг оқилона овқатланиши 3. Мактаб ўқувчиларининг оқилона овқатланиши 4. Талабаларнинг оқилона овқатланиши 5. Кексаларнинг оқилона овқатланиши

Овқатланиш қоидалари Баъзи бир кишилар мазали овқат бўлса, уни истеъмол қилишни ҳамма ҳам уддалайверади ёки масаллиғи бўлса овқат тайёрлаш қийин эмас, дейишади. Лекин, одамлар овқатланишда ва овқат тайёрлашда кўп хатоларга йўл қўяди. Овқатга ишлатиладиган маҳсулотлардан ва улар таркибидаги фойдали моддалардан ҳар доим ҳам тўлиқ ҳолда фойдалана олмайди. Кўп ҳолларда масаллиқларнинг ярми ёки бундан ҳам кўпроғи беҳуда сарфланади. Баъзан эса овқат тайёрлашда оддийгина кимёвий жараёнларнинг фарқига бормаслик туфайли фойда ўрнига зарар кўрилади. Маълумки, бундай хатоликлар бир қатор кассаликларга олиб келиши мумкин. Кейинги йилларда овқатланиш ва овқат тайёрлаш жараёнларида қўлга киритилган муваффақиятларнинг (янги таомлар, ширинликлар, ичимликларнинг яратилиши, электр ёки газли ўчоқларда таомлар тайёрлаш ва ҳоказо) фойда келтириши билан бир қаторда зарарли томонлари ҳам йўқ эмас. Шу боисдан ҳам олдин овқатланиш борасида, кейин эса овқат тайёрлаш бўйича амал қилиниши зарур бўладиган асосий қоидалар ҳақида сўз юритамиз, зеро улар овқатланиш маданиятининг ажралмас қисмидир. Биринчидан , ҳар қандай таом тайёрлангандан кейин кўп вақт ўтмасдан, ёки янгилигида истеъмол қилиниши керак, чунки бугун пиширилиб эртага қолдирилган таом ҳар қандай шароитда ҳам ўзининг дастлабки таркибини, сифатини сақлаб қола олмайди. Гап шундаки, пиширишда бошланган кимёвий жараёнлар сурункали давом этиб, моддаларнинг бир турдан иккинчи турга айланиши, баъзан эса организм учун тамоман зарарли бирикмалар ҳосил бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам кечагидан қолган овқат қайтадан иситилиб ейилганда меъда қайнаши (зарда), таомнинг яхши ҳазм бўлмаслиги, қорин ва ичакларнинг дамлаши каби бир қатор нохуш ҳолатлар кузатилади. Лекин, меъда-ичаклари соғлом, ёш, кучга тўла одамлар бундай аҳволга тушмаслиги ҳам мумкин, чунки уларнинг таом ҳазм қилиш системаси бақувват бўлиб, анча эскирган таомларни қайта ишлаб, ҳазм қилиб юборади. Ёши анчага борган ёки бемор одамларда бундай ички имкониятлар бўлмаслиги туфайли қолган таомлар истеъмол қилинса, юқорида

эслатилган нохуш ҳолатлар келиб чиқади. Масаланинг яна бир муҳим томони шундаки, агар пиширилган таом бизнинг иссиқ иқлим шароитида узоқ туриб қолса, кўрсатилган жараёнлардан ташқари, ҳар хил микроорганизмлар тез кўпайиб кетади, таом ўзининг сифатини тамоман йўқотиб қўяди. Ёзда овқатланиш билан боғлиқ бўлган заҳарланишларнинг ҳам асосий сабаби шунда. Шунинг учун ҳам умумий овқатланиш корхоналарида, дам олиш уйларида, ёзги оромгоҳларда ва рўзғорда таомни бугун тайёрлаб қўйиб, эртага ишлатиш одатидан тамоман воз кечиш керак. Ота-боболаримиз овқат тайёрланганидан кейин уни ўша куни истеъмол қилиш қоидасига азалдан амал қилиб келишган. Иккинчидан, крахмалга бой маҳсулотлардан тайёрланган таомлар, масалан, бўтқалар, эртанги кунга қолдирилганда эскириб, крахмал молекулалари ўртасида жуда ҳам кўп янги қўшимча боғлар пайдо бўлади. бундай таомлар истеъмол қилинса, организмда қийин ҳазм бўлади. Учинчидан, ҳар хил кўкатларни, меваларни ва бошқа шуларга ўхшаш ўсимлик маҳсулотларини қайнатмасдан ўз ҳолича («тирик») истеъмол қилиниши мақсадга мувофиқ бўлади. Гап шундаки, бундай маҳсулотлар қайнатилиши натижасида ўзидаги кўпгина фойдали моддаларни йўқотади. Масалан, улардаги витаминларнинг кўпчилиги бундай термик ишлаш натижасида парчаланиб кетади, ҳаётий жараёнларни фаоллаштирувчи биостимуляторлар ўз кучини йўқотади. Озиқ моддаларини юқори ҳароратда давомли қайта ишлаш, бундан олдин таъкидланганидек, улар таркибидаги энг керакли моддаларни йўққа чиқаради. Шунинг учун кундалик овқат таркибида қайнатилмаган «тирик» кўкатлар, полиз маҳсулотлари, сабзавот ва бошқа ўсимлик маҳсулотлари қанча кўп бўлса, шунча яхши. Тўртинчидан, овқатланишни оқилона ташкил қилишда йил фаслларини ҳам ҳисобга олиш керак. Масалан, баҳор ва ёз пайтлари кундалик рационнинг кўп қисмини ўсимлик маҳсулотлари, мевалар, полиз маҳсулотлари ташкил қилиши мақсадга мувофиқ. Бундан олдинги бобларда кўрсатиб ўтилганидек, ёзнинг иссиқ кунларида эса муҳит ҳароратининг организм ҳароратига яқинлашиб қолиши ёки ундан юқори

бўлиши танадаги ортиқча ҳароратнинг ташқарига ўтишини жуда қийинлаштиради. Шунинг учун ҳам ёз кунлари таомнинг кўп истеъмол қилиниши кишини қийнаб қўяди. Одам ўзини ёмон сеза бошлайди, нафас олиш оғирлашади, кўп миқцорда сув, чой ичади. Шунга қарамасдан, кўпгина чойхона ва ошхоналарда тушлик учун ёғли овқат тайёрлаш одат тусига кириб қолган. Ишдан чарчаб, оч қолиб келган киши бу овқатлардан ейишга мажбур, натижада юқорида эслатиб ўтилган нохуш ҳолатлар кузатилиб, кишининг соғлиғи ва меҳнат унумдорлигига путур етади. Жазирама иссиқ кунлари ота- боболаримиз тушликда асосан сузмадан, совуқ сувда тайёрланган айрон, қовун-тарвуз, узум ва шунга ўхшаш меваларни уй нони билан, иссиқ овқатларни эса кечга яқин, салқин тушиши билан тайёрлаб истеъмол қилишган. Бундай овқатланиш тартиби табиийроқ бўлиб, сиҳат- саломатликни таъминлашда жуда муҳимдир. Шунинг учун умумий овқатланиш корхоналарида, дам олиш уйларида овқатланишни йилнинг фаслларига қараб, организмнинг физиологик талабларига кўра ташкил қилиш лозим. Бу ўринда ҳар бир халқ ва элатларнинг маҳаллий урф-одатларини ҳисобга олиш керак. Тушлик учун бодринг, помидор қўшилган айрон, сабзи, шолғом аралаштирилган шавла, карам шўрва, қовокли манти, сомса, ўрик ҳамда шолғомли ёрма ва шунга ўхшаш овқатлар тайёрлаш мақсадга мувофиқдир. Бешинчидан, истеъмол қилинган таомдан организм энг юқори даражада баҳраманд бўлиши керак. Бунинг учун кишида очлик сезгиси пайдо бўлганидан кейин овқатланиши керак. Етарли даражада оч бўлмасдан истеъмол қилинган ҳар қандай мазали овқат зўр иштаҳа билан ейилмайди. Очлик сезгисидан ташқари яна иштаҳа туйғуси ҳам овқатни тез ҳазм бўлишида муҳим аҳамиятга эга. Истеъмол қилинган овқатнинг қийин ҳазм бўлиши кўпинча очлик ва иштаҳа туйғусисиз овқатланиш натижасидир. Шунинг учун овқатланиш вақтида таомдан етарли даражада баҳраманд бўлишда яхши кайфият ҳам жуда муҳим аҳамият касб этади. Овқатланиш шошилинч равишда бўлмаслиги керак. Лекин, баъзан вақтни қизғаниб, йўл-йўлакай овқатланаётганларни кўрасиз, бу албатта нотўғри. Ҳар қандай шароитда ҳам шошмасдан овқатланиб олишга вақт топса бўлади.

Шошилиб ейилган овқатнинг мазасини етарли сезмай қоласиз, кейин у оғиз бўшлиғида етарли даражада майдаланиб, сўлак билан яхши аралашмайди. Меъда ва ичакларда истеъмол қилинган овқат таркибига мос ферментлар кам ажралади ёки ажралганида ҳам заиф бўлади. Бу ҳолатлар овқатнинг яхши ҳазм бўлмаслигига, қолаверса, меъда-ичак касалликларига олиб келади. Олтинчидан, овқатланганда тўйиб олмаслик керак, турганда очлик туйғуси озмунча сақланиб қолгани маъқул, шунда таом енгил ҳазм бўлади. Аксарият ҳолларда иштаҳа билан истеъмол қилинадиган таомнинг умумий энергияси сарф қилинадиган жисмоний ва аклий меҳнат, организм ҳарорати ва бошқалардан кўп бўлади, чунки саломатлик учун етарли таом меъёрини аниқ билиш қийин. Ортиқча овқат истеъмол қилишдан киши ўзини сақлаши учун доимий равишда ҳар ким тана оғирлигини текшириб бориши керак. Оғирлиги меъёридан зиёд ва озишни орзу қилган одам ўзини камроқ овқатланишга пешма-пеш ўргатиб, бу қоидага доимий равишда риоя қилиши керак. Бунинг учун спиртли ичимликлардан, овқатга қўшиладиган қалампир, мурч, аччиқ- чучук, саримсоқларни камроқ истеъмол қилиш керак. Буларнинг барчаси иштаҳани очади. Бу соҳада ҳар ким ўз ирода кучини мустаҳкамлаши керак, акс ҳолда унга ҳеч ким ёрдам бера олмайди, кўрилган чора-тадбирлар бекорга кетади. Доно халқимиз кам таом ейиш, овқатланганда уни саралаб истеъмол қилиш ҳақида жуда кўп ҳикматлар яратган. Масалан, буюк бобокалонимиз Мир Алишер Навоийнинг «Оғизга келганни дейиш нодоннинг иши, олдига қўйилганни ейиш ҳайвоннинг иши» деган ҳикматларида катта маъно бор. Қадимги ҳиндиларда шундай ҳикмат бор. Худо ҳар кимни яратганда унга атаб маълум миқдорда озиқ-овқат ҳам белгилаб берар экан. Кимки уни тезроқ еб битирса, умри ҳам шунча тез тугар экан. Бундан чиқадиган мантиқий хулоса шуки, озиқ-овқатлар қанча тежаб истеъмол қилинса, умр шунча узун бўлади. Болалар ва ўсмирларнинг оқилона овқатланиши Маълумки, болалар ва ўсмирлар организми катта кишилар организмидан фарқ қилиб, биринчидан, уларда кўпгина орган ва аъзолар ривожланишда бўлади.

Иккинчидан, улар асаб тизимида қўзғалиш жараёни тўхталиш устун туради, ўзлари анча серҳаракат бўлишади. Учинчидан, ноқулай муҳит омиллари (заҳарли моддалар, иссиқ ёки совуқ ҳарорат, паст ёки юқори босим, очлик, уйқусизлик, руҳий-ҳиссий қўзғалишлар ва ҳоказолар) кучли даражада таъсир қилади. Тўртинчидан, улар ширинликларни жуда хуш кўрганидан бошқа асосий озиқ моддаларини емасликка ҳаракат қилади. Санаб ўтилган жараёнларнинг бола организми шаклланишига салбий таъсир этишининг олдини олишда оқилона овқатланиш қоидаларига риоя қилиш муҳим омил ҳисобланади. Бундай овқатланишга болани ўргатиш ва уни ташкил қилиш ўзига хос қийинчиликларга эга, бинобарин, бу ёшдагиларнинг аксарият қисми овқатланиш ва таом ҳазм қилиш физиологияси ва биокимёси борасида оддий тушунчага ҳам эга эмас. Шунингдек, озиқ моддаларига бўлган эҳтиёж, уларни қабул қилиш ва ҳазм қилиш, овқатдаги асосий озиқ моддаларининг бир-бирига нисбати, энергия сарфлаш бўйича турли ёшдаги болалар бир-биридан кескин фарқ қилади. Шуларни ва шуларга ўхшаш сабабларни инобатга олиб, болалар ва ўсмирлар оқилона овқатланишини ёшига нисбатан кўриб чиқамиз. Кичик (1-3) ёшдаги болаларни оқилона овқатлантириш Ёш болаларни овқатлантиришда уларнинг физиологик ва бошқа ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиш керак. Даставвал овқат тез ҳазм бўладиган, ҳажми эса унча катта бўлмаслиги керак. Улар учун таом хилма- хил маҳсулотлардан тайёрланади. Болада 8-10 тишлар чиқиши биланоқ унга чайновчи мушакларнинг ривожланиши учун қаттиқроқ нон, олма, сабзавотлар бўлаги, суякли гўшт берилиб бориши лозим. Уч ёшли болаларда меъда ҳажми бир оз кенгаяди, шунинг учун уларга бериладиган овқат миқдори ҳам тегишли равишда кўпайтирилади (300-400 мл.). Баъзан болада иштаҳа яхши бўлиб, анчагина миқдорда овқат ейишга мойиллик бўлади, бундай пайтлари қанча хоҳласанг шунча еявер дейиш нотўғри, чунки у ёшлигидан эҳтиёждан кўп овқат истеъмол қилишга ўрганиб қолмаслиги керак. Ортиқча таом, биринчидан, меъда ҳажмини кенгайтириб юборса, иккинчидан, ортиқча семириш ва у билан боғлиқ салбий асоратларга олиб келади. Қуйидаги жадвалда кичик ёшдаги болалар учун

мўлжалланган бир кеча-кундузлик тавися этилган асосий озиқ моддалар, витаминлар ва минерал моддалар ҳақида маълумотлар берилган. жадвал Кичик ёшдаги болаларнинг асосий озиқ моддаларига бир кеча- кундузлик талаби Озиқа моддалари Миқдори Оқсиллар, г. 45 шундан ҳайвонот оқсили, г. 34 Ёғлар, г. 44 шундан ўсимлик мойи, г. 5-10 Углеводлар, г. 176 Тиамин (В 1 вит.), мг. Рибофлавин (В 2 вит.), мг. Пиридоксин (В 6 вит.), мг. Цианокобаламин (В 12 вит.), мг. 0,8 0,9 0,9 1 Сабзавот маҳсулотлари Миқдори Фалоцин (В с вит.), мкг. Никотин кислота (РР вит.), мкг. Аскорбин кислота (С вит.), мг. Ретинол (А вит.), мкг. Токоферол (Е вит.) , мг. Калцеферол (Д вит.), мкг. Калций, мг. Фосфор, мг. Магний, мг. Темир, мг. 100 10 45 450 7 400 800 800 150 10 Ясли ёшидаги болаларнинг кунлик овқатида мол, қўй, бузоқ, парранда гўштлари, балиқ, калла-поча, ўсимлик ёғлари, ёрмалар, дуккаклилар, сабзавотлар (карам, сабзи, шолғом ва бошқалар), мевалар, ёнғоқ, кўкатлар тегишли миқдорда бўлиши керак. Яна ҳафтада бир-икки марта улар овқатига озроқ саримсоқ қўшиб бериш керак (унинг бактерицидлик ва яллиғланишга қаршилик кўрсатувчи хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда).

Боланинг кунлик овқатига меъда-ичак тизими ҳаракат фаолиятини кучайтириш учун озиқ толаларига бой маҳсулотларга (у кўпинча қора нон, пўсти олинмаган олма, сабзи, карам, шолғом, кўкатларда кўп бўлади) ҳам тегишли ўрин бериш керак. Улар, иложи борича, ҳар куни мева-чевалардан, қиш кунларида шу ёшдаги болалар учун мўлжалланган мева шарбатларидан, консерваларидан тановул қилиб туришлари лозим. Бундай овқатланиш улар организмини керакли витаминлар, минерал моддалар ҳамда биологик фаол моддалар билан таъминлашда муҳим аҳамият касб этади. Боғча (3-6) ёшидаги болаларни оқилона овқатлантириш Шу ёшдаги болалар овқатидаги асосий озиқ моддаларининг (оқсиллар, ёғлар, углеводлар) миқдор жиҳатдан тақсимланиши катта одамларникидек, яъни 1:1:4 бўлиши лозим. Улар овқатида хилма-хиллик бўлиши, турли хил гўшт ва гўшт маҳсулотларига, сут ва сут маҳсулотларига, сабзавот (сабзи, карам, лавлаги, помидор, бодринг, қовун, тарвуз, ошқовоқ ва бошқалар) ва меваларга етарли аҳамият берилиши керак. Уларнинг кунлик овқатига мўлжалланадиган шакарни иложи борича асалга ёки майизга алмаштирган маъқул. Бу махсулотлар таркибидаги ширинлик шу ёшдаги болалар учун ниҳоятда фойдали бўлган фруктоза, глюкозалардан иборат бўлади. Боғча ёшидаги болалар кунига тахминан 500 г. сут, қатиқ истеъмол қилишлари керак, улар организмини тўла қийматли оқсиллар билан таъминлашда муҳим.

жадвал Боғча ёшидаги болаларнинг асосий озиқ моддаларига бир кеча- кундузлик талаби Озиқа моддалари Миқдори Оқсиллар, г. шундан ҳайвонот оқсили Ёғлар, г. шулардан ўсимлик мойи Углеводлар, г. Тиамин (В1 вит.), мг. Рибофлавин (В 2 вит.), мг. Пиридоксин (В 6 вит.), мг. Ниацин (РР вит.), мг. 60 37 60 11 240 0,4 0,5 0,5 6,0 Аскорбин кислота (С вит.), мг. Цианокобаламин (В12 вит), мг. Фалоцин (В с вит.), мкг. Ретинол (А вит.), мкг. Токоферол (Е вит.), мкг. Кальцеферол (Д вит.), мкг. Кальций, мг. Фосфор, мг. Магний, мг. Темир, мг. 35 1,5 40 400 10 100 1200 1450 300 15 Бундай болалар учун оз миқдордаги саримсоқпиёз ва пиёз анча фойдали, лекин уларнинг кунлик овқатидан кофе, аччиқ чой, горчица, сирка каби ўткир ва аччиқ таъмли моддалар олиб ташлангани маъқул. 3-5 ёшли болалар учун бир кунда истеъмол қилинадиган овқатнинг умумий микдори 1700-1800 г., 5-6 ёшли болалар учун эса 1900-2100 г. бўлиши тавсия қилинади. Боғча ёшидаги болаларнинг овқатланишида шу нарсага эътибор бериш керакки, улар асосий овқатлар орасидаги вақтда бирор нарса еб қўймаслиги керак. Бундай болалар ширинликларга жуда ўч бўлишади. Овқатлангунча шулардан оз бўлсада, тамадди қилган болада асосий овқатга иштаҳа йўқолади, чунки

конфет ёки шоколад тегишли меъда ширасини ажратиб, бу ерда таом ҳазм бўлиш жараёнининг «қизғин» вақтини ўтказиб юборади, танага сўрилган ширинлик билан иштаҳа «алданади». Болада иштаҳа бўлмаганида уни мажбурлаб овқатланишга ундаш керак эмас, чунки хоҳиш бўлмаганида ейилган овқат ёмон ҳазм бўлади. Бунинг асосий сабаби меъда ва ичакларда тегишли ферментларга эга бўлган ҳазм сўлак безларининг зарур миқдорда ажратилмаслигидир. Натижада истеъмол таом белгиланган вақт ичида таркибий моддаларига парчаланмайди ва ичак деворларидан қонга сўрилмайди. Бундай пайтларда болани ўз ҳолига қўйиш керак, бир марта ўз вақтида овқат емаса ҳам бўлаверади. Турли хил ўйинлар натижасида оч қолгандан кейин ўзи овқатланади. Мактаб ўқувчиларининг оқилона овқатланиши Ўқувчи ёшлар организми бир томондан жадал ўсиш ва ривожланиш билан ифодаланса, иккинчи томондан ўқиш ва жисмоний тарбия ҳамда спорт билан шуғулланиш туфайли бериладиган руҳий-ҳиссий ва жисмоний юкламалар улар организмидаги кўпгина физиологик ва биокимёвий жараёнларга фаол таъсир кўрсатади. Буларнинг барчаси ўқувчининг қандай ва қанча овқатланиши билан чамбарчас боғлиқ. Агар овқатланиш оқилона бўлса, бу ёшдаги болаларнинг ўсиб- улғайиши, ақлий ва жисмоний камолотга етиши, фанларни ўзлаштириши, ҳар хил юқумли касалликларга, ноқулай муҳит омилларига чидамлилиги юқори бўлади. Шунинг учун уларнинг овқатланишига ота-оналар, мактаб жамоатчилиги ва қолаверса, давлат ташкилотлари томонидан етарли эътибор берилиши муҳим аҳамият эга. Маълумки, ўқувчилар уч гуруҳга бўлинади, яъни 6-10 ёшлилар, 11-13 ёшлилар ва 14-17 ёшлилар. Қуйида шу гуруҳлар учун алоҳида-алоҳида асосий озиқ моддаларига бўлган ўртача талаб ва умумий энергия сарфи меъёрлари келтирилган (жадвал).

жадвал Ўқувчиларнинг асосий озиқа моддаларига бўлган бир кеча- кундузлик талаб ва умумий энергия сарфи Ёши Сарфлана- диган умумий энергия, ккал. Оқсиллар, г. Ёғлар, г. Углеводл аржами шундан ҳайвонот оқсили жами шундан ҳайвонот ёғи 6 7-10 11-13 (ўғил бола) 11-13 (қизлар) 14-17 (ўғил бола) 2000 2350 2750 2500 3000 66 77 90 82 98 43 46 54 49 59 67 79 92 84 100 13 16 18 17 80 285 335 390 355 425 14-17 (қизлар) 2500 82 49 84 17 355 жадвал Ўқувчиларнинг витаминлар ва минерал моддаларига бўлган бир кеча- кундузлик талаби Ёши (йиллар) 200 50010 1000 250 1500 12 6 1 1,2 1,3 1,5 13 60 7-10 1,2 1,4 1,6 2,0 200 15 60 700 10 1100 250 1650 12 11-13 (ўғил бола) 1,4 1,7 1,8 3,0 200 18 70 1000 12 1200 350 1800 15 11-13 қизлар) 1,3 1,5 1,6 3,0 200 17 70 800 10 1100 300 1650 18 14-17 (ўғил бола) 1,5 1,8 2,0 3,0 200 20 70 1000 15 1200 300 1880 15

14-17 қизлар) 1,3 1,5 1,6 3,0 200 17 70 800 12 1100 300 1650 18 жадвал Мактаб ёшидаги болалар учун мўлжалланган бир кеча-кундузлик озиқ-овқат маҳсулотларининг миқдори ва энергетик қиймати 7-10 11-13 14-17 Маҳсулотлар ёш ёш ёш Ўғил қизлар Ўғил қизлар болалар болалар Нон мақсулотлари (ун 244 288 230 322 263 ҳисобида) Картошка 256 320 256 320 256 Полиз маҳсулотлари 300 360 360 420 420 Мевалар 224 280 280 336 336 Шакар 70 80 90 80 80 Ўсимлик ёғи 15 20 18 20 18 Гўшт маҳсулотлари 190 222 203 254 229 Балиқ маҳсулотлари 80 120 80 140 120 Тухум (дона) 1 1 1 1 1 Умумий энергетик қиймат 2320 2720 2466 2933 2625 (ккал.) Жадвалдан кўриниб турибдики, ўқувчиларнинг кундалик овқатида ишлатиладиган озиқ-овқат маҳсулотлари микдори уларнинг ёшига боғлиқ. Истеъмол қилинадиган асосий озиқа моддаларининг (оқсиллар, ёғлар, углеводлар) энергетик қиймат нисбати 14:31:55, миқдор нисбати эса 1:1:4 бўлиши тавсия қилинади. Агар 6 ёшли болаларда тавсия қилинадиган оқсилларнинг 65% ҳайвонот оқсили ташкил қилиши лозим бўлса, бу кўрсаткич мактаб ёшидагиларда 60% гача туширилади, чунки биринчи синф ўқувчиларида тана аъзоларининг шаклланиши ва ўсиши анча тез бўлади, шунинг учун уларга тўла қийматли оқсиллар бирмунча кўпроқ зарур бўлади. Ўқувчилар истеъмол қиладиган осон ҳазм бўладиган шакар, конфет, шоколад кабилар кўпи билан умумий углеводлар миқдорининг 20 % дан ошмаслиги керак. Акс ҳолда бундай углеводлар танада ёғга айланиб, семириш аломатлари ва у билан боғлиқ асоратлар юзага келади.

Ўқувчи ёшларнинг овқатланишида витаминлар ва минерал моддаларга ҳам алоҳида эътибор бериш керак, чунки ёш организмнинг ўсиши, улғайиши ва ҳар томонлама тўлиқ шаклланиши учун улар жуда зарур. Талабаларнинг оқилона овқатланиши Талабалар аҳолининг бошқа гуруҳларидан ўзига хос айрим хусусиятлари билан ажралиб туриши сабабли, уларнинг кунлик овқатланишида мана шу жиҳат ҳисобга олиниши лозим. Биринчидан, улар организми ўсиб ривожланаётганлиги сабабли бир қатор физиологик ва биокимёвий жараёнлар ҳали тўлиқ шаклланмаган бўлади. Шунинг учун улар организми истеъмол таомларининг сифати, микдори ва бошқа хусусиятларига катта ёшдагиларга нисбатан анча сезгир бўлади. Иккинчидан, талабаларнинг кўпчилиги узоқ қишлоқлардан келиб, овқатланиш нуқтаи назаридан бошқача шароитга тушиб қолади. Олдин озиқ толаларига бой дағал маҳсулотлар ва улардан қилинган овқатни кўпроқ истеъмол қилиб юрган бўлса, шаҳар шароитида юқори навли ундан тайёрланган ҳар хил пишириқлар, колбаса, турли-туман ширинликлар, чанқоқбосди ичимликларни истеъмол қилиш одатдаги ҳазм жараёнларини бирмунча ўзгартиради. Бу ҳолатда уларда ич дам бўлиши, қотиши каби нохуш ҳолатларга олиб келиши ҳам кузатилган. Учинчидан, талабалар ўқиш жараёнида катта руҳий- ҳиссий зўриқишга дуч келади, маърузалар ва амалий машғулотлар давомида уларга қисқа вақт ичида бериладиган билимларнинг ҳажми кенг бўлиб, уни ўзлаштириб олиш асабийлашишни талаб қилади. Кунлик, оралиқ ва якуний назоратлар уларнинг йил давомида доимий ташвишда юришини юзага келтиради. Бундай кучли зўриқиш бошқа ҳаёт тизимлари сингари овқатланиш жараёни ва ҳазм аъзолари фаолиятига таъсир қилмай қолмайди. Назорат ишлари, имтиҳонлар, синовлар топшириш жараёнида юрак уришининг тезлашиши, қон босимининг ошиши, кучли ҳис-ҳаяжон, асабийлашиш натижасида ошқозон-ичакларнинг ҳаракат ва секретор вазифалари ўзгариб, овқатнинг ёмон ҳазм бўлиши, ич кетиши, баъзан эса ич оғриш ҳолатларига ҳам олиб келади. Кўриб ўтилган ўзгаришларнинг салбий

томонларини бартараф қилишда ва талабаларнинг фанларни чуқур ўзлаштириб олишида оқилона овқатланиш омили муҳим аҳамият касб этади. Қуйидаги жадвалда талабалар учун мўлжалланган бир кеча-кундузлик озиқ- овқат маҳсулотларининг тахминий миқдори келтирилган. жадвал Талабалар учун мўлжалланган бир кеча-кундузлик асосий озиқ-овқат маҳсулотларининг миқдори, г. Маҳсулотлар Миқдори Гўшт ва гўшт маҳсулотлари 240 Балиқ 64 Тухум 36 Сут ва сут маҳсулотлари 500 Ҳайвонот ёғи 35 Ўсимлик мойи 22 Нон 400 Ун маҳсулотлари 100 Шакар, кондитер маҳсулотлари 100 Картошка 320 Полиз маҳсулотлари 340 Мевалар 70 Талаба ёшларнинг овқатланишида кузатиладиган камчиликлардан энг муҳими уларнинг кўпинча овқатланиш тартибига тўлиқ риоя қилмаслигидир. Масалан, В. И. Смолярнинг таъкидлашича, 25- 47 % талабалар эрталаб нонушта қилмайди, 17-30 % бир кунда 2 марта овқатланади, 40 % эса тушлик қилмайди ёки уни онда-сонда овқатланишади, 22 % талаба эса кечқурун овқат истеъмол қилмайди. Уларнинг кунлик овқатида яна оқсиллар, айниқса, ҳайвонот оқсиллари, витаминларнинг етишмаслиги қайд қилинган. Ҳозир талабанинг тўла қийматли оқсиллардан, гўштли овқатларнинг қимматлиги туфайли, организм учун кераклигини истеъмол қилиши анча қийин. Бу муаммони ҳал қилишда улар калла-поча, ўпка, юрак, ичак ва шулардан тайёрланган унча қиммат бўлмаган сардакли овқатлардан фойдаланиши мумкин. Чунки бу таомлар таркибида

гўштда бўладиган барча алмашинмайдиган аминокислоталар мавжуд, ундан 150-200 г. истеъмол қилиш билан организмнинг оқсилларга бўлган талабини бемалол қондирса бўлади. Талабалар овқатланишидаги камчиликлардан яна бири - бу уларнинг вақт етишмаслиги боис шошилиб, апил-тапил таом истеъмол қилишларидир. Бунинг оқибатида одатдагидан ўзгача муҳит пайдо бўлади ва турли хил меъда-ичак касалликлари юзага келиши мумкин. Шунинг учун уларнинг 4-5 соат шуғулланганидан кейин тамадди қилиб олиш танаффусларини 30-40 дақиқагача узайтириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бу ҳолатни ўқув юртларининг раҳбарлари ҳисобга олишлари лозим. Юқорида қайд қилганимиздек, талабалар ҳаётининг анча жўшқин ўтиши улар танасининг витаминлар ва айрим минерал моддаларга бўлган талабининг доимо юқори бўлишига олиб келади. Шунинг учун улар иссиқ овқатни кўкатлар ва салатлар билан ейишга ҳаракат қилиши, сабзи, кўк пиёз ва шунга ўхшаш маҳсулотларни пиширилмаган ҳолда («тирик») истеъмол қилиб туриши керак. Ширинликлар ва тузламаларни меъёридан ортиқ истеъмол қилиш тавсия этилмайди. Физиологик меъёр нуқтаи - назаридан талабаларнинг кунлик овқатидаги умумий энергия миқдори йигитлар учун 2585 ккал., қизлар учун 2434 ккал. бўлиши тавсия қилинади. Оқсиллар истеъмол қилинган кунлик таомлардаги энергиянинг камида 18 % ташкил қилиши керак. Шу миқдордаги оқсилнинг 60 % ҳайвонот маҳсулотларидан олинадиган ва тўла қийматли бўлиши лозим. Ёғлар эса умумий энергетик қийматнинг 30% ташкил этиши ва шу ёғнинг ярмиси ўсимлик ёғлари бўлиши керак. Талабалар организмининг айрим минерал моддаларга бўлган кунлик талаби қуйидагича: калций — 800 мг., фосфор — 1600 мг., магний — 500 мг., калий — 2500 мг., темир — 10 мг. Юқорида келтирилган оқилона овқатланиш бўйича тавсияларга риоя этиш талабалар саломатлигининг меъёрида бўлиши ва уларнинг яхши билим олишида муҳим омил бўлиб хизмат қилиши мумкин. Кексаларнинг оқилона овқатланиши

Маълумки, одам ёши ошиб бориши билан унинг организмидаги барча тизим ва аъзоларнинг функциялари тегишли ҳужайра ва тўқималардаги физиологик жараёнларнинг кучсизланиши сабабли заифлаша бошлайди. Бу ҳолат, эртами- кечми ҳаммада ҳам учрайдиган жараён. Лекин овқатланиш маданиятига оғишмай амал қилиш йўли билан кексайишнинг муддатидан олдин юз беришини бартараф қилиш мумкин. Кекса кишиларнинг оқилона овқатланиши борасидаги илмий тавсияларни кундалик ҳаётда қўллаш уларнинг нафақат соғлиғини кафолатлайди, айни пайтда умрини узайтиради, мазмунли ҳаёт кечиришлари ҳамда серунум меҳнат қилишларига сабаб бўлади. Кексайиб бориш билан даставвал танадаги моддалар ва энергия алмашинуви сусая бошлайди. Бу ҳолат асосий алмашинувнинг пасайишида, ўзлаштириладиган кислороднинг камайишида, оқсил, ёғ ва углеводлар алмашинувининг сусайишида ҳамда жигар, буйрак, юрак каби аъзолар тўқималарида оксидланиш жараёнини амалга оширадиган ферментлар фаоллигининг заифлашувида ўз аксини топади. Кексалик аломатларининг биологик муддатидан олдин рўй беришига олиб келадиган асосий сабаблардан бири - бу ёши улуғлашиб борадиган одамларда тез- тез учраб турадиган энергия мувозанатининг бузилиш ҳолатидир, яъни киши овқатни эҳтиёждан кўп истеъмол қилади, бошқача айтганда, ейиладиган таомларида мавжуд бўладиган умумий энергия организмнинг турли хил фаолиятлари учун сарфланадиганидан кўп бўлади. Табиийки, одам 30- 40 ёшдан кейин болалигидагидек югуриб-елиб юрмайди, транспорт воситаларидан кўпроқ фойдаланадиган бўлиб қолади, кўпроқ ўтириб бажарадиган ишлар билан машғул бўлади. Лекин истеъмол қиладиган овқати аксарият ҳолда ёшлик вақтидагидан қолишмайдиган, айрим ҳолларда кўп ҳам бўлади. Натижада семириш аломатлари пайдо бўлади; тана ёғ, босиб тўлишади, кам ҳаракат қилади. Семириш киши соғлиғи учун зарарли, унинг юрак, буйраклар, жигар, тана мушаклари орасида, меъда-ичаклари атрофида ёғ тўпланади, оқибатда турли хил хасталиклар (гипертония, атеросклероз, юракнинг ишемик касаллиги, қандли диабет ва бошқалар) келиб чиқади.

Бундай ҳолатларнинг олдини олиш учун ёш улуғлашиб боргани сари кундалик истеъмол қилинадиган таомлардаги умумий энергия миқдорини камайтириб бориш тавсия қилинади. Қуйидаги жадвалда ушбу фикр ўз аксини топган. Унда 20- 30 ёшларда тавсия қилинадиган кунлик таомларнинг умумий энергияси 100% деб қабул қилинган ва ёш ошиб борган сари ҳаракатнинг чекланиши, кам жисмоний иш бажариш ва бошқалар сабабли истеъмол қилинадиган таом энергияси тегишли равишда камайтириб бориши фоиз ҳисобида келтирилган. жадвал Кунлик овқат энергиясининг ёш ошиб боргани сари камайтирилиши, % ҳисобида Ёши Таом энергияси Ёши Таом энергияси 20-30 100 51-60 86 31-40 97 61-70 79 41-50 94 70 дан юқори 69 Кексалар овқатланишининг мақсадга мувофиқ бўлишида қуйидаги 5 тамойилга амал қилиш тавсия этилади: - кундалик истеъмол таомларидаги умумий энергиянинг шу вақт давомида сарфланадиган энергияга тенг бўлиши; - истеъмол таомларининг антисклеротик хусусиятига эга бўлиши; - таомларнинг хилма-хиллиги ҳамда улар таркибидаги зарурий моддалар ва бирикмаларнинг меъёрий нисбатда бўлиши; - кунлик овқатларнинг танадаги барча ферментлар тизимини фаоллаштирадиган моддалар билан етарли даражада бойитилиши; - истеъмол таомларининг иложи борича ферментлар таъсирида осон парчаланадиган озиқ моддаларидан иборат бўлиши. Кексалар истеъмол қиладиган кундалик таомлар юқоридаги тамойилларга асосланган ҳолда миқдор жиҳатидан бирмунча чекланган ва айни пайтда таркибий жиҳатдан бундай организм талабларига максимал даражада жавоб берадиган бўлиши керак. Қуйидаги жадвалда кексалар кунлик

овқатининг умумий энергияси ва шу энергияни беришда иштирок этадиган озиқа моддаларининг миқдори ҳақида маълумот келтирамиз. жадвал Кексалар учун тавсия қилинадиган кунлик овқатнинг энергияси ва таркиби Ёши Умумий энергияс и, ккал Оқсиллар, г. Ёғлар, г. Углеводлар, г. жами шундан ҳайвонот оқсили Эркаклар 60 - 74 2300 69 38 77 333 75 ва ундан юқори 2000 60 33 67 290 Аёллар 60-74 2100 63 35 70 305 75 ва ундан юқори 1900 57 31 63 275 Кексалар таомлари таркибидаги оқсилнинг 55 % ҳайвонот маҳсулотлари оқсилларидан иборат бўлиши лозим. Шу миқдорнинг ярмини сут маҳсулотларидаги (сут, кефир, сузма), иккинчи ярмини эса гўшт, балиқ оқсиллари ташкил қилгани маъқул. Улар истеъмол қиладиган жами ёғнинг тўртдан бир қисмини сариёғ, яна шунчасини ўсимлик мойи, қолган қисмини эса озиқ-овқат маҳсулотларидаги ёғ ташкил қилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Кундалик истеъмол қилинадиган углеводларнинг 15% шакардан (тахминан 50 г.), кўпроқ қисми сабзавот ва мевалардан, қолгани ун маҳсулотларидан иборат бўлиши керак. Умуман олганда, кексайиб бориш билан кунлик овқатдаги ёғ ва углеводлар бирмунча камайтирилиб, овқатланиш формуласи ўрта ёшли одамларда оқсил, ёғ ва углеводлар ҳиссасини ифодалайдиган 1:1:4 ҳолатдан 1:0,8:3,5 кўринишига ўтиши тавсия қилинади. Кексалар учун тавсия қилинадиган овқатланиш формуласидаги углеводларнинг камайтирилиши асосан нон ва ун маҳсулотлари ҳисобидан бўлиши керак, чунки уларнинг энергетик қиймати анча юқори. Масалан, 100 г. нон 210 ккал. энергия беради. Агар одам ҳар куни шунча нон ёки макарон ошиқча истеъмол қилиб борса, бир йилда тана вазни улардан синтезланган ёғ ҳисобидан 7

кг. га кўпаяди. Бундай семириш истеъмолдаги нон ва ун маҳсулотлари олий навли бўлганида янада яққолроқ кўзга ташланади. Умуман олганда, кексалар истеъмолидаги ноннинг фақат бир қисмигина олий навли бўлиб, қолгани қора ундан бўлиши мақсадга мувофиқдир. Ўрта ҳисобда кексалар кунлик истеъмол қилинадиган нон миқдори 300 г. дан ошмаслиги лозим. Кунлик овқатда ёғ ҳиссасининг кескин камайиши ёки унинг умуман бўлмаслиги анча хавфли, чунки жуда кам ёғли ёки ёғсиз овқатни сурункали истеъмол қилиш организми совуққа ва бошқа ноқулай об- ҳаво шароитларига, юқумли касалликларга бардошлилигини камайтиради. Яна бир қатор витаминлар (ёғда эрувчи ретинол - А витамини, калциферол - Д витамини, токоферол - Е витамини, фоллохинон - К витамини) танага асосан ёғ билангина ўтади, холос. Ёғлар кўпгина склерозга қарши моддаларнинг, масалан, тўйинмаган ёғ кислоталари, фосфатид ва бошқаларнинг асосий манбаи бўлиб ҳисобланади, улар организмда синтез қилинмаганлиги сабабли доимо тегишли миқдорда овқат билан қабул қилиб турилиши керак. Кексая бошлаган одамлар ёғ истеъмол қилишни камайтириши керак, чунки у танада холестеринни кўпайтириб юборади деган нотўғри тушунча бор. Холестерин организм учун зарур, у ҳар бир ҳужайранинг пардаси таркибига кирадиган алмаштириб бўлмайдиган модда бўлиб, ундан кўпгина ҳаётий зарур биологик фаол моддалар синтезланади. Шунинг учун уни кам- камдан озиқа моддалари билан истеъмол қилиб туриш шарт. Агар организмга холестерин тушиши тўхтатилса, унинг ҳалок бўлиши муқаррар. Ҳаёт учун организмнинг ўзида синтезланадиган холестерин хавфли. Танада бир кунда ўртача 2000 мг. гача холестерин ҳосил бўлиб туради, 100 г. қўй ёғида у 29 мг. ни, шунча мол ёғида — 73 мг., сариёғда эса 237 мг. ни ташкил қилади. Бир кунда истеъмол қилинган ёғлар билан 100 мг. холестериннинг танага тушиши ҳеч бир хавф туғдирмайди. Фақат ҳайвонот ёғлари таркибидаги тўйинган ёғ кислоталари холестериннинг синтезланишини кучайтиради, мана шундай ёғларни камроқ истеъмол қилиш билан организмда холестерин кўпайиб кетмаслигини таъминлаш мумкин. Ҳозирги илмий маълумотларга кўра, холестеринни кўпайтириб юборадиган нарса

бу камҳаракатлилик, асабийлашув, руҳий-ҳиссий зўриқиш ва эндокрин безлари фаолиятининг бузилиши шароитида эҳтиёждан кўп овқатланишдир. Агар киши сурункали равишда ҳар хил зўриқтирувчи омилларга дуч келаверса (руҳий тушкунлик, тажовузкорлик, аччиқланиш, эртанги кунга ишонмаслик, вақтинчалик омадсизлик ва бошқалар), унинг танасида ёғлар алмашинуви бузилиб, холестерин кўпайиб кетади. Хулоса шуки, кексалар танасида холестерин кўпайиб кетмаслиги учун овқат билан холестерин қабул қилишдан тамоман воз кечиш нотўғри, фақат тўйинган ёғ кислоталари кўп бўлган маҳсулотлардан (чўчқа, қўй ёғи ва қора молларнинг чарви ёғи) ўзини тийиши, асабийлашишдан сақланиши даркор. Кексаларда склерознинг олдини оладиган моддалардан энг муҳими - бу фосфатидлардан ҳисобланган мураккаб ёғ-лецитиндир. У организмда холестериннинг салбий таъсирини нейтраллаш хусусиятига эга. Унинг таъсирида қонда холестерин тезда камаяди. Шунинг учун кундалик овқат билан киши ўртача 10 г. лецитин қабул қилиб туриши керак. Эркаклар: 60-75 75 ва ундан катта ёшдагилар Аёллар: 60 -75 75 ва ундан катта ёшдагилар Лецитин тухум сариғида кўп учрайди (тухум сариғи ёғида унинг миқдори — 90 г./кг.), мияда (60 г./кг.), жигарда (25 г./кг.) ҳам кўп бўлади. Антисклеротик фосфатидлар ўсимлик ёғларидан соя ёғида (3900 мг./100 г.), пахта ёғида (2500 мг./100 г.), кунгабоқар ёғида (1400 мг./100 г.) кўп бўлади. Ҳайвонот ёғлари фосфатидларга бой эмас (мол ёғида — 70 мг./100 г., чўчқа ёғида — 50 мг./100 г., қўй ёғида 10 мг./100 г.). Ўсимлик ёғларида яна кексалар учун зарур бўлган токоферол (Е витамини) кўп учрайди. У мушак тизимининг, айниқса юрак мушакларининг, вазифасини яхшилашда муҳим аҳамиятга эга. Токоферол бундан ташқари жигарни ёғ босишдан сақлайди, тўқималар томонидан кислороднинг ўзлаштирилишини яхшилайди, капилляр қон томирларини кенгайтиради. Ўсимлик ёғларидан ташқари токоферол буғдой муртагида энг кўп учрайди (250 мг./100 г.).

Шунинг учун кекса одамларга кўпроқ рафинация қилинмаган ўсимлик ёғларидан, кепакли ундан тайёрланган нон истеъмол қилиш тавсия қилинади. Кўпгина витаминлар антисклеротик хусусиятга эга бўлганлиги сабабли, ёш улғайган сари уларнинг кунлик меъёри ошириб борилади. Бу борада айниқса С витамини муҳим ўрин тутади, у қон томирлари эластиклигини, юрак фаолиятини яхшилайди, холестерин алмашинувини меъёрига туширади. Юқоридаги жадвалда кексаларда витаминларга бўлган эҳтиёж миқдори келтирилган. Кексалар овқатланишининг яна бир муҳим томони шундан иборатки, улар истеъмол қиладиган таомлар организмдаги муҳит реакциясини кўпроқ ишқорли томонга буриши керак. Бунинг учун овқатлар ишқор эквивалентли ўсимлик маҳсулотларидан, чунончи, сабзавотлар, мевалар ҳамда сут ва сут маҳсулотларидан тайёрланиши лозим. Ишқор эквивалентли моддаларга кальций, калий, магний каби кўпгина минерал моддалар ҳам киради. Бунинг устига ёш ошиб боргани сари кишининг кальцийни ўзлаштириб олиши қийинлашади ва шу боис бу унсурга нисбатан эҳтиёж ошади. Уни қондириш учун бир кеча-кундуз давомида ярим литр сут ёки қатиқ, ёхуд 100 г. пишлоқ истеъмол қилиш тавсия қилинади. Қариялар калий моддасига бой маҳсулотлардан тановул қилиб туриши керак, чунки у юрак фаолиятини яхшилайди, танадан ортиқча сув ва ош тузининг чиқиб кетишини таъминлайди. Етарли миқдордаги калийни қабул қилиш учун кексалар кунига 200 г. картошка истеъмол қилсалар кифоя (картошкада у кўп бўлади). Магний унсури ҳам қариялар учун фойдали, у меъда-ичак ҳаракатини жадаллаштиради, ўт суюқлиги ажралишини яхшилайди, қон томирларини кенгайтиради (шу боис уни қон босимини туширадиган моддалар қаторига киритишади). Бу моддалар гўшт, балиқ, сут, картошка, лавлаги ва бошқа сабзавотлар ҳамда меваларда кўп бўлади. Кексаларнинг кунлик овқатида сут-қатиқ маҳсулотларига етарли ўрин берилиши керак. Чунки улар даставвал энг муҳим оқсилларнинг манбаи, шунингдек, ичаклардаги микрофлоранинг барқарор ҳолда бўлишини таъминлайди, меъда-ичак йўлидаги бижғиш жараёнининг олдини олишда фаол

қатнашади. Бижғиш жараёнининг кучайиб кетиши эса организмда ўзини ўзи заҳарлаш ҳолатига олиб келади. Шундай қилиб, кексайганда тегишли овқатланиш маданияти талабларига амал қилиб бориш қарияларнинг мазмунли, серунум ҳаёт кечиришига ҳамда улар умрининг узоқ бўлишига олиб келадиган муҳим омиллардан биридир.

Адабиётлар: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

O'xshashlar

Болалар овқатланиши учун консервалар

Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти

Оқилона овқатланишнинг мохияти

Оқилона овқатланиш назарияси ва овқатланиш концепциялари

Оқилона овқатланишда таомлар таркибий қисмларини оптималлаштириш