Озиқ-овқат хом-ашёси компонентлари ва уларни сақлаш ва қайта ишлаш жараёнидаги ўзгаришлари - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Озиқ-овқат хом-ашёси компонентлари ва уларни сақлаш ва қайта ишлаш жараёнидаги ўзгаришлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174 KB

Ko'chirib olish

Озиқ-овқат хом-ашёси компонентлари ва уларни сақлаш ва қайта ишлаш жараёнидаги ўзгаришлари Режа: 1. Аминокислоталар ва оқсилларнинг умумий тавсифи ва инсон озуқасидаги физиологик аҳамияти. 2. Аҳолини тўла қимматли оқсилли овқат билан таъминлаш муаммоси. 3. Оқсилнинг ноананавий манбалари. 4. Ферментлар, оқсил табиатига эга бўлган ингибиторлар. 5. Озиқ-овқат хом ашёлари ва маҳсулотларига турли усулда ишлов бериш ва сақлашда аминокислоталар ва оқсилларда содир бўладиган ўзгаришлар.

Оқсил ёки оқсил моддалари (протеин грекча protaz - биринчи, муҳим дегани) деб, молекулалари аминокислоталар қолдиғидан тузилган юқори молекуляр (молекуляр массаси 5 - 10 мингдан 1 млн ва ундан юқори) табиий полимерларга айтилади. Аминокислоталар қолдиқларининг сони жуда катта оралиқда бўлиб, айрим ҳолларда бир неча мингга етади. Ҳар бир оқсилда аминокислота қолдиқларининг ўзига хос жойлашган. Оқсилларнинг биологик функциялари ғоятда турлича. Улар каталитик (ферментлар), ростлаш (гормонлар), структуравий (коллаген, фибрион), ҳаракат (миозин), транспорт (гемоглобин, миоглобин), ҳимоя (иммуноглобулинлар, интерферон), заҳира (казеин, албумин, глеадин, зеин, ва бошқа функцияларни (вазифаларни) бажаради. Оқсиллар орасида антибиотиклар ва заҳарли таъсир қилувчи моддалар учрайди. Оқсиллар хужайра ва хужайра компонентларининг муҳим таркибий қисми биомембраналарнинг асосини ташкил қилади. Улар ҳужайра ҳаётида муҳим ўрин ўйнайди, гўёки унинг кимёвий фаолиятининг моддий асосини ташкил қилади. Оқсилларнинг ўзига хос хоссаси - ўз структурасини ўзи ташкил қилиши, яъни ўз-ўзидан фақат шу оқсилга хос фазовий структурани ҳосил қилиш қобилиятидир. Амалда организмнинг барча фаолияти (ривожланиш, ҳаракат ва бошқалар) оқсил моддалар билан боғланган. Оқсилсиз ҳаётни тасаввур қилиб бўлмайди. Оқсиллар - инсон ва ҳайвонлар овқатининг асосий таркибий қисмидир; улар инсон ва ҳайвонлар организмларига керакли аминокислоталарни етказиб берадилар. Оқсилларнинг тузилиши ва аминокислота таркиби Қайд қилиб ўтилгандек, оқсиллар - аминокислоталар қолдиғидан тузилган табиий полимерлардир. Аминокислоталар - бу гетерофункционал бирикмалардир. Аминокислота молекуласида бир неча функционал (уларнинг хоссаларини аниқловчи) гуруҳлар мавжуд: аминогуруҳ - NH 2 ,

карбоксил гуруҳи - СООН ва ҳар хил тузилишга эга бўлган радикаллар (қолдиқлар) -R: та аминокисло аминогурух NH гурухи карбоксил СOOH СH R радикал 2 ! ! ] [   Функционал гуруҳлар сони турлича бўлиши мумкин: моноамино моно карбонли, диаминомонокарбонли, моноаминодикарбонли аминокислоталар ва бошқалар. Ён занжирларининг тузилишига қараб (қутублилик, зарядланганлиги) аминокислоталар қутбсиз (гидрофоб), қутубли (гидрофил), лекин зарядланмаган ва мусбат ёки манфий зарядга эга бўлган қутбли гуруҳларга бўлинади. Оқсилларнинг тузилишида  - аминокислоталар қатнашади, бу аминокислоталар молекуласида аминогуруҳ карбоксил гуруҳи билан қўшни бўлган углерод атомида жойлашган. Оқсиллар оптик фаолликка, яъни ёруғликнинг қутубланиш текислигини айлантиришга хоссасига эга. Бу хосса уларнинг таркибига кирувчи аминокислоталарнинг оптик фаоллиги билан боғлангандир. Ушбу аминокислоталарнинг молекуласи симметрик эмас (улар асимметрик деб номланган), чунки улар тўртта ҳар хил ўринбосарлар билан боғланган углерод атомларига эга. Углероднинг асимметрик атоми юлдузча билан белгиланади: ия конфигурац D ия конфигурац L аланин D аланин L CH CH NH C H H C NH COOH COOH         )( )( ! ! * * ! ! 3 2 2 2

Оптик фаол моддалар оптик антипод-изомерлар жуфтлиги кўринишида учрайди, уларнинг фақат бир хоссаси – қутубланган нур текислигини қарама-қарши томонга айлантириш қобилиятидан ташқари барча физикавий ва кимёвий хоссалари бир хилдир. Қутбланиш текислигининг йўналиши "+" (ўнгга айланиш), ва "-" (чапга айланиш) белгилар билан белгиланади. Оптик фаоллик поляриметр деб номланувчи асбоб билан ўлчанади. Ўлчанган айланиш бурчаги нисбий айланишга [ ] нисбатан қайта ҳисобланади. Нисбий айланиш [  ] - қутбланиш текислигининг суюқлик ёки қатлам узунлиги 1 дм (10 см) бўлганда 1 миллилитрида 1 гр оптик фаол модда сақловчи эритма билан айланиш бурчагидир. D- ва L- аминокислоталар мавжуд. NH 2 –аминогуруҳни аминокислотанинг проекцион формуласида чапга жойлашуви L-шаклга, ўнгга жойлашуви D- шаклга мосдир. Аминокислоталар табиий (тирик организмда учрайдилар) ва синтетикларга бўлинадилар. Табиий аминокислоталар орасида (150 га яқин) протеиногенли (20 та аминокислота) аминокислоталарни ажратишади. Барча протеиногенли аминокислоталар L- шаклига эга. Шулардан саккизтаси алмаштириб бўлмайдиган ҳисобланади, улар фақат ўсимликлар томонидан синтез қилинади ва инсон организмида синтез қилинмайди, шунинг учун улар инсон организмига овқат билан тушади. Уларга валин, лейцин, изолейцин, треонин метионин, лизин, фенилаланин, триптофан кирадилар, айрим ҳолларда улар қаторига бола организмида синтез қилинмайдиган гистидин ва аргинин ҳам қўшилади. Агар овқатда бу аминокислоталарнинг миқдори етарли бўлмаса, инсон организмининг нормал ривожланиши ва ишлаши бузилади. Айрим касалликларда инсон организми аминокислоталарни синтез қилишга қодир эмасдир. Масалан, фенилкетонурияда тирозин аминокислотаси синтез қилинмайди.

Аминокислота молекуласида асосий хоссаларга эга бўлган аминогуруҳ карбоксил гуруҳ билан ўзаро таъсир қилиб, дипол (қўшқутбли) ионларни ҳосил қилади:    COO CH NH n) ( 2 2 Аминокислота молекуласининг ионланиши эритма рН га боғлиқ: 0. 11 0.7 0.1 ) ( ) ( ) ( 2 2 2 2 2 2 pH pH pH COO CH NH COO CH NH COOH CH NH n H OH n H OH n                      Демак, ўз молекуласида бир вақтда кислотали ва асосли гуруҳларга эга бўлган аминокислоталар сувли эритмаларда ўзларини амфотер бирикмаларига хос тутадилар. Шунинг учун аминокислоталар тирик организмда ва озуқавий системада водород ионларининг маълум концентрациясини сақловчи буфер моддалар ролини ўйнайдилар. Оқсилларнинг фазовий тузилишида аминокислоталар молекуласидаги радикаллар (қолдиқлар) R характери катта аҳамиятга эга. Аминокислоталарнинг қутбсиз радикаллари одатда оқсил макромолекуласининг ичида жойлашадилар ва гидрофобли ўзаро таъсирга сабабчи бўлади (пастга қаранг), ионогенли (ион ҳосил қилувчи) гуруҳларни сақловчи қутбли радикаллар одатда оқсил макромолекуласининг юзасида жойлашадилар ва электростатик (ионли) ўзаро таъсирни тавсифлайди. Қутбли ионоген бўлмаган радикаллар (масалан спиртли- ОН гуруҳи, амид гуруҳларини сақловчилар) оқсил молекуласининг ҳам юзасида ҳам ичида жойлашиши мумкин. Улар водород боғларини ҳосил бўлишида қатнашадилар. Оқсил молекуласида  аминокислоталар ўзаро пептид (-CO-NH-) боғлари билан боғланган:

O R H O R H O R H O R H C CH N C CH N C CH N C CH N '" " ' !! ! ! !! ! ! !! ! ! !! ! ! ... ...             Шундай қилиб қурилган полипептид занжирлар ёки полипептид занжирлар ичидаги алоҳида участкалар айрим ҳолларда дисулфид (-S-S-) боғлар билан ёки кўпинча уларни дисулфид кўприкчалар, деб аталувчи боғлар билан ўзаро қўшимча боғланган. Оқсил структурасини яратишда ионли (тузли) ва водородли боғлар, ҳамда гидрофобли ўзаро таъсир - сувли муҳитда оқсил молекулаларининг гидрофоб компонентлари ўртасидаги контактларнинг алоҳида ўзига хос тури катта рол ўйнайди. Бу боғларнинг барчаси турли мустаҳкамликка эга ва мураккаб, катта молекулани ҳосил бўлишини таъминлайди. Тузилиши ва функциясининг турлича бўлишидан қатъий назар, оқсил моддаларнинг элемент таркиби унчалик фарқ қилмайди (қуруқ массага нисбатан % ларда): углерод 51-53, кислород 21,5-23,5, азот 16,8-18,4, водород 6,5-7,3, олтингугурт 0,3-2,5. Айрим оқсиллар оз миқдорда фосфор, селен ва бошқа элементларни сақлайди. Полипептид занжирига аминокислота қолдиқларининг кетма-кет бирикиши оқсилнинг бирламчи структураси номини олди. Оқсил молекуласи бир ёки бир неча полепептид занжирларидан ташкил топган бўлиши мумкин, бу занжирларнинг ҳар бири турли миқдорда аминокислота қолдиқларини сақлайди. Уларни комбинациялаш сонини инобатга олиб, оқсилларнинг турлари деярли чегарасиз, бироқ, улардан ҳаммаси ҳам табиатда учрамайди. Барча турдаги тирик организмларда турли типдаги оқсилларнинг умумий сони 10 10 - 10 12 ни ташкил қилади. Тузилиши ўзига хос мураккаблиги билан фарқ қилувчи оқсиллар учун бирламчи структурадан ташқари янада юқори даражадаги структура тузилиши: иккиламчи, учламчи, айрим пайтларда эса тўртламчи структурага ҳам мавжуд.  - аминокислотали қолдиқларнинг пептидли гуруҳлари ўртасидаги водород боғлари ҳисобидан пептид занжирлари маълум параметрли спиралсимон шаклни (  - структура) олади.

Оқсилларнинг кўп қисми  - структурага эга, лекин, ҳамма вақт ҳам полипептид занжирининг бутун узунлиги бўйлаб эмас. Водород боғлари қўшни (чиқиб турган) полипептид занжирларини бирлаштириб, бошқа типдаги иккиламчи структура  структурани ҳосил қилиши мумкин. Маълум иккиламчи структурали полипептид занжирлар фазода турлича жойлашиши мумкин. Бу фазовий жойлашув учламчи структара номини олди. Учламчи структурани шаклланишида водород боғлардан ташқари ионли ва гидрофобли ўзаро таъсир катта рол ўйнайди. Оқсил молекуласини "жойлаш" тавсифига қараб глобуляр, ёки шарсимон, ва фибрилляр, ёки ипсимон оқсилларга бўлинади. Глобуляр оқсиллар учун  -спиралли структура жуда тавсифга эга бўлиб, спираллар қайрилган, "ўралган" шаклда. Макромолекула сферик шаклга эга. Улар сувда ва тузли эритмаларда эриб, коллоид системаларни ҳосил қилади. Фибрилляр оқсиллар учун кўпинча  - структура хосдир. Улар сувда эримайди. Ҳайвонлар, ўсимликлар ва макроорганизмлар оқсилларининг кўпчилиги глобуляр оқсилларга мансуб. Фибрилляр оқсиллар одатда структура ҳосил қилиш вазифасини бажаради. Уларнинг хоссалари (мустаҳкамлиги, чўзилувчанлиги) полипептид занжирларни жойлаш усулига боғлиқ. Фибрилляр оқсилларга мускул (мушак) тўқималарининг оқсиллари (миоинозин),  - керотин (кўзнинг шох тўқимаси) мисол бўлади. Бир қатор ҳолларда оқсилнинг айримлари водород боғлари, молекуланинг турли номда зарядланган гуруҳларини электростатик ўзаро таъсири ва бошқалар ёрдамида мураккаб ансамблни ҳосил қиладилар. Бу ҳолда оқсилларнинг тўртламчи структураси ҳосил бўлади. Бироқ яна бир бор таъкидлаб ўтиш керакки, оқсилнинг янади юқори структураларини ташкил қилишда асосий вазифа бирламчи структура зиммасига тушади. Оқсилларнинг таснифи

Оқсилларнинг бир нечта таснифи мавжуд. Улар турли принципларга асосланган: мураккаблик даражасига қараб (оддий ва мураккаб); молекулалар шаклига қараб (глобуляр ва фибрилляр оқсиллар); алоҳида эритувчиларда эришига қараб (сувда эрувчи, кучсиз тузли эритмаларда эрувчи - албуминлар, спиртда эрувчи - проламинлар, ишқорда эрувчи - глютелинлар), улар томонидан бажариладиган вазифага қараб, масалан, заҳира оқсиллар, скелетни ҳосил қилувчи оқсиллар ва бошқалар. Молекулаларнинг шаклига қараб таснифлаш олдинги мавзуда кўриб чиқилган, мураккаблик даражасига қараб таснифлаш ҳақида батафсилроқ тўхталиб ўтамиз. Бу принцип бўйича оқсиллар протеинларга (оддий оқсиллар) ва протеидларга (мураккаб оқсиллар) бўлинади. Протеинлар фақат аминокислоталарнинг қолдиғидан ташкил топади, протеидлар эса ҳам оқсил қисмдан (апооқсил) ва оқсил бўлмаган қисмдан ( простетик гуруҳ) ташкил топади. Протеинлар - заҳира, скелет, алоҳида фермент оқсилларидир. Алоҳида эритувчиларда эришига қараб асосийларини ажратиб ўтамиз: - а л б у м и н л а р - молекуляр массаси нисбатан катта бўлмаган, сувда ва кучсиз тузли эритмаларда яхши эрийдиган оқсиллар; албуминларнинг типик вакили - тухум оқсили - овалбумин; - г л о б у л и н л а р - тузларнинг тузли эритмаларида эрийди. Улар жуда кенг тарқалган оқсиллардир, мушак тўқималари, қон, сут таркибига киради, улар дуккакли ва ёғли ўсимликлар уруғларининг катта қисмини ташкил қилади. Ҳайвон глобулинининг вакили бўлиб сут лактоглобулини ҳисобланади; - п р о л а м и н л а р - этил спиртининг 60-80% ли эритмаларида эрийди. Улар бошоқли донларнинг оқсилларидир, масалан: глиадин - буғдой ва жавдар оқсили, зеин- маккажўхори оқсили, авенин - сули оқсили, гордеин - арпа оқсили ҳисобланади;

-г л ю т е л и н л а р - фақат ишқорларнинг эритмаларида эрийди. Улардан шоли оқсили - оризенинни ва буғдой клейковинаси оқсили - глютенинни ажратиб кўрсатса бўлади. Протеидлар - мураккаб оқсилларнинг бу гуруҳидан фақат қуйидагиларни кўриб чиқамиз: -нуклеопротеидлар - таркибига оқсилдан ташқари нуклеин кислоталар ҳам киради. Нуклеин кислоталар муҳим биополимерлар ҳисобланади, улар ирсиятда катта рол ўйнайди; - липопротеидлар - оқсилдан ташқари липидларни сақлайди. Мембрана ва протоплазмаларда сақланадилар. Клейковина оқсиларини шаклланишида қатнашади; - фосфопротеидлар - оқсилдан ташқари фосфор кислота ҳам бор. Улар ёш организмни озиқлантиришда муҳим рол ўйнайди. Масалан, казеин - сут оқсили. Оқсилларнинг хоссалари Оқсиллар - амфотер электролитлардир. Муҳитнинг маълум рН ида (изоэлектрик нуқта) оқсил молекуласида мусбат ва манфий зарядлар сони бир хил бўлади. Бу оқсилнинг асосий константларидан (доимий миқдоридан) биридир. Оқсиллар бу нуқтада электронейтрал, уларнинг қовушқоқлиги ва эрувчанлиги жуда паст. Оқсил молекулалари электронейтралликка эришганда ўзларининг эрувчанлигини пасайтириш қобилияти уларни эритмалардан ажратиб олиш учун кенг қўлланилади, масалан оқсил маҳсулотларини олиш технологиясида. Гидратация . Оқсиллар сувни боғлаб оладилар, яъни гидрофил хоссаларини намоён қиладилар. Бунда улар бўкадилар уларнинг массаси ва ҳажми ошади. Оқсилнинг бўкиши унинг қисман эриши билан бир вақтда кечади. Айрим оқсилларнинг гидрофиллиги уларнинг тузилишига боғлиқ бўлади. Оқсил макромолекуласида мавжуд бўлган ва унинг юзасида

жойлашган гирофил гуруҳлар - CO - NH (пептид боғлар), амин гуруҳи NH 2 ва карбоксил гуруҳлар - COOH сув молекуласини ўзларига тортади. Оқсил глобулаларни ўраб олган гидратли (сувли) парда агрегацияланишига йўл қўйилмайди, шундай қилиб оқсил эритмаларининг мустаҳкам бўлишига сабаб бўлади ва унинг чўкишига йўл қўймайди. Изоэлектрик нуқтада оқсиллар сувни сўриб олиш қобилиятига камроқ эга, бунда оқсил молекулалари атрофидаги гидратли парданинг бузилиши содир бўлади, шунинг учун улар йирик агрегатлар ҳосил қилиб бирлашади. Оқсил молекулаларини агрегатланиши уларни айрим органик эритувчилар, масалан: этил спирти, ёрдамида сувсизлантириш пайтида ҳам содир бўлади. Бу уларни чўкмага тушишига олиб келади. Муҳитнинг рНи ҳосил бўлганда, оқсил макромолекуласи зарядланган бўлади ва унинг гидротацион қобилияти ўзгаради. Чегараланган бўкишда концентрланган оқсилли эритмалар студен (илвира) деб номланувчи мурккаб системани ҳосил қилади. Студенлар оқмайди, қайишқоқ, пластикликка, маълум механик мустаҳкамликка эга, ўз шаклини сақлаб қолишга қодир. Глобуляр оқсиллар сувда эриб (масалан сут оқсиллари), паст концентрацияли эритмалар ҳосил қилиб, тўла гидратланиши мумкин. Оқсилларнинг гидрофил хоссалари, яъни уларнинг бўкишга, студен ҳосил қилишга, суспензияларни, эмулсияларни ва кўпикларни барқарорлаштиришга мойиллиги биологияда ва озиқ-овқат саноатида катта аҳамиятга эга. Асосан оқсил молекуласидан тузилган, жуда қўзғалувчан студен бўлиб ҳужайранинг ярим суюқ қисми - цитоплазма ҳисобланади. Жуда гидратланган студен - буғдой хамиридан ажратиб олинган ҳўл клейковинадир, у 65% гача сувни бириктириб олади. Клейковина оқсилларининг турлича гидрофиллиги - буғдой дони ва унинг сифатини тавсифловчи (кучли ва кучсиз буғдой) белгилардан биридир. Дон ва ун оқсилларининг гидрофиллиги донни сақлаш ва қайта ишлашда, нонвойликда катта ўрин тутади. Нон ишлаб

чиқариш саноатида, унли қандолат маҳсулотлари тайёрлашда олинган хамир - сувда бўккан оқсил, крахмал донларига эга концентрланган студендир. Денатурация . Оқсилларнинг денатурацияси - мураккаб жараён бўлиб бунда ташқи омиллар (ҳарорат, механик таъсир, кимёвий агентлар ва бир қатор бошқа омиллар) таъсирида оқсил макромолекуласининг иккиламчи, учламчи ва тўртламчи структурасининг ўзгариши содир бўлади. Оқсилнинг бирламчи структураси, унинг кимёвий таркиби ўзгармайди. Денатурация пайтида оқсилнинг физикавий хоссалари ўзгаради, эрувчанлиги, гидратацияга мойиллиги пасаяди, унинг биологик фаоллиги йўқолади. Оқсил макро молекуласининг шакли ўзгаради, агрегатланиш содир бўлади. Ўша пайтнинг ўзида айрим кимёвий гуруҳларнинг фаоллиги ошади, протеолитик ферментларнинг оқсилларга таъсири енгиллашади, шундай экан, осонликча гиролизланади. Озиқ-овқат технологиясида оқсилларнинг иссиқлик денатурацияси ўзига хос амалий аҳамиятга эга. Оқсилларнинг иссиқлик денатурацияси даражаси ҳароратга, иситиш давомийлигига ва намликка боғлиқ. Буни озиқавий хом ашёга, ярим тайёр маҳсулотларга, айрим пайтларда тайёр маҳсулотларга иссиқ таъсирида ишлов беришда режимларни ишлаб чиқаришда эслаш зарур. Иссиқлик денатурацияси жараёнлари ўсимлик хом ашёларини бланширофкалашда қайноқ сувда ишлов беришда, донларни қуритишда, нонни пиширишда, макарон маҳсулотларини олишда ўзига хос ўрин тутади. Оқсилларнинг денатурацияси механик таъсирлар (босим, ишқаланиш, тебратиш, ултратовуш таъсирида) туфайли ҳам содир бўлиши мумкин. Ниҳоят кимёвий реагентларнинг (кислоталар, ишқорлар, спирт, ацетон) таъсири ҳам оқсилларнинг денатурацияланишига олиб келади. Барча бу усуллар озиқ - овқат ва биотехнологияда кенг қўлланилади. Кўпик ҳосил қилиш . Ушбу жараёни деганда, оқсилларнинг юқори концентрацияли суюқлик - газ системаларини ҳосил қилиш қобилиятига тушинилади. Бундай системалар кўпиклар дейилади. Оқсил ҳосил қилган кўпикнинг мутаҳкамлиги нафақат унинг табиатидан, балки концентрацияга,

ҳамда ҳароратга боғлиқ бўлади. Оқсиллар кўпик ҳосил қилувчи сифатида қандолат саноатида (пастила, зефир, суфле) кенг қўлланилади. Нон кўпик структурасига (ғоваксимон) эга, ва бу унинг органолептик хоссаларига таъсир қилади. Оқсиллар молекуласи бир қатор омиллар таъсирида бузилиши ёки бошқа моддалар билан ўзаро таъсир эттирилиб янги маҳсулотлар ҳосил қилиниши мумкин. Озиқ овқат саноати учун иккита жуда муҳим жараёнларни ажратиб кўрсатиш мумкин: 1) оқсилларни ферментлар таъсирида гидролизланиши 2) оқсиллар аминогуруҳлари ёки аминокислоталарнинг қайтарувчи қандларнинг карбонил гуруҳлари билан ўзаро таъсири (меланоидин ҳосил бўлиш реакцияси). Протеазалар - оқсиларни гидролитик парчаланишини тезлаштирувчи ферментлар таъсирида оқсиллар янада оддий маҳсулотларга (поли- ва дипептидлар) ва ниҳоят аминокислоталарга парчаланади. Оқсилнинг гидролиз тезлиги унинг таркибига, молекуляр структурасига, ферментнинг фаоллигига ва шароитга боғлиқ. Оқсилни қисман гидролизини биз хамир тайёрлашда, бир қатор гўштли ва сутли маҳсулотларни олишда кузатамиз. Оқсилларнинг озуқавий қиймати Оқсил - инсон овқатининг муҳимроқ компонентидир. Озуқавий оқсилнинг асосий манбалари: гўшт, сут, балиқ, донни қайта ишлаш маҳсулотлари, нон, сабзавотлар. Инсоннинг оқсилга бўлган талаби унинг ёшига, жинсига, меҳнат фаолиятининг характерига боғлиқ. Катта ёшдаги соғлом киши организмида келиб тушадиган оқсил миқдори билан парчаланишда ҳосил бўладиган маҳсулотлар миқдори ўртасида баланс (мувозанат) бўлиши керак. Оқсиллар алмашинишини баҳолаш учун азотли баланс тушунчаси киритилган. Ўрта ёшли соғлом кишида азотли мувозанат мавжуд, яъни, овқат оқсиллари билан олинган азот миқдори ажралиб чиқадиган азот миқдорига тенг. Ёш

ўсувчи организмда оқсил массаси тўпланиб боради, организм учун керакли бир қатор бирикмалар ҳосил бўлади. Шунинг учун азотли баланс мусбат бўлади ва овқат билан организмга кирадиган азот миқдори организмдан чиқариладиган азот миқдоридан кўп бўлади. Ёши улуғ кишиларда, ҳамда айрим касалликларда овқатланиш рационида оқсилларнинг, алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталарнинг, витаминларнинг, минерал моддаларнинг етишмаслиги манфий азотли баланс бўлишига, яъни, организмдан чиқадиган азот миқдорининг унга кирадиган миқдоридан ошиб кетишига олиб келади. Манфий азот балансининг узоқ давом этиши организмни ҳалокатга олиб келади. Оқсилли алмашинишга оқсилнинг биологик қиймати ва унинг овқат билан тушадиган миқдори таъсир қилади. Оқсилларнинг биологик қиймати аминокислотали таркибнинг балансланганлиги ва оқсилларнинг овқатни ҳазм қилиш тракти ферментлари томонидан ҳужум қилиниши билан аниқланади. Инсон организмида оқсиллар аминокислоталаргача парчаланади, уларнинг бир қисми (алмашинадиган), янги аминокислоталар, яратиш учун қурилиш материали бўлиб ҳисобланадилар, бироқ 8 та алмашмайдиган аминокислоталар бўлиб, улар ёши катта кишилар организмида ишлаб чиқарилмайди, улар овқат билан организмга тушадилар. Инсон организмини етарли миқдорда аминокислоталар билан таъминлаш - оқсилнинг овқатланишдаги асосий функциясидир. Овқат оқсилида нафақат алмашмайдиган аминокислоталарнинг таркиби балансланган бўлиши керак, балким яна алмашмайдиган ва алмашинадиган аминокислоталарнинг маълум нисбати бўлиши керак, акс ҳолда алмашмайдиган аминокислоталарнинг бир қисми мақсадсиз сарфланади. Аминокислотали таркиб бўйича оқсилнинг биологик қиммати уни «идеал» оқсилнинг аминокислотали таркиби билан солиштириш пайтида баҳоланиши мумкин. Ёши катта кишилар учун "идеал оқсил" сифатида ФАО/ВОЗ комитетининг аминокислота шкаласи қўлланилади (3-жадвал).

жадвал Аминокислота скорини ҳисоблаш учун аминокислота шкаласи Аминокислота Таклиф қилина- диган даража, 1 г оқсил учун мг Аминокислота Таклиф қилина- диган даража, 1 г оқсил учун мг Изолейцин 40 Фенилаланин+ тирозин 60 Лейцин 70 Лизин 55 Треонин 40 Метионин + цистеин 35 Триптофан 10 Валин 50 Жами 360 Биологик қийматини аниқлаш учун аминокислота скорини ҳисоблаш қуйидагича амалга оширилади. Идеал оқсилдаги ҳар бир алмашинмайдиган аминокислотанинг аминокислота скори 100% деб қабул қилинади, табиий оқсилида эса мос келиш фоизи аниқланади:%; 100*) ( 1 ) (, 1 мг микдори оксилдаги г буйича шкаласи та амин танинг аминокисло Шу мг микдори та амин оксилдаги тган текширилаёг АК    бу ерда: АК –аминокислота. Натижада текшириладиган оқсилдаги энг кичик скорли лимитланадиган кислота аниқланади. Масалан: озиқ-овқатдаги 1 г текшириладиган оқсилда қуйидаги миқдорда (мг) аминокислота мавжуд: изолейцин - 45, лейцин - 75, лицин 40, метионин ва цистеин - 25, фенилаланин ва тирозин (қўшилганда)- 70, треонин 38, триптофан -11, валин - 50. Стандарт шкала билан солиштирилганда аниқландики, скорлар (% да) тегишли равишда қуйидагиларга тенг: 113, 107, 73, 71, 95, 113, 100. Шундай экан, ушбу

маҳсулотдаги оқсилда қуйидагилар лимитланадиган аминокислоталар ҳисобланадилар: лизин (скор 73%), метианин ва цистеин қўшилганда (скор 71%) ва треонин (скор 95%). Ҳайвон оқсиллари "алмашмайдиган" оқсилларга жуда яқин. Кўпгина ўсимлик оқсиллари алмашмайдиган аминокислоталарни ( бир ёки бир нечтадан) етарлича миқдорда сақламайдилар. Масалан, бошоқли ўсимликларнинг оқсиллари, ўз навбатида, улардан олинадиган маҳсулотлар лизин, метионин, треонин бўйича тўйинмаганлар. Картошка ва бир қатор дуккакларнинг оқсилида метионин ва цистин етишмайди (оптимал миқдорнинг 60-70% и). Айни пайтда шуни эслаш керакки, айрим аминокислоталар маҳсулотларга иссиқлик таъсирида ишлов беришда, узоқ вақт сақлаганда организм томонидан ўзгартирилмайдиган бирикмаларни ҳосил қилиши мумкин, яъни "яқинлашмайдиган" бўлади. Бу оқсилнинг қийматини пасайтиради. Оқсилларнинг биологик қийматини лимитланадиган аминокислотани қўшиб ёки аминокислота миқдори юқори бўлган компонент солиб ошириш мумкин. Масалан, 0,3-0,4% лизин қўшиб буғдой оқсилининг биологик қийматини тахминан икки мартага, 0,4% лизин ва 0,7% триптофан қўшиб эса маккажўхори оқсилининг биологик қийматини икки мартага ошириш мумкин. Оқсилларни гидролизлаб, кимёвий ёки биологик синтез йўли билан аминокислоталар олинади. Айрим микроорганизмлар махсус муҳитларда ўстирилганда ўз фаолияти жараёнида маълум аминокислоталарни ишлаб чиқарадилар. Бу усул лизин, глутамин кислота ва бошқа аминокислоталарни саноатда олишда фойдаланилади. Ҳайвон ва ўсимлик оқсиллари организм томонидан бир хилда ҳазм қилинмайди. Агар сут, сут маҳсулотлари, тухум оқсиллари 96% га, гўшт ва балиқ оқсиллари 93- 95% га ҳазм қилинса, нон оқсиллари -62-86% га, сабзавотларники - 80 % га, картошка ва айрим дуккаклиларники -70% га ҳазм

бўлади. Бироқ бу маҳсулотларнинг аралашмаси биологик жиҳатдан янада тўйинган. Оқсилларни организм томонидан ҳазм бўлиш даражасига озиқ-овқат маҳсулотларини олиш технологияси ва ошпазлик ишлови бериш таъсир қилади. Озуқавий хом ашё ва маҳсулотларга турли хилда ишлов беришнинг (майдалаш, ҳарорат таъсири, ачитиш ва ҳоказолар) уларда сақланадиган оқсилларнинг ҳазм бўлишига таъсирини таҳлил қилиб, шуни айтиш лозимки, кўпгина озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда технологияга риоя қилинса, аминокислоталарнинг деструкцияси (структура бузилиши) содир бўлмайди. Озиқ-овқат маҳсулотлари, айниқса ўсимликдан тайёрланганлари, секинлик билан қиздирилганда, оқсилларнинг ҳазм бўлиши анча ошади, чунки оқсилларнинг қисман денатурацияланиши протеазаларнинг пептид боғларига етишини осонлаштиради. Иссиқлик таъсири тезлаштирилганда (тез қиздирилганда) ҳазм бўлиш пасаяди. Маҳсулотларда редуцияловчи қандларнинг ва ёғларни оксидланишидан ҳосил бўлган маҳсулотларнинг бўлиши, уларни маҳсулотдаги оқсил компонентлари билан ўзаро таъсири ҳам худди шундай таъсир қилади. Инсон танасининг ҳар 1 кг массаси учун турли хил оқсилларнинг суткалик талаби катта ёшдагилар учун 1-1,5 г, (болалар учун 4-1,5 г), яъни тахминан 85-100 г бўлади. Ҳайвон оқсилларининг улуши унинг рациондаги умумий миқдорининг тахминан 55 фоизини ташкил этади, инсоннинг аминокислоталарга бўлган ўртача суткалик талаби жадвалда келтирилган. У ёшга, зўриқишда, касаликда ва бошқа ҳолларда ўзгариши мумкин. жадвал. Инсон организмининг аминокислоталарга бўлган суткалик эҳтиёжи Аминокислота Эҳтиёж, г Аминокислота Эҳтиёж, г

Глицин 3 Серин 3 Аланин 3 Треонин 3 Валин 4 Цистин 3 Лейцин 5 Метионин 3 Изолейцин 4 Тирозин 4 Фенилаланин 3 Пролин 5 Аспаргин 6 Триптофан 1 Глутамин Гистидин 2 Лизин 4 Аргинин 6 Озиқ-овқат маҳсулотларининг озуқавий қийматини ошириш учун оқсил компонентларининг улушини ошириш, унинг аминокислота таркибини баланслаштириш керак. Бу муаммони ҳал қилиш йўлларидан бири - озиқ- овқат ишлаб чиқаришдаги оқсил сақловчи чиқиндилардан, масалан, ёғи ажратиб олинган кунжара, гўшт ва сут саноати чиқиндилари, оқсил маҳсулотларини олиш ва уларни мавжуд маҳсулотларнинг озуқавий қийматини оширишда ёки янги озиқ-овқат маҳсулотларини яратишда қўллаш. Ёғли уруғлардан оқсил маҳсулотларини яратиш нафақат озиқ-овқат саноатининг оқсилли хом ашё базасини кенгайтириш учун, бироқ, уч босқичли занжирли (ўсимлик - ҳайвон организми - инсон организми) икки босқичли занжирга (ўсимлик - инсон организми) алмаштириб оқсилнинг йўқолишини анча камайтиришга имкон яратади. Ферментлар Ферментлар ёки энзимлар (энзим - enzume сўзидан олинган бўлиб, - "ачитқиларда" маъносини, фермент лотинча fermentum сўзидан олинган бўлиб, - закваска (хамиртуруш) маъносини билдиради) деб, кимёвий реакциянинг тезлигини ўзгартирувчи оқсил табиатли мураккаб биологик катализаторларга айтилади. Ферментлар озиқ-овқат саноатида жуда муҳим ўрин ўйнайди, айрим ҳолларда кўпгина технологик жараёнларни амалга оширишда қатнашади ёки уларни амалга оширишга ёрдамлашадилар, бошқа вақтларда эса уларни

ўтказишни қийинлаштиради. Шуни эслатиб ўтиш керакки, озиқ овқат саноатининг вино ишлаб чиқариш, пиво ишлаб чиқариш, спирт ишлаб чиқариш, нонвойлик, пишлоқ тайёрлаш, бир қатор сут қатиқ маҳсулотлари ишлаб чиқариш каби тармоқларда дастлабки хом ашёни тайёр маҳсулотга айлантириш ферменларнинг бевосита қатнашуви билан амалга оширилади. Ферментлар катта молекуляр массага эга: 10000 дан 1000000 гача. Фермент молекуласи фақат оқсилдан ёки оқсилли ва оқсил бўлмаган қисмлардан иборат бўлиши мумкин. Оқсил бўлмаган қисм кофактор ёки простетик гуруҳ деб номланади. Фермент молекуласининг оқсил қисмли мураккаб комплексларни ҳосил қилувчи бир ёки бир неча пептид занжирларидан тузилган бўлиши мумкин. Кофакторлар катта бўлмаган молекуляр массага эга ва ферментнинг фаол гуруҳи ҳисобланади. Улар витаминларнинг, нуклеотидларнинг ҳосилалари ёки металларнинг ионлари бўлиши мумкин. Айнан ўша кофакторларнинг ўзи оқсил билан мустаҳкам боғланиши ёки осонликча диссоцияланадиган комплектларни ҳосил қилишлари мумкин. Айнан ўша кофакторларнинг ўзи турли ферментларнинг молекуласи таркибига кириши мумкин. Ферментлар субстратга, яъни айланишини тезлаштирадиган ўша бирикмага нисбатан юқори спецификликка (ўзига хосликка) эга. Ферментнинг таъсир самараси бир қатор омилларга: активатор ва ингибитор деб аталувчи айрим ўзига хос моддаларнинг ҳароратига (оптимал ҳарорат 30 - 50 0 С), муҳит рН боғлиқ. Активаторлар ферментларнинг фаоллигини оширади, ингибиторлар пасайтиради (ферментларни сусайтиради). Ферментлар фойдаланиш фаоллаштириш энергиясини (энергетик тўсиқ) пасайтиришга имкон яратади, бунда дастлабки моддани охирги моддага оралиқ ҳолат ёки фаол комплекс ҳолати орқали айлантириш амалга оширилиб, бу энергетик нуқтаи-назардан анча қулай. Ферментнинг субстрат билан таъсирлашуви фаол марказ ёрдамида амалга оширилади, одатда бу марказ фермент молекуласининг катта бўлмаган қисми бўлиб, унда иккита зона: боғловчи ва каталитик

зоналар мавжуд. Фаол марказ таркибига полипептид занжирнинг алоҳида қисмлари ва кофакторлар киради. Ферментларнинг 3000 га яқин тури мавжуд бўлиб, уларнинг кам қисми ўрганилган. Замонавий классификация бўйича ферментлар 6 синфга бўлинади. Биз улардан фақат озиқ-овқат технологиясида ва овқатланишда муҳимроқ бўлганларини батафсил кўриб чиқамиз. Оксидоредуктазалар ёки оксидловчи - қайтарувчи ферментлар . Бу 180-200 ферментдан ташкил топган катта гуруҳдир. Оксиредуктазалар турли кимёвий моддаларнинг оксидланиши ёки қайтарилишини катализлайди. Мисол учун, бу синфга кирувчи алкоголдегидрогеназа ферменти сирка алдегидни этил спиртига қайтарилишни катализлайди ва спиртли бижғиш жараёнида катта ўрин тутади. Липоксигеназа ферменти тўйинмаган ёғ кислоталарини ва уларнинг мураккаб эфирларини ҳаво кислороди билан оксидлайди. Фермент таъсири ун ва ёрманинг тахирланиши сабабларидан бири ҳисобланади. У ўсимлик маҳсулотларини қуритиш ва сақлаш пайтида каротиноидларнинг бузилишида иштирок этади. Монофенолмонооксигеназа ферменти тирозин аминокислотасини оксидлаб, қорамтир рангдаги меланинларни ҳосил қилади. Жавдар нонининг қорамтир рангда бўлиши, макаронни қуритиш пайтида қорайиши шу ферментнинг таъсири натижаси ҳисобланади. Трансферазалар . Бу гуруҳдаги ферментларнинг вакиллари турли хил гуруҳларни бир молекуладан иккинчи молекулага ўтказишни (кўчиришни), масалан фосфорлаш, қайта аминлаш жараёнларни катализлайди. Бу ферментлар хужайраларда борадиган турли мураккаб биокимёвий жараёнларда иштирок этади. Гидролазалар . Бу гуруҳ ферментлари овқатни ҳазм қилинишида ва озиқ-овқат технологияси жараёнларида ўзига хос муҳим ўрин тутади. Уларга оқсиллар ва пептидларнинг гидролизини катализлайдиган протеолитик ферментларнинг катта гуруҳи киради. Овқатни ҳазм қилиш

биокимёсида протеолитик ферментлар катта аҳамиятга эга. Бу ферментлар (пепсин химиотрипцин, аминопептидаза, карбоксипептидаза ва бошқалар) оқсил молекуласини овқат ҳазим қилиш тракти бўйлаб ҳаракатланиши пайтида деполимеризациялайдиган, яъни юқори молекуляр органик бирикмалардан оқсилдан паст молекуляр бирикмаларни ҳосил қилади. Протеолитик ферментлар гўштни қайта ишлашда, нон пиширишда борадиган жараёнларга қатнашадилар. Улар ёрдамида гўшт ва тери юмшатилади, пишлоқ тайёрланади. Протеазалар таъсири жуда турлича. Бир хил протеазалар пептид боғларини оқсил молекуласи ичида - эндопептидазалар ва унинг молекулаларини охирида парчалайди (экзопептидазалар), яъни аминокислоталарни N - ёки С- охиридан (боғдан) ажратиб олади, бошқалари эса фақат алоҳида аминокислоталар ўртасидаги пептид боғларини парчалайдилар. Масалан, трипсин лизин (Лиз) ёки аргинин (Арг) ва бошқа аминокислоталар ўртасидаги пептид боғини парчалайди, пепсин - гидрофоб радикалли аминокислоталар ўртасидаги, масалан валин (Вал) ва лейцин (Лей) ўртасидаги пептид боғини парчалайди. Химотрипсин ферменти триптафан тирозин ва бошқа аминокислоталар ўртасидаги пептид боғларини гидролизлайди (схемага қаранг). Оқсил молекуласини тўла гидролизлаш учун ферментларнинг тўлиқ тўплами керак. Реннин (ширдон ферменти) сутни творогга айлантиради. Бу ферментдан пишлоқлар тайёрлашда фойдаланилади. Гидролаза гуруҳининг вакиллари бўлиб карбогидразалар ҳисобланади, уларнинг ичида  -гликозид боғларни дисахаридларга (малтозага) парчаловчи малтаза, сахарозани глюкоза ва фруктозага парчаловчи инвертаза муҳим ўрин эгаллайди. Амилазалар - крахмални гидролизлаб декстринлар ва малтоза ҳосил қилувчи ферментлар гуруҳидир. Таъсир этиш тавсифига қараб амилаза  - амилаза,  - амилаза ва глюкоамилаза каби турларга бўлинади.  - амилаза ва  - амилаза алоҳида крахмални ёки гликогенни тўла гидролиз қила олмайди. Улар биргаликда таъсир қилганида гидролизни 95% га етказади.  - глюкоамилаза крахмални гидролизлаб асосан глюкоза ва оз

миқдорда декстринлар ҳосил қилади. Целлюлаза целлюлозани, гемицеллюлаза - гемицеллюлозани гидролизлайди. Пектин моддаларининг гидролизи пептолитик ферментлар иштирокида боради. Уларнинг қўлланилиши махсулот чиқишини ошишига ва мева - резавор шарбатларини оқартиришга (тиндиришга) имкон яратади. Полисахаридларни гидпролиз қилувчи ферментлар айниқса амилазалар нонвойликда, қандли моддалар технологиясида, спирт олиш технологиясида муҳим ўрин тутади. Гидролазаларга липаза ҳам киради, у ёғлар гидролизини катализлаб, эркин ёғ кислоталари ва глицерин ҳосил қилади. Бу жараён дон ва дон маҳсулотларини, ёғли ва ҳайвонот хом ашёларини сақлашда катта аҳамиятга эга. Лиазалар . Бу ферментлар углерод атомлари, углерод ва кислород, углерод ва азот, углерод ва галоген атомлари орасидаги парчаланиш реакцияларини катализлайди. Бу гуруҳ ферментларига карбонат ангидрид СО 2 молекуласини органик кислоталардан ажратиб олувчи декарбоксилазалар қарашлидир. Изомеразалар . Бу гуруҳ ферментлари бир молекула органик бирикмалар атрофида бўладиган структура ўзгаришларини катализлайди. Уларни глюкоза-фруктоза қиёмларини олишда қўллашади. Лигазалар . Бу ферментлар C-O, C-S, C-N, C-C боғларини ҳосил бўлишини катализлайди. Аминокислоталарни айланишида (аспарагин синтетаза, глутаминсинтетаза ва карбоксилаза) ва органик бирикмаларнинг углерод занжирини чиқариб ташлашда қатнашувчи ферментлар айнан шу гуруҳга қарашлидир. Айни пайтда бир қатор фермент препаратларини саноатда ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Уларни озиқ овқат саноатида қўллаш технологиясини такомиллаштиришга, янги маҳсулотларни ва катта иқтисодий самарани олишга имкон яратади.

Фойдаланилган адабиетлар : 1. Скурихин И.М., Нечаев А.П. Все о пище с точки зрения химика.-М.: Высшая школа, 1991. 2. Богатков С.В. Химия пищевых продуктов. Учебное пособие.- М.:МТИПП , 1982. 3. Барковский В.Ф., Горелик С.М., Городенцева Т.В. Физико-химические методы анализа.-М.: Высшая школа,1983. 4. Скрухин И.М., Волгорева М.Н. Химический состав пищевых продуктов. Справчник I и II т.т.-М.: Агропромиздат, 1987. 5. Павлоцкая Л.Ф., Дуденко Н.В., Эдельман М.М. Физиология питания.-М.: Высшая школа, 1989 6. Товароведение пищевых продуктов. Бровко О.Г., Гордиенко А.С., Дмитриева А.Б. и др.-М.: Экономика, 1989. 7. Хайдар-Заде Л.Н. Пищевая химия. Маърузалар матни. Бухоро 2001 й.

O'xshashlar

Озиқ-овқат хом ашёларининг асосий компонентлари ва уларни сақлаш ва қайта ишлаш жараёнидаги ўзгаришлари

Озиқ-овқат маҳсулотлари ва озиқ-овқат хомашёларини сақлаш ва қайта ишлашда асосий компонентларни ўзгариши

Бўлим. Озиқ-овқат маҳсулотлари ва озиқ-овқат хомашёларини сақлаш ва қайта ишлашда асосий компонентларни ўзгариши

Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш асослари

Озиқ-овқат маҳсулотлари ва хом ашёлар таркибидаги сув