Озиқ-овқат маҳсулотлари ва озиқ-овқат хомашёларини сақлаш ва қайта ишлашда асосий компонентларни ўзгариши - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Озиқ-овқат маҳсулотлари ва озиқ-овқат хомашёларини сақлаш ва қайта ишлашда асосий компонентларни ўзгариши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

400.5 KB

Ko'chirib olish

Ози қ -ов қ ат ма ҳ сулотлари ва ози қ -ов қ ат хомашёларини са қ лаш ва қ айта ишлашда асосий компонентларни ў згариши Режа: 1.Хомашё ва тайёр маҳсулотларни бузилишдан сақлаш 2.Оқсилнинг ўзгариши 3.Углеводлар ўзгариши 4.Қанднинг чуқур парчаланиши

Инсон қишлоқ хўжалик маҳсулотларини истеъмол қила бошлагандан буён уни сақлаш ва қайта ишлаш билан шуғулланиб келган. Етиштирилган маҳсулотни нес-нобуд қилмасдан ва сифатини пасайтирмасдан сақлаш, ундан унумли фойдаланиш қадимдан инсон эхтиёжларидан бири булган. Кўчманчи халқлар йиғилган мева ва уруғларни сақлаш учун махсус ертулалар қуришган. Қабилалар ўтроқ бўлиб яшай бошлаган пайтда ортиқча маҳсулотларни сақлаш, шуниндек, зараркунандалардан бошлашган. Мамлакатимизнинг турли ҳудудларида олиб борилган археологик қазилмалар қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш қулдорлик тузуми давридаёқ амалга оширилганлигидан далолат беради. Бу ерда маҳсулотлар сақланадиган кўза ва бошқа турли идишлар топилган. Ўрта Осиё, жумладан Ўзбекистон шароитида ҳам қадимдан қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлаш ва қайта ишлашга эътибор бериб келинган. Минтақамизда об-ҳаво йил ва бир кеча-кундуз давомида ўзгарувчан бўлганлиги сабабли гўшт, ёғ, сут, балиқ, тухум каби маҳсулотлар иссиқда тез айнийди, жуда қаттиқ совуқдан эса сабзавот ва мевалар музлаб қолади. Ўзбекистон қишлоқ хўжалик маҳсулотлари сақлашнинг энг қадимги усулларидан кўмиб ёки осиб сақлаш, қоқи қилиш, қуритиш кабилар кенг қўлланилади. Маҳсулотларни сақлаш, қайта ачитиш, сабзавот, дон, мева, гўшт, қази ва тухумни кўмиб сақлаш, полиз маҳсулотларини осиб сақлаш, турли мева, турли қовун, помидордан қоқи тайёрлаш, узум, укроп, кашнич, райҳон, жамбил ва қизил қалампирни қуритиш амалда кенг қўлланиб келинган.Асосан, қуруқ маҳсулотлар тез бузилмайдиган маҳсулотлар ҳисобланиб, улар қуруқ жойда, шиша, чинни ёки сопол идишларда, ёпиладиган қоғоз қутиларда сақланган. Маълумки, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари йилнинг муайян мавсумида етиштирилади, шу сабабли уларни узоқ вақт сақлаш ва кайта ишлашни ташкил қилмаган ҳолда аҳолини йил бўйи турли маҳсулотлар билан таъминлаш масаласини ҳал қилиб бўлмайди. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш кўпайган сари уларни сақлаш ва қайта ишлаш ҳам такомиллаштирилмоқда, янги замонавий омборхоналар қурилмоқда. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини йиғиш, ташиш, сақлаш ва қайта ишлашни илмий ташкил қилинса, бу борада фан - техника ютуқлари ҳамда илғор тажрибага таяниб иш кўрилса, маҳсулотнинг исроф бўлиши анча камаяди. Шу ҳисобдан аҳоли 20% ва ундан ҳам кўпроқ қўшимча қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминланиши мумкин. Ҳозирги вақтда маҳсулотни узоқ вақт сақлашга имкон берадиган такомиллаштирилган технологиялар ишлаб чиқилган. Бу борада кимё, физика, биокимё, биотехнология, биофизика, физиология, ўсимликшунослик, агрокимё, микробиология, мевачилик, қишлоқ хўжалик машиналари,

фитонатология, энтомология, ўсимликларни ҳимоя қилиш ва бошқа бир қатор фанларнинг ютуқларидан ижодий фойдаланилмоқда. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлашда уларда кечадиган физиологик ва биологик жараёнлар катта аҳамиятга эга. Професср Я.Я. Никитинский қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлашнинг биологик асосларига таяниб, сақлаш усулларини биоз, анабиоз, ценоанобиоз ва абиоз каби тоифаларга бўлади. Ушбу тизим фанда қабул қилинган бўлиб, сақлашнинг барча турларини ўз ичига олади. Маҳсулотларни сақлаш асослари (Я.Я. Никитинский бўйича) Гуруҳлар Гуруҳчалар Гуруҳчаларга изоҳлар 1. Биоз А. Эубиоз Б. Гемибиоз Тирик ҳайвонлар, қушларни ва тирик жониворларни ушлаб туриш ва ташиш. Мева ва сабзавотларни барра ҳолида сақлаш. 2. Анабиоз А.Термоанабиоз (психро ва криоанабиоз) Б. Ксероанабиоз В. Осмоанабиоз. Г. Ацидоанабиоз. Д. Наркоанабиоз. Маҳсулотларни совуқда ёки музлатилган ҳолда сақлаш. Маҳсулотларни қисман ёки умуман қуритиб сақлаш. Маҳсулотни осмотик босимини кўтариб сақлаш. Маҳсулотда кислотали муҳитни кислота ёрдамида яратиб сақлаш. Анестезик моддалар қўллаб сақлаш . 3. Ценоана - биоз А . Ацидоценоанабиоз Б . Алкоголеценоанабиоз Маҳсулотда кислотали муҳитни маълум тоифадаги микроорганизмлар ёрдамида вужудга келтириб сақлаш . Микроорганизмлар ишлаб чиққан спирт ёрдамида консерва қилиб сақлаш . 4. Абиоз А.Термостерилизация Б.Фотостерилизация В.Кимёвий стерилизация. Г.Механик стерилизация. Юқори ҳароратда қизитиб сақлаш. Сақлашда турли нурларни қўллаш. Сақлашда маҳсулотни бузадиган микроорганизмларга қарши антисеп- тиклар қўллаш. Фильтрация қилиб сақлаш. Биоз. Маҳсулотлар биоз усулида тирик ҳолда сақланади. Ушбу усулда сақлашнинг асоси тирик организмларнинг табиий иммунитет хоссалари ҳисобланади. Биоз усули эубиоз ва гемибиоз турларига ажратилади. Тирик организмларни фойдаланишгача сақлаш эубиоз турига киради. Уй ҳайвонлари, қушлар ва балиқлар ҳамда бошқа тирик организмлар фойдалангунга қадар тирик ҳолда эубиоз усулида сақланади. Ушбу усул ҳалқни гўшт ва гўшт маҳсулотлари билан таъминлашда катта аҳамиятга эга.

Маҳсулотларни қисман биоз усулида сақлаш гемибиоз («геми» сўзи юнонча бўлиб, ярим деган маънони англатади) усули деб юритилади. Маҳсулотларни гемибиоз усулида сақлаганда уларнинг табиий сақланиш хусусиятига асосланилади. Маҳсулотлар маълум маддатгача барра ҳолида бўлиши мумкин. Бунда ҳар бир маҳсулотнинг ўзига хос хусусиятлари ҳисобга олиниши лозим. Маҳсулотларнинг тирик ҳолида сақланиш муддати турлича бўлади. Масалан, картошка айрим сабзавотларга қараганда кўпроқ, қовуннинг эса узоқ сақлашга мос навлари бошқа навларга нисбатан узоқ сақланади. Маҳсулотларни узоқ вақт барра ҳолида сақлаш учун ҳавонинг ҳарорати ва намлигини бошқариш лозим. Акс ҳолда маҳсулотлар тезда бузилиб, сифати пасаяди. Анабиоз. Маҳсулотда бу ҳолатда биологик жараёнлар бутунлай ёки кисман тўхтаган бўлади. Ҳужайрада модда алмашинув жараёни сусаяди ва шу билан бирга микроорганизмлар фаолияти ҳам тўхтайди. Лекин улар нобуд бўлмайди. Қулай шароит туғдирилганда микроорганизмлар тезда ривожланади. Шу сабабли анабиозни яширинча ҳаёт қонунияти деб ҳам атайдилар. Анабиоз ҳаво температураси пасайтирилиб, маҳсулот қуритилиб, маҳсулот хужайрасидаги осмотик босим ўзгартирилиб, кислотали муҳит ҳосил қилиниб ва махсус анестезик моддалар қўлланиб яратилади. Термоанабиоз. Бу усулда маҳсулотлар ҳаво температураси пасайтирилган шароитда сақланади. Ҳароратнинг пасайиши микроорганизм- ларга салбий таъсир кўрсатади ва маҳсулотдаги биокимёвий ва физиологик жараёнларнинг фаоллигини пасайтиради. Термоанабиоз психроанабиоз ва криоанабиоз усулларига бўлинади. Психроанабиозда маҳсулотлар совутилиб сақланади. Турли хил қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ҳаво ҳароратининг пасайишига турли хил акс таъсир билдиради. Мева ва сабзавотлар учун ҳаво ҳарорати – 1 0 дан + 1 0 С гача совутилган ҳисобланса, дон маҳсулотлари учун + 8 0 С ҳам совутилган ҳисобланади ва бунда микроорганизмлар фаолияти анча сусаяди. Криоанабиозда эса маҳсулотлар музлатилинади ва бу ҳолатда улар нисбатан узоқ вақт сақланади. Маҳсулотларни музлатишда ҳаво ҳарорати билан биргаликда совутиш тезлиги хам муҳим ахамиятга эга. Музлатиш жараёнида маҳсулотларнинг физик, гистологик ва коллоид ҳолатлари маълум даражада ўзгаради. Шу билан бирга, маҳсулот микрофлорасида ҳам ўзгариш бўлади. Криоанабиоз усули халқ хўжалигида катта аҳамиятга эга бўлиб, у анчагина кенг қўлланилади. Ҳозирги кунда қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштирувчи хўжаликларнинг деярли ҳаммасида совутиш системалари, совуткичлар ва совутиш қурилмалари мавжуд ёки қурилмоқда. Тез бузиладиган маҳсулотларнинг аксарият қисми асосан криоанабиоз усулида сақланади. Ксероанабиозда маҳсулотлар қуруқ ҳолда сақланади. Маҳсулотлар маълум даражада қуритилиб сақланиши қадимдан маълум. Куритилган маҳсулотларда ҳужайра муҳити концентрацияси ошади. Натижада ҳужайрада

модда алмашинув жараёни сусаяди ёки тўхтайди, микробларнинг яшаш муҳити ҳам ноқулай бўлиб қолади. Шундай қилиб, маҳсулотнинг маълум даражада қуритилиши уларда биокимёвий жараёнларни бутунлай тўхтатади. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари турига қараб турли даражада қуритилади (намсизлантирилади). Масалан, дон маҳсулотларнинг қуритилиб намлигининг 12 - 14%га туширилиши узоқ вақт сақланишини таъминласа, меваларда эса қуритилгандан кейин 18 - 24% намликнинг бўлиши сақлашда ижобий ҳисобланади. Маҳсулотларнинг табиий намлигини камайтириш улар таркибидаги намни юқори ҳароратда буғлатиб юборишга асосланган ва бу усул маҳсулотларни қуритиш деб юритилади. Маҳсулотларни қуритишда мураккаб физиологик, биокимёвий, физик, кимёвий жараёнлар бўлиб ўтади ва ушбу жараёнларнинг илмий даражада бошқарилиши маҳсулотнинг сифатини белгилайди. Маҳсулотларни табиий усулда қуритиш Ўрта Осиёда кенг тарқалган ва бу борада бой тажриба тўпланган. Ҳозирги вақтда маҳсулотларни қуритишнинг замонавий усуллари (сублимация қуритиш усули, юқори частотали ток ва инфрақизил нур ёрдамида қуритиш ва бошқалар) ишлаб чиқаришга кенг жорий этилмоқда. Осмоанабиозда маҳсулот ҳужайра муҳитида юқори осматик босим ҳосил қилинади. Шу усул ҳужайрада плазмолиз ҳосил қилиш ҳодисасига асосланган. Осмотик босимни ошириш маълум даражагача маҳсулотни микроорганизмлар таъсиридан сақлайди. Лекин, айрим микроорганизмлар муҳит концентрациясининг ошишига чидамли ҳисобланади, бу эса маҳсулотда фойдали микроорганизмларни бошқаришни таъминлайди. Амалда маҳсулотларда осмотик босимни оширувчи восита сифатида туз ва шакардан кенг фойдаланилади. Маҳсулотларни сақлашда уларни тузлаш усули кенг тарқалган. Айниқса, гўшт, балиқ, сабзавотлар тузлашга мойил маҳсулотлар ҳисобланади. Маҳсулотларни тузлаш технологияси уларнинг тури, таркиби, ҳолати, кейинги ишлов бериш ва қўлланишига боғлиқ. Мева ва резавор мевалани консервалашда шакардан фойдаланилади. Мевалардаги микроблар юқори осмотик босимга чидамли бўлганлиги учун уларни консервалашда жуда кўп миқдорда шакар( умумий массасининг 50 - 60% миқдорида) қўшилади. Осмоанабиоз усули маҳсулотларда озиқ моддаларнинг ва витаминларнинг тўлиқлигича сақланиб қолинишини таъминлайди. Ацидоанабиозда махсулотлар нордон муҳит шароитида сақланади. Ушбу усул кўпгина зарарли микроорганизмларнинг нордон муҳитга чидамсизлигига асосланган. Шу сабабли махсулотлар маълум даражада кансерваланади.Ўсимлик маҳсулотларини консервалашда сирка кислотасидан кенг фойдаланилади ва бу усул амалда сиркалаш (мариновкалаш) деб юритилади.

Ишлаб чикаришда нордон муҳит органик кислоталар - сирка кислотаси, узум ва мева сиркаси ёрдамида юзага келтирилади. Ушбу моддалар хушбўй бўлиб, маҳсулот таъмини бузмайди. Наркоанабиоз. Бу усул айрим моддаларнинг маҳсулотларга анестезик таъсирига асосланган. Бунда хлорофром, эфир ва бошқа моддалардан фойдаланилади. Маҳсулотларни кислородсиз муҳитда саклаш анаксиамабиоз деб юритилади. Кислородсиз муҳитда кўпгина микроблар яшай олмайди ва маҳсулот консерваланади. Маҳсулотларни, айникса дон маҳсулотларини хавосиз муҳитда сақлаш шу қонуниятга асосланган. Ценоанабиоз . Маҳсулотларнинг микрофлорасини бошқариб, яъни фойдали микроблар сонини суъний равишда кўпайтириб, зарарли микроблар тасирини сусайтириш мумкин. Сақлаш амалиётида фойдали микроорганизимларнинг иккита хили: сут кислотаси бактериялари ва ачитқилардан фойдаланилади. Биринчисининг бактериялари маҳсулотда 1 – 2%ли сут кислотасини, ачитқилар эса 10 – 14%гача этил спиртини ҳосил қилади. Кўпинча зарарли микроорганизимлар ушбу моддалар таъсирида ривожланмайди. Сут кислотаси бактериялари иштирокида маҳсулотларни сақлаш ацидоценоанабиоз деб юритилади. Ушбу усул сут маҳсулотларини сақлаш ва қайта ишлашда, мева ва сабзавотларни тузлашда, ем-хашакдан силос тайёрлашда кенг қўлланилади. Вино тайёрлаш алкоголеценоанабиозга , яъни узум ва мева шарбатларини бижғитиш ёрдамида спирт ҳосил қилишга асосланган. Абиоз. Бу сақлаш усулининг номидан ҳам англаш мумкинки, бу тамойилда маҳсулотда ҳеч қандай ҳаёт асоратларини бўлмаслиги назарда тутилади. Ушбу тамойилни ўз навбатида бир неча хил вариациялари мавжуд. Баъзи ҳолда бутун маҳсулот ўлик ҳолга келиб, стерил ҳолдаги органик массага айланади, баъзан эса унинг таркибидаги ёки юзасидаги микроблар, ўзга жониворлар ўлдирилади. Шунга биноан тирик ҳаётни тўхтатишининг турли хил усуллари мавжуд бўлиб, уларни қўллашда абиоз усулининг хилма-хил модификацияси келиб чиқади. Уларнинг асосийлари қуйидагилардир.

Термостерилизация (термоабиоз). Бу усулда маҳсулотларга юқори ҳарорат ёрдамида ишлов берилади. Маҳсулотларни 100 0 С да ва ундан юқори ҳароратда қиздирилганда ҳар қандай тирик мавжудод ҳалок бўлади. Ҳар хил маҳсулотларга уларнинг физик ҳолатига, кимёвий таркибига ва микроблар билан ифлосланганлигига қараб турли хил ҳароратдаги таъсир кўрсатилади. Энг кўп термостерилизациянинг тарқалган хили - герметик (тунука ёки шиша) идишда консервалашдир. Олдиндан махсус йўл билан тайёрланган хомашё банкаларга солиниб, герметик ҳолда беркитилиб сўнгра уларга иссиқлик ишлови берилади. Шу усул билан сабзавот, мева, гўшт, балиқ, сут ва турли аралашма консервалар тайёрланади. Консервалар автоклавларда стерилизацияланади, автоклавда юқори босим берувчи тўйинган буғ бўлиб, у ўз навбатида ҳароратни 100 0 С дан юқори кўтарилишини таъминлайди. Энг паст ҳарорат ҳисобланган 100 0 С да мева консервалари стерилизацияланади, 112 - 120 0 С да гўшт ва балиқ консервалари стерилизацияланади. Стерилизациялаш муддати эса маҳсулотнинг табиатига, унинг консистенциясига, катталигига, банканинг қандай металлдан ясалганлигига ва бошқаларга боғлиқ. Консерва маҳсулотларида шартли банка тушунчаси қабул қилинган бўлиб, 1та шартли банка (ш.б.) деганда 353 мл маҳсулот кетадиган тунука банка қабул қилинган. Айрим маҳсулотларни ишлаб чиқаришда (шарбатлар, пюре, маринадлар, шакарли маҳсулотлар) шартли банка 400 граммга тенг бўлади. Стерилизациянинг ўзга усуллари ҳам мавжуд. Масалан, юқори частотали токлардан( ВЧ) ва ультраюқори частоталидан (УВЧ) фойдаланилади. Термостерилизацияни паст ҳароратда ҳам ўтказиш мумкин. Агар маҳсулотнинг табиий хусусиятларини қисқа муддатга сақлаб қолиш муҳим бўлса, у ҳолда 10 - 35 мин давомида 65 - 85 0 С га қиздирилади. Оқибатда маҳсулот юзасидаги микроорганизмларнинг вегетатив ҳужайралари ҳалок бўлади, маҳсулот эса деярли ўзгаришсиз қолади. Бундай ишлов беришни пастеризация дейилади. Пастерилизациялаш сут саноатида, пиво тайёрлашда, айрим тур консерва маҳсулотларини тайёрлашда қўлланилади. Кимёвий стерилизация (химабиоз). Маҳсулотларга кимёвий воситалар ёрдамида ишлов берилади, кўпинча микроорганизмларни ўлдирувчи моддалар (антисептиклар) ва ҳашаротларни йўқ қилувчи моддалар (инсектицидлар) ишлатилади. Аммо бундай моддалардан фойдаланиш чегараланган. Чунки кўпчилик кимёвий воситалар инсон учун заҳарлидир.

Меваларни, мева ва резавор мева пюреларини, шарбатларни, алкогольсиз ичимликларни ҳамда айрим кондитер маҳсулотларини сақлашда бензой-натрий тузидан фойдаланилади. Мева-сабзавот саноатида кўп миқдорда олтингугурт кислотасидан фойдаланилади. Барра олма ва узумга олтингугурт ангидриди билан ишлов берилади. Мева ва сабзавотларга олтингугурт бирикмалари билан ишлов беришни сульфитация дейилади. Мева ва резавор меваларни консервалашда сорбин кислотасидан фойдаланилади. Сорбин кислотаси замбуруғ ва ачитқиларни кўпайишига тўсқинлик қилади. Агар карам, боринг ва бошқа сабзавотларни тузлашда сорбатлардан фойдаланилса, тайёр маҳсулотни сақлаш муддати чўзилади. Кимёвий воситаларнинг суюқ, аэрозоль ёки буғ ҳолатдагиларидаги мева ва сабзавот омборхоналарини дезинфекциялашда, дон омборхоналарини дезинсекциялашда фойдаланилади. Кимёвий воситалардан кемирувчиларни қиришда ҳам фойдаланилади. Кимёвий абиоз воситасига дудлаш ҳам киради. Дудлаш гўшт ва балиқ маҳсулотларини консервалашда фойдаланилади. Турли хил ёғочларни тутатилганда ажраладиган тутун жуда яхши антисептик ҳисобланади. Унинг таркибида феноллар ва метил эфирлари, альдегидлар ( чумоли, фурфурол), кетонлар (ацетон ва бошқалар), спиртлар ( метил ва бошқалар), кислоталар ( сирка, пропион, ёғ, валерьян, чумоли), мумлар ва бошқа жуда кўп бирикмалар бор. Дудлаш натижасида деярли ҳамма бактериялар (2-3 соат дудлагач), ҳаттоки айрим споралар (8-10 соат дудлагач) ҳалок бўлади. Механик стерилизация. Механик стерилизацияга маҳсулотни фильтрлаш ёки центрифугадан ўтказиш орқали эришилади. Масалан, мева ва резавор мева шарбатларини ҳаётсизлантирувчи фильтрдан ўтказилса, шарбат таркибида ачитқилар бўлмайди ва уларни бемалол сақлаш мумкин, уларда иссиқлик стерилизацияси ўтказилмайди. Нурли стерилизация. Бу усул бирмунча янги ҳисобланади ва у микроорганизмларни ҳамда ҳашаротларни ўлдиришга қаратилган. Ушбу мақсадда ультрабинафша, инфрақизил, рентген ва  -нурларидан фойдаланилади. Тез бузилувчи маҳсулотларни ёки уларни сақлаш муҳитини ультрабинафша нурлари ёрдамида ишлов берилса, бундай махсулотларни совуткичлар ўрнатилмаган жойда ҳам маълум давр сақлаш мумкин. Айрим маҳсулотларни инфрақизил нурлар ёрдамида дезинфекциялаш ва дезинсекциялаш услублари ҳам ишлаб чиқилган.

Жуда яхши стерилизация самарасини  - ва  - нурларининг маълум дозаларида олиш мумкин. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган талаб йилдан-йилга кескин ортиб бормоқда. Бу эса маҳсулотни сақлаш ва қайта ишлаш усулларининг ривожланишини, бунда фан ва техника ютуқларидан атрофлича фойдаланишни, маҳсулот сақлашнинг янги усулларини яратишни тақозо этади. Ю қори температурада озиқ-овқат маҳсулотларида рўй берадиган ўзгаришлар Овқатланиш тирик организмга таъсир этишнинг фаол усули эканлигига илмий асосларимиз етарли, бу академик Павловнинг физиологик таълимотига мувофиқ келади . Меъёрида овқатланиш инсонга меъёрида ривожланиш, ўсиш, самарали меҳнат қилиш, ташқи муҳит ўзгаришларига мослашиш, инфекция билан курашиш, организм емирилишини камайтириш, тез қаришнинг олдини олиш, фаол умрни ўтказишни таъминлайди. Шу сабабларга кўра овқатланишни илмий асосларини ишлаб чиқиш ва бунга мувофиқ озиқ-овқат ассортиментини ошириш, уларнинг сифатини яхшилаш долзарб муаммо ҳисобланади. Маҳсулот сифати уларнинг тўйимлилиги, органолептик хусусиятлари, биологик қиммати билан белгиланади. Бу кўрсаткичларни яхшилаш учун маҳсулотга яхши ҳазм бўладиган углеводлар ва ёғлар, оқсиллар, минерал моддалар, физиологик фаол ва алмашиб бўлмайдиган моддалар комплекси қўшилади. Алмашилмайдиган моддалар аминокисло- талар, витаминлар тўйинмаган ёғ кислоталар ва микроэлементлардан иборат. Йил сайин инсон овқатланиш рационидан мева, сабзавот, гўшт, балиқ, сут ва парранда гўштидан тайёрланган маҳсулотларнинг кенг ассортименти жой олмокда. Бу маҳсулотларни истеъмол қилишга тайёрлашда ундаги иссиқлик ва ферментатив асосда рўй берган биокимёвий ҳамда физик ўзгаришларни билиш зарур. Қишлоқ хўжалик хомашёсининг керакли таркибини ҳосил қилиш унинг ўстириш, ҳайвонларни боқиш ва хомашёни сақлаш шароитларига ҳам боғлиқ. Турли механик, термик, физик ва биокимёвий таъсирлар натижаларини билган ҳолда уларни назорат қилиш катта аҳамиятга эга. Ферментлар системаси ва уларнинг маҳсулот таркибий қисмига таъсири алоҳида ўринга эга. Улар ҳайвонот органлари ва тўқималари, ўсимлик хом ашёсининг қисмларини парчалайди. Биокимё фани бўйича адабиётда бу субстрат ва ферментлар тўғрисида етарли маълумот келтирилганлигига қарамай, масалан оқсилларнинг

тузилиши бўйича аниқ таснифи йўқ, айни вақтда углеводлар, липоидлар, органик кислоталар, витаминлар, полифенол бирикмалар комплекси, ҳид таратувчи моддалар, мева ва сабзавот маза ҳамда ранги ҳақида кўп маълумот тўпланган. Бу бирикмалар тузилиши ва хусусиятларини яхши билган ҳолда оқсил, углевод, ёғ ҳамда бошқа модда алмашинув кўп босқичли жараёнлари, уларнинг оралиқ бўғинлари ва алоҳида ферментлар роли кўрилади. Инсон ҳаётидаги синтез ва парчаланиш, гидролиз ва полимерланиш, оксидланиш ва тикланиш каби тезлик, кетма-кетлик ва вақт бўйича мувофиқ кетадиган кўп сонли реакциялар яхши ўрганилган. Хом ашёга иссиқ ва совуқ температура, фермент, механик куч таъсирланиш назарий ва амалий томонларини ўрганиш натижасида нон, шароб, чой, консерва, пиво, спирт, тамаки, таом ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг рационал технологик схемалари ишлаб чиқилган. Илмий асосланган технологиялар иқтисодий самарадорлик, ишлаб чиқилган маҳсулот эса юқори озуқавий қимматга эга. Хомашёнинг спектрофотометрия, колонкали, қоғозли, газли юпқа қатламли хроматография, флюорометрия, изотопли усул, газометрик, спектрал ва бошқа усуллар билан олинган тавсифлари амалий аҳамиятга эга барча ишларнинг асосини ташкил этади. Хомашё ҳақидаги ушбу маълумотлар асосида уларни сақлаш ёки умумий овқатланишнинг шу муассасасида истеъмол қилишдан илгари ишлов беришнинг оқилона шароитлари топилади. Қишлоқ хўжалик хомашёси дастлабки ишловдан сўнг иссиклик ёрдамида стерилланади. Бу озиқ-овқат маҳсулотига ўз таъсирини кўрсатади. Маҳсулотнинг мураккаб кимёвий таркиби, ундаги кўп сонли (лабильный) енгил бирикмалар (генетик келиб чиқишга эга) иссиқлик ишлови вақтида ўзгаришлар келиб чиқишга олиб келади. Бу ўзгаришлар ферментатив ва ноферментатив табиатга эга. Натижада маҳсулот ранги, ҳиди, мазаси ва бошқа озуқавий қимматни белгиловчи кўрсаткичлари ўзгаради. Бу реакцияларни тадқиқ этиш ўта мураккаб иш. Масалан, чойнинг ранги хомашёдаги полифенол компл е ксини ферментатив оксидлаш орқали юзага келади. Солод ёки бошқа дон маҳсулотларини қуритиш вақтида қандамин реакциялари вужудга келади. Кондитер маҳсулотларини қуритиш вақтида қанднинг карамелланиши юзага келади. Консервалашда бу ўзгаришларнинг бари мустақил ёки бир-бирига алоқадор ҳолда вужудга келади. Озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва консервалашдаги асосий ўзгаришлар қуйидагилардан иборат:

- полифенолларнинг оксидланиши (биринчи навбатда пирокатехин- нинг ҳосилавий маҳсулотларини), ошловчи моддалар ва антоцианларнинг оксидланиши. Бу ўзгаришлар т емпература таъсирида ёки ферментатив йўл билан амалга ошади; - полифеноллар оксидининг полимерланиши, металлар билан комплекс ҳосил қилиш, биофланоидлар ва аминокислоталар реакцияси; - қандаминли (меланоидин) реакциялари. Бу реакциялар қандлар ва эркин карбонил гуруҳлар ҳамда аминокислоталар орасида кетади (эркин аминокислоталар, оксидлар, уларнинг гидролизидаги оралиқ маҳсулотлар); - қандлар карамелланиши. Бу реакциялар уларнинг эриш т емпературасида жадал кетади, дегидратация реакциялари кетади; - аскорбин, лимон, олма, вино ва бошқа органик кислоталар парчаланиши; - темир бирикмаларининг оксидланиши ва рангли комплекслар ҳосил бўлиши; - рангланган металл сульфидлари, биринчи навбатда темир, мис, калий, ва бошқалар ҳосил бўлиши. Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда меланоидин реакциялари ва полифенол бирикмаларининг ўзгаришлари хом ашёнинг ранг ва органолептик хусусиятларини ўзгари ш ида асосий ўринни эгаллайди. Истеъмол қилишга тайёр ҳолатга етказилган озиқ-овқат маҳсулоти даслабки хомашёдан ўзининг физик-кимёвий ўзгаришлари билан фар қ қилади. Бу ўзгаришлар маҳсулотдаги оқсиллар, углеводлар, ёғлар, витаминлар ва бошқаларда рўй беради. Оқсилнинг ўзгариши Оқсилнинг лахталаниши ва консистенциясининг ўзгариши . Эрув- чан оқсилларнинг иситиш вақтида структураси бузилади яъни, полипептид занжирларининг жойлашиши ўзгаради. Оқсил системасининг молекула ичи ўзгариши оқсил системасининг физик ҳолатини ўзгаришига олиб келади. Бу ҳолат оқсил лахталаниши дейилади. Оқсил лахталаниши ўз жиҳатларига эга. Айрим ҳолда лахталанган оқсил системасидан бўлаклар ёки қуйқалар кўринишида ажралиб чиқади (бульон пиширишда кўпик чиқиши, мураббо тайёрлашда кўпириши), бошқа ҳолларда сув ва унда эриган моддаларнинг сиқиб чиқарилиши

натижасида оқсил системасининг прессланиши (простоквашадан творог ишлаб чиқариш) ёки оқсил системасининг зичланишсиз ёки намлигини пресслаб чиқаришсиз мустаҳкамланиши (тухум оқсилининг лахталаниши). Оқсил системасининг иситишда физик ўзгаришлар билан биргаликда оқсилнинг ўзи ва у билан бирикаётган моддаларда мураккаб кимёвий ўзгаришлар ҳам беради. Товуқ тухумининг оқсили. Тухумнинг оқи 11 - 12%, сариғи эса 15 - 16% оқсилга эга, 50 - 55 0 С температурада тухум оқи лахталана бошлайди. Лахталаниш лойқаланишни юзага келтиради, температура 80 0 С га етганда лахталанган оқсил ўз шаклини сақлайди. 80 - 85 0 С т емпературада иситишни давом эттириш оқсил мустаҳкамлигани оширади. Температура 95 - 100 0 С га етганда кам ўзгариш рўй беради. Тухум сариғи юқорироқ т емпературада лахталанади. Унинг қовушқоқ - лигани ошириш учун 70 0 С гача иситиш керак. Агар тухум сариғи ва оқи аралаштирилса, кўпроқ сариқ хусусиятлари намоён бўлади. Лахталанган тухум оқи, сариғи ёки уларнинг аралашмаси намликни боғланган ҳолда сақлайди ва оқсил системасидан пресслаб чиқармайди. Тухум оқсилини сув билан аралаштириб олганда ҳам унинг лахталаниш ҳолати ўзгармайди, фақат механик мустаҳкамлиги камаяди. Оқсилнинг лахталаниш вақтида сувни боғлаб олиш хусусиятидан пазандачилик маҳсулотлари ишлаб чиқарилишида фойдаланилади. Масалан, тухум омлети тайёрлашда тухум оқсилига сув ёки сут қўшиб омлетни юмшоқ бўлишига эрилишади. Тухум оқсилининг муханик хусусиятларидан сабзавот котлети ва бошқа кулинар маҳсулотларнинг структурасини яхшилаш мақсадида фойдаланилади. Сут оқсиллари. Сутнинг асосий оқсили казеин (2,5–3,0%), лактальбумин (0,5 - 1,0%), лактглобулин (0,1%). Кислоталилиги меъёрида бўлган сутни иситганда фақат альбумин ўзгариши рўй беради, у лахталаниб идиш тубига чўкади. Жараён 60 - 85 0 С температуралари оралиғида рўй беради. Сутнинг иситилиши казеиннинг эрувчанлилигига таъсир кўрсатмайди, фақат бир қисми эримас шаклда, плёнка ҳосил қилади. Қатиқ иситилганда казеин лахталанади, система иккига ажралади: творог (чириб тушган казеин) ва зардоб (с ыв оротка). Кислоталилиги ошиб қолган сут иситилганда ҳам казеин лахталанади. Творог иситилганда намликнинг бир қисми буғланади. Гўшт, парранда ва балиқ оқсили . Гўштнинг асосий қисмини скелет мускулатураси ташкил этади. Мускулатура боғловчи тўқималардан иборат.

Тўқима толаси суюқ (3-расм) – саркоплазма ва коллоид-миофибриллалардан иборат. Тола ташқаридан қобиқ - сарколемма билан ўралган. Гўшт ва балиқ мускул тўқималари таркибидаги оқсиллар мускул тўқималари дейилади. Уларнинг бир қисми саркоплазма эритма кўринишида бўлади, жумладан гўштга қизил ранг берувчи миоглобин, миофибрилл тарикбидаги коллоид оқсил. Саркоплазмада оқсилдан ташқари эриган минерал ва экстрактив моддалар мавжуд. 3-расм. Тўқима толасининг кўндаланг кесими. Тўқима ичида толалар тўп-тўп жойлашган: бирламчи тўплар мускул толаларидан, иккиламчи - лари бирламчи толалар тўпидан иборат энг охирги тўп мускулни ўзини ташкил этади. Гўшт ва балиқ маҳсулотидаги оқсиллар миқдори аниқланган ва улар 2,3 жадваллар кўринишида берилган. 2-жадвал М иқдори, % Гўшт маҳсулотлари ва парранда М узлатилган I катего- рияли мол гўш ти М узлатилган II катего- рияли мол гўш ти М узлатилган I категорияли қўй гўш ти М узлатилган II категорияли қўй гўш ти М узлатилган чўчқа гўш ти Ёғли бузоқ гўш ти I категорияли товуқ гўш ти II категорияли товуқ гўш ти I категорияли курка гўш ти II категорияли курка гўш ти М ол тили М ол ю раги Оқсиллар 16,0 19,0 15,0 19,0 14,4 16,1 17,2 18,9 17,3 20,7 11,5 12,7 Ёғлар 2,1 3,9 17,1 9,2 21,0 7,0 12,3 7,0 14,4 8,0 11,4 2,8

I категория гўштларида ёғлар кўп бўлган лиг и учун оқсил кам бўлади . Мускул тўқималарида оқсил кўп бўлгани учун юқори биологик қимматга эга (БҚ). Унинг миқ д ори мол скелет мускулатурасида (I категория) ўртача 13,4% , мол этининг турли жойида 6,1 дан 14,3 % гача бўлади. 3-жадвалМ иқдори, % Б а л и қ Белуга О сетр Горбуш а Зубатка Камбала Карп Кета О қ денгиз навагаси Денгиз окуни Лаққа Треска Оқсиллар 14,3 13,8 17,7 12,2 13,8 13,5 17,5 14,1 15,0 14,5 14,9 Ёғлар 6,6 10,2 6,7 4,8 2,2 3,4 10,3 0,5 5,5 4,8 0,4 Мускулнинг боғловчи тўқималари мизий дейилади. Мускул толаларини бир-бирига жипсловчи қисми эндомизий, тўқима тўпламларини бир-бирига жипсловчиси перимизий, мускулнинг ташқи қобиғи эндомизий дейилади. Мизийнинг асосий оқсили фибрилляр оқсиллар – каллоген ва эластиндан иборат. 4-расм. Мускулнинг боғловчи тўқималари таркиби. Каллоген ва эластин толалари тўплами оқсил ва полисахаридлардан иборат комплекс билан биргалиқда эндомизий ва перимизий плёнкаларини ташкил этади. Балиқ мускул тўқималари ҳам мускул толалари ва боғловчи тўқималардан иборат. Мускул толалари перимизий билан бирлаштириб зигзаг миокома ҳосил қилади. Боғловчи тўқима Мускул толалари

Миокома боғловчи тўқималари ёрдамида балиқ танасининг кўндаланг мускулларини ҳосил қилади. Қатлам (септр)лар кўндаланг ва узун бўлади. Балиқ танасининг серҳаракат қисмидаги мускуллар ривожланган боғловчи тўқималарга эга. Балиқ боғ л овчи тўқималарининг асосий оқсили каллоген (1,6 - 5,1%), эластин жуда кам. Иссиқ л ик билан ишлов берганда мускул ва боғловчи-тўқима оқсилларида катта ўзгаришлар рўй беради. Мускул оқсиллари 40 0 С дан бошлаб лахталанади (буралади). Толалар зичлиги ошади, демак, намликнинг бир қисми ва унда эриган минерал, экстрактив ва оқсил м од д алари ажра л ади. Агар гўшт сувда иситилса, ажралган оқсиллар кўпик ҳосил қилади. Мускул оқсиллари зичлашгач толалар мустаҳкамлиги ошади, уларни кесиш қийинлашади. Боғловчи тўқима иситилганда каллогенни дезагрегациялайди. Бунинг бошланишида каллоген шишади ва оқсилнинг фибрилляр структураси ўзгаради. Гўшт пишиши 65 0 Сда, балиқ пишиши 40 0 Сда бошланади. Бу температурада фибрилляр оқсил полипептид занжирларининг кўндаланг боғлари қисман узилади. Натижада занжирлар қисқаради ва энергия нуқтаи назаридан фойдали йиғилган ҳолатга келади. Каллоген пишганда боғловчи- тўқима қатлами ўзгаради: қалинлиги ошади, узунлиги камаяди, улар букилади ва мускул тўқималарини сиқади. Натижада унинг намлиги сиқилиб чиқади. Перимизий тузилиши қанчалик мураккаб бўлса, каллоген пиширилишида у шунчалик мураккаб деформацияларга дуч келади. Каллоген пиширилганда у маълум миқдордаги намликни ютади ва боғловчи-тўқима қатлами ҳажми ошади. Боғловчи тўқималарни иситиш давом эттирилганда каллоген полипептид занжирларининг кўндаланг боғларининг барчаси узилади, бир қисми бульонга ўтади ва желатин эритмаси (глютин)ни ҳосил қилади. Боғловчи тўқима қатламлари мустаҳкамлиги кескин камаяди. Перимизий мустаҳкамлигининг камайиши гўшт тайёрлигини билдиради. Пишган гўштда перимизий гўштни мускул толалари бўйлаб кесилишига қаршилик камаяди. Каллоген дезагрегациясининг тезлиги перимизий тузилишига боғлиқ. Бел гўшти 20 дақиқа қайнатилганда заиф ривожланган перимизий дезагрегацияланиб унинг 12,9% каллогени бульонга ўтади, перимизий дағалроқ бўлган тўш гўштининг шу шароитда фақат 3,3% каллогени бульонга ўтади. Гўштлар 60 дақиқа қайнатилганда бу сонлар мувофиқ 48,3 ва 17,1%ни ташкил этади.

Каллоген дезагрегацияси тезлигининг перимизий тузилишига боғлиқлиги ва жараён гидролитик тавсифи (сувнинг қатнашиши) молнинг у ёки бу қисми гўштининг қандай қайнатилишини белгилайди. Каллоген дезагрегациясини вужудга келтириш учун керакли намлик мавжуд бўлгани учун молнинг хоҳлаган жойидан олинган гўштни қайнатиб пишириш мумкин. Гўштнинг намлик миқдори маълум даражада қолгандан сўнг ўзгармайди. Гўшт қовурилганда намлик миқдори тобора камайиб кетаверади. Агар булардан мускул оқсиллари ажратган каллоген дезагрегацияга кам учраса ва перимизий керакли даражада юмшамаса, қовуриш давом эттирилганда намлиги кам бўлгани туфайли каллоген дезагрегацияси секинлашади ва гўшт қурийди, у пишмай қолади. Ички бел мускули ва узун бел мускулининг перимизий оқсил компоненти нисбатан оддий тузилишга эга бўлгани учун улардан қовурма овқат тайёрлаш мумкин. Қора молнинг барча мускул тўқимасининг 14% ни қовуриб овқат тайёрлаш учун ишлатиш мумкин. Перимизий оқсили мураккаб бўлган гўштларга кислота ёки ферментлар билан ишлов берилади (мариновка). Мариновка жараёнини амалга оширишд а , одатда , лимон ёки уксус кислотасидан фойдаланилади. Мариновкаланган гўштда каллоген дезагрегацияси тез амалга ошади, перимизий тез заифлашади. Қовуриб тайёрланган маҳсулот иштаҳали ва мазали бўлади. Гўштни юмшатиш учун протеолитик ферментлар муваффақият билан ишлатилади. Улар ўсимлик ва ҳайвондан олинган бўлиши мумкин. Фицин (анжирдан олинади), папаин (қовун дарахтидан олинади), бромелин, бромелсин (ананасдан), трипсин, панкреатин (тирик организмдан). Фермент препаратлари кукун шаклида бўлади, уларни гўштга сепиш, суркаш, ивитиш йўли билан гўштга ишлов берилади. Гўшт ишлов беришдан илгари бўлакларга кесиш билан ишлов берилади. Кичик ҳайвонларнинг алоҳида мускуллари (бузоқ гўшти, қўй гўшти, чўчқа гўшти) перимизий тузилиш ва мустаҳкамлигида йирик шохли мол мускулларига ўхшаб катта фарқ йўқ. Парранда ва балиқ мускулларидаги перимизий таркиби бўйича янада фарқсиз. Балиқ перимизийи мустаҳкамлиги иссиқлик билан ишлов бериш натижасида янада тезроқ сўнади. Каллоген дезагрегацияси тезлиг и га ва перимизий юмшашига иссиқлик билан ишлов бериш температураси таъсир қилади. Масалан, бир хил мускуллар иккита қозонда: бири 120 0 С, иккинчиси 100 0 С-гача иситилганда дезагрегацияланган каллоген микдори икки баробар фарқ қилади. Аммо температура оширилиб вақт қисқартирилганда мускул оқсилларининг ҳаддан ташқари зичлашиши рўй беради. Бу гўшт маззасига ўз таъсирини кўрсатади.

Мева ва сабзавот оқсиллари . Мева ва сабзавотда оқсил миқдори 2 - 2,5% дан ошмайди. Оқсил ўсимлик ҳужайраси ядро, цитоплазма ва органоидларнинг асосий структуравий элементи. Иссиқ л ик билан ишлов берганда цитоплазма оқсиллари буралади ва учқунлар ҳосил қилади, ташқи ҳужайра мембранаси парчаланади. Унинг парчаланиши натижасида ҳужайра суюқлигининг бульон ёки суюқликка экстракцияланиши тезлашади. Дон маҳсулотлари оқсиллари. Айрим дон маҳсулотлари кўп микдорда оқсилга эга. Нўхат, ловия, чечевицада 20 - 23%; сояда 30%. Ёрмаларда 11% гача бўлади. Олий ва биринчи навли буғдой унида 10 - 12%. Дон ва ун маҳсулотларида оқсил сувсизлантирилган ҳолда бўлади, шунинг учун дуккакликларни ивитганда, ёрмаларни пиширганда, хамир қорганда сув ютилади ва маҳсулот шишади. 50 - 70 0 С гача иситганда шишган оқсиллар буралади, система ўз ҳажмини қисқартиради ва намликнинг бир қисмини пресслаб чиқаради. Овқат тайёрлашда қўлланиладиган буғдой унини 120 0 С температурада ёғда ёки ёғсиз қовуриш ундаги оқсилларга таъсир кўрсатади. Оқсил ўзининг шишиш қобилиятини йўқотиб, сув билан аралаштирилганда клейковина ҳосил қилмайди. Иссиқ л ик билан ишлов беришнинг озуқавий қимматга таъсири. Қатор ҳайвон маҳсулотининг иссиқлик билан меъёрида ишлов бериш натижасида унинг таркибидаги оқсилнинг озуқавий қиммати амалда ўзгармайди. Бу ҳол гўшт, балиқни пиширганда ва сутни қайнатганда тўғри келади. Кулинар ишлов бериш маҳсулотнинг ҳазм бўлиш даражасини, демак озуқавий қийматини оширади. Фермент билан ишлов бериб, қовурилган гўштнинг ҳазм бўлиши тезлашади. Ортиқча иссиқлик ишлов бериш ҳайвонот маҳсулотлари озуқавий қимматини камайтиради. Айрим ўсимлик маҳсулотлари оқсилининг ҳазм бўлиши иссиқлик билан ипшов бериш натижасида яхшиланади. Углеводлар ўзгариши Ҳамма тирик ҳужайраларда оқсил билан биргаликда углевод бўлади. Углеводлар 3 асосий синфга бўлинади: моносахаридлар, олигосахаридлар, полисахаридлар. Қанд (глюкоза, фруктоза, сахароза), крахмал, клетчатка ва бошқа углеводлар кўринишида кўпгина ўсимлик маҳсулотларининг углеводлари қуруқ модданинг 80 - 90%ни ташкил этади. Ҳайвон хомашёсида углеводлар кам учрайди. Иссиқлик билан ишлов бериш натижасида турли ўзгаришга дуч келгани учун қандлар, крахмал ва полисахаридлардаги физик-кимёвий

ўзгаришларни алоҳида тадқиқ этамиз. Қандлар . Турли хомашёда қанд миқдори ҳар хил. Глюкоза, фруктоза, сахароза миқдори мева ва сабзавотда 15% ва ундан юқори (узум, банан). Сабзавотлардан, сабзида 6,5%, лавлагида 8-18,5%, пиёзда 7%. Дон-ун маҳсулотларининг кўпчилиги 0,5%гача углеводга эга. Ҳайвон маҳсулотларидан сутда 4,8% лактоза мавжуд. Оз миқдорда гўшт ва тухум оқсилида углевод бор. Истеъмолдаги қанд (шакар, рафинад) да 99,8 - 99,9% сахароза мавжуд. Олигосахаридлар гидролизи . Кулинар амалиётда сахароза ва мальтоза гидролизланади. Гидролиз кислота ёки фермент ёрдамида амалга оширилади. Ферментатив гидролиз. Хамир оширилганда мальтоза ва сахароза гидролизланади. Қандсиз хамир ва хамиртурушда дрожжанинг мальтаза ферменти таъсирида мальтоза гидролизланади, чунки сахарозанинг ундаги микдори 0,38%дан ошмайди. Оддий унда мальтоза йўқ, аммо бижғиш жараёнида у амилолитик ферментлари таъсирида крахмалдан ҳосил бўлади. Хамирга қанд қўшиш натижасида мальтаза ферменти фаоллиги сўнади, чунки биринчи навбатда сахароза, сўнгра эса мальтоза гидролизланади. Қанднинг кўп миқдори хамиртурушсиз хамир қорганда дрожжанинг мальтоза фаоллигини анча сўндириши мумкин. Хамир ошиши (бижғиши ) ни яхшилаш учун амилолитик ферментлар препаратидан фойдаланиш мумкин. Сахарозанинг кислотали гидролизи (инверсияси). Бироқ бижғитил- ган эритмада сахароза иситилса, у кислотали гидролизланади (ёки инверсияланади). Бу жараён компот, мураббо, кондитер маҳсулотларининг ширин суртма (помадка)ларини тайёрлашда қўлланилади. Сахароза инвертланганда баробар микдордаги глюкоза ва фруктоза эритмаси ҳосил бўлади. Инверт қандни организм яхши ҳазм қилади, юқори гигроскопик хусусиятга эга, сахароза кристалланишига қаршилик қилади. Бундан ташқари, глюкоза ва фруктозанинг сахарозага нисбатан ширинлиги юқори. Агар сахароза ширинлигини 100% десак, глюкоза учун у 74,3%ни, фруктоза учун эса 173%ни ташкил қилади (сахарин 55000%). Сахароза инверсиясининг натижасида сироп ширинлиги ошади. Инверсия тезлиги муҳит кислоталилиги (рН)га боғлиқ. Кислоталилик ортиши билан сахароза инверсияланиш тезлиги ошади. Органик кислоталарни инверсиялаш қобилиятига қараб қуйидаги тартибда жойлаштириш мумкин: шовул кислотаси, лимон кислотаси, олма кислотаси, уксус кислотаси. Пазандачилик ва консервалаш амалиётида кислоталиликни ошириш учун, одатда, лимон ёки уксус кислотаси қўшилади. Шуни таъкидлаш лозимки, лимон кислотасининг қобилияти уксус кислотасига қараганда 5 баробар юқори.

Органик кислота қўшилган эритмани иситилиш муддати оширилган сари уларда инверт қанд миқдори ошади. Сабзи ва лавлагида органик кислота кам бўлгани учун бу маҳсулотлар пиширилганда улардаги сахароза инвертланмайди. Қанднинг чуқур парчаланиши Бижғиш . Ун олигосахаридлари (0,17%) парчаланиши натижасида ҳосил бўлган глюкоза ва фруктоза дрожжалар (спиртли бижғиш) ва сут кислота бактериялари (сут кислотали бижғиш) фаолияти натижасида спиртга айланади, карбонат ангидрид ва сут кислотаси ҳосил бўлади. Схема кўринишида буни қуйидагича ифодалаш мумкин: С 6 Н 12 О 6 = 2СО 2 + 2С 2 Н 5 ОН ва С 6 Н 12 0 6 = 2СН 3 СНОНСООН Карбонат ангидрид хамирни бўшатади, сут кислотаси эса клейковинанинг структуравий-механик хусусиятларига таъсир қилади ва айрим хамир сифатини ёмонловчи микроорганизмларни ўлдиради. Карамелланиш . Айрим моносахарид ва олигосахаридлар (глюкоза, фруктоза, сахароза ва б.)нинг иситиш натижасида чуқур кимёвий парчаланиши ва сариқ-жигарранг бирикмалар ҳосил бўлиши карамелланиш дейилади. Юқори концентрацияли қандга бой (мураббо, джем, повидло ва б.) маҳсулотларнинг рангига қандлар карамелизацияси таъсир кўрсатади. Бу реакциялар шу маҳсулотлар эриш температурасида жадал кетади. Глюкоза 146 - 150 0 Сда, фруктоза 95 - 100 0 Сда, сахароза 160 - 180 0 Сда лактоза 223 - 252 0 Сда эрийди. Лекин карамелизация маҳсулотлари қандлар концентрацияси, улар таркиби, муҳит реакцияси - иситиш давомийлиги ва бошқа шароитларга қараб пастроқ температурада ҳам кетиши мумкин. Сахароза 135 0 С да, фруктоза 90 0 Сда тахминан ярим соатда ўзгаришни бошлайди. Қандлар аралашмаси бошқача ўзгаради. Карамелланишнинг бошланғич стадияси бошқача тавсифга эга. У дегидратацияга тенглашади, глюкоза, фруктоза, сахароза ангидридлари (глюкозан, фруктозан, сахарозан) ҳосил бўлади. Бу бирикмалар – рангсиз, соф бўлади. Кейин дегидратация 20%дан ошгандан сўнг полимерланиш реакциялари бошланади. Натижада кимёвий табиати тўла ўрганилмаган сариқ-жигарранг маҳсулотлар ҳосил бўлади. Карамель маҳсулотлари ичида моно- ва дисахаридлардан ташқари 10% сув йўқолганда карамелан (С 12 Н 18 О 9 ёки С 24 Н 36 О 18 сариқ рангли), карамелин (С 24 Н 30 О 15 ) қўнғир-қора ранг л и 25%дан кўп сув ажралгандан кейин ҳосил бўлади. Чуқур карамеллашган маҳсулотларнинг таъми аччиқ.

Глюкоза ва фруктозани кислотали муҳитда иситганда оксиметилфур- фурол ҳосил бўлади, кейинчалик у левулин ва чумоли кислотасига айланади. Карамелланиш маҳсулотлари аралашмаси коллоид хусусиятга эга. Кондитер саноатида сахароза ва патокани қўшиб карамел массаси ҳосил қилинади. Унинг рангини қорайтириш фақат карамелланишга боғлиқ эмас, балки патока сифатига ҳам боғлиқ. Чунончи, ундаги азотли моддалар миқдорига боғлиқ. Азотли моддалар 0,05 - 0,1% бўлиши керак. Озиқ-овқатда меланоидинлар ҳосил бўлиши. Меланоидинлар хомашёсига биринчи ишлов беришдаёқ (масалан, бланшировка) ҳосил бўлади. Кейинчалик бу реакциялар омбор температураси остида интенсив кетиши мумкин. Стерилизация, қуритиш жараёнлари ва бошқа иситишлар меланоидин реакцияларини жадал олиб боради. Натижада сариқ-жигарранг ёки ундан ҳам тўқроқ рангдаги маҳсулотлар ҳосил бўлади. 100 0 Сдан юқори т емпературада бу реакциялар жуда тез кетади, агар маҳсулот концентрацияси юқори бўлса 37 0 С т емпературада бошланади. Бу реакциялар тўғрисидаги дастлабки маълумот Майяр томонидан топилганлиги учун Майяр реакцияси деб юритилади. Тадқиқотлар кўрсатадики, қандларнинг аминокислоталар билан реакцияга киришиш шароити жуда кенг. С.П. Костычев ва В.А. Бриллиант (1916 й.) бу нофермент реакцияларнинг физиологик аҳамиятига эга эмаслигига шубҳа қилмаганлар. Уларнинг тахмини бўйича бу реакциялар ўтиши учун ҳужайрада шароит мавжуд. А.М. Кузин ва А.Р. Гусева (1939 й.) углевод-оқсил комплексларининг табиатда мавжудлиги ва аҳамиятга эгалигини эътироф этиб, тажриба ёрдамида қандлар ва аминокислоталар орасида совуқда барқарор бўлмаган конденсация маҳсулотлари - азотглюкозитлар ҳосил бўлишини исботлашган. Иситиш давомида азот глюкозидлари билан мураккаб реакциялар кетиб, уларнинг натижасида меланоидинларга айланади. Бу коллоид моддалар оқсил, турли углеводлар, лигнин, аминокислоталар реакцияга кириши натижасида ҳосил бўлади. Аминокислоталар боғланишига танин, клетчатка, сахароза сабаб бўлади , натижада аминокислота миқ д ори камаяди. Қанд ва аминокислоталар реакциялари натижасида қора рангдаги маҳсулотлар: фуранальдегидлар (фурфурол, гидрооксиметилфурфурол) ҳосил бўлади. Полисахаридлар ўзгариши Крахмал . Дон маҳсулотларида кўплаб крахмал учрайди: ёрмаларда 65 - 76%, буғдой унида 63 - 68%, дуккаклиларда 37 - 50% (нўҳотда 42 - 50%, ловияда 37 - 39%). Сабзавотлардан картошка крахмалга бой (12 - 14%). Ўсимлик ҳужайрасида крахмал донача ёки гранула шаклида бўлади, турли хомашё учун ўз шакли бор. Крахмал доначалари мураккаб биологик тузумга

эга бўлиб, унинг алоҳида элементлари турли йўллар билан боғланган. Кўп маҳсулотлар крахмали икки полисахарид - амилоза ва амилопектиндан иборат. Иккала полисахарид бир мономер - глюкозадан таркиб топган, аммо тузилиши ўзгача: амилозада глюкоза узун тармоқсиз занжир бўлиб боғланган бўлса, амилопектинда тармоқланган. Иккала полимер турли молекуляр массага эга: амилопектиннинг полимерланиш даражаси юқори. Кўп маҳсулотларда амилоза миқдори 15 - 30%ни ташкил этади. Айрим хомашё крахмали асосан амилоза ёки асосан амилопектиндан ташкил топган. Амилоза ва амилопектин эритмалари хусусиятлари алоҳида аҳамиятга эга. Енгил амилоза совуқ сувда эрий олади, юқори молекулали амилоза иссиқ сувда эрийди. Эритма концентрацияси 1%гача бўлиши мумкин. Эритмалар нобарқарор, тиндирилганда амилоза чўкмага тушади, ретроградацияланади. Ретроградация тезлиги амилоза олинган крахмал турига боғлиқ. Амилопектин совуқ сувда эримайди, иссиқ сувда эса структураланган тизим ҳосил қилади. Картошкадан олинган амилопектин тизими шаффоф ва яхши эгилувчанлик хусусиятига эга. Буғдой, гуруч, маккажўхоридан олинган амилопектин тизими оқ-сариқ рангга эга, пластик хусусияти бор ва яхши суртилади. Амилопектин ва амилозадан ташқари крахмалда оз миқдорда фосфор кислотаси ҳам мавжуд. Крахмал клейстерланиши . Крахмалнинг сувдаги суспензиясини 50 - 70 0 С гача иситганда крахмал доналаридаги айрим боғлар узилади. Бунда крахмал зарралари, у нинг ички структураси парчаланади. Дон ичига ўтган сув полисахаридларининг бир қисмини парчалайди (енгил амилоза зарралардан уни ўраган муҳитга ўтади), система қовушқоқлиги кескин ошади. Крахмал суспензияси крахмал клейстерига айланади. Крахмалнинг бундай ўзгариши клейстеризациянинг биринчи босқичи дейилади. Турли келиб чиқишга эга крахмаллар учун у турлича бўлади. Картошка крахмалининг барча зарралари температуранинг 56,4 - 69,3 0 С оралиғида клейстерилизациянинг биринчи босқичига учрайди: клейстериза- циянинг ўртача температураси 62,8 0 С. Буғдой крахмали клейстеризациясининг ўртача т емператураси 64,1 0 С, маккажўхори крахмали учун - 67,8 0 С. Крахмал клейстерини юқорироқ т емпературагача иситиш давом эттирилса , крахмал доналари структурасининг парчаланиши давом этади, сув ютилади ва ҳажм ошади. Полисахаридларнинг зарралардан муҳитга ўтиши кучаяди, клейстер қовушқоқлиги ортади.

Температура 80 0 Сдан ошгандан сўнг узоқ иситиш натижасида картошка крахмалининг клейстерида крахмал зарралари парчаланади ва муҳит билан аралашади, система қовушқоқлиги камаяди. Клейстер сову тил ганда ва сақ л анганда у эскиради. Бундаги ўзгаришлар мажмуаси «ретроградация» дейилади. Клейстерланган крахмал эскириши унинг полисахаридларини эскириши ва эрувчанлик хусусияти па сайишига олиб келади. Крахмалга амилазалар таъсири камаяди, унинг лойқалиги ошади, клейстер мустаҳкамлиги о рт ади. Крахмалнинг клейстерланиши ва ретроградацияси пазандачилик амалиётида крахмалли маҳсулотга ишлов беришда катта аҳамиятга эга. 2-8% концентрацияли крахмал кисел тайёрлашда ишлатилади. У қовушқоқликни ошириб дилдироқ ҳосил қилади. Киселни узоқ вақт қайнатиш ёки юқори температурада ушлаш мумкин эмас, чунки клейстер структураси бўшашади ва кисел суюлади. Пазандачилик маҳсулотларида крахмал ва крахмалли компонентлардан ташқари клейстеризация жараёнига таъсир этувчи компонентлар мавжуд. Маълумки, ош тузи клейстерланиш температурасини оширади, зарраларнинг шишиши даражасини камайтиради шунинг билан юқори температурада парчаланишни тўхтатади. Қанд ўхшаш таъсир кўрсатади. Пюре ва кўплаб қайлаларнинг қовушқоқ консистенсиясини маҳсулотдаги ёрмалар ҳамда қовурилган уннинг крахмалини клейстерланиши таъминлайди. Бу маҳсулотлардаги ош тузи клейстер барқарорлигини таъминлайди. Дон-ун маҳсулотидаги крахмалнинг клейстерланиши ва ретрограцияси улардан тайёрланадиган маҳсулотлар (бўтқа, хамир маҳсулотлари) -нинг сифати билан чамбарчас боғлиқ. Крахмал клейстерланиши ҳисобига эрувчан қуруқ модда миқдори ошади. Бўтқаларда намлик миқдори қанча кўп бўлса, эрувчан қуруқ модда миқдори шунчалик кўп бўлади. Кўпчилик ёрмалар учун эрувчан моддалар миқдорининг ошиши 20 дан 80%гача. Бу маҳсулот совутилганда ва сақланганда крахмал ретроградацияланади. Крахмал ретроградацияланганда ва эрувчан моддалар камайганда маҳсулот қотиши ҳақида малумот бор. Гречка, манка (гуруч майдаси), тариқ ва гуруч бўтқаларини 24 соат сақлагандан сўнг уларнинг намлиги 78%дан мувофиқ 14,9%, 13%, 24,5%, 18,5% га тушган. Ушбу ҳол хамир маҳсулотлари қотишида ҳам рўй берган. Совутилган крахмал клейстерини иситиб ретрограцияни тўхтатиш мумкин. Юқоридаги маҳсулотларни 4 соат давомида 70 - 80 0 С температурада сақлаб эрувчан моддалар миқдорини камайтириш ва маҳсулот сифатини

ошириш мумкин. Худди шундай натижага бу маҳсулотларни 24 соат сақлагандан сўнг 95 0 С гача иситиб эришиш мумкин. Эрувчан моддалар миқдори хомашёга тенг ҳолатга келиши мумкин. Шунинг учун ёрмалардан тайёрланган овқатларни истеъмол қилгунга қадар иссиқ сақлаш керак. Крахмалнинг ферментатив гидролизи . Бижғиш вақтида крахмал фермент таъсири остида гидролизланади. Бунда крахмалга 3-амилаза таъсир қилади. Меъёрда ўстирилган буғдойда  -амилаза таъсирсиз ҳолда бўлади:

(С 6 Н 10 О 5 ) n + n Н 2 О n С 1 2 Н 22 О 11 Гидролизнинг асосий маҳсулоти мальтоза, кейинчалик у глюкозагача парчаланади. Глюкозадан спирт олиш учун фойдаланилади. Крахмал гидролизи хамир қорилганда бошланади, уни пиширганда давом этади, яъни крахмал клейстерланиш шароитида, чунки юқори температурада фермент фаоллигини йўқотади. Ферментнинг гидролизлаш хусусияти клейстерланган крахмалда унинг ўзгармаган зарраларидагига қараганда кучлироқ бўлади. Хамирни қориш юқорироқ температурада жадал ва узоқроқ амалга оширилса крахмал яхши гидролизланади. Кўкарган донда  - амилазадан ташқари крахмални гидролизловчи  - амилаза кичик молекулали полисахарид ва бижғувчи қандларгача гидролизлайди.  -амилазанинг ортиқча фаоллиги пиширилган маҳсулотнинг ортиқча ёпишқоқ бўлишига олиб келади. Крахмал гидролизини тезлаштириш учун махсус фермент препаратларидан фойдаланилади. Картошка иситилганида ҳ ам  -амилаза таъсири остида крахмал гидролизланади. Қайнатилган картошкадаги крахмал миқдори хом картошкадагига нисбатан 3 - 9,5% га камроқ. Қуруқ иситишда крахмалнинг декстринланиши . Крахмал 120 0 С ва ундан юқори температурада иситилганда парчаланиб молекуляр массаси кичикроқ моддалар ҳосил бўлади. Бу полисахаридларнинг молекуляр массаси турли бўлгани учун пиродикстринлар дейилади. Декстрин ферментатив усулда олинади. Пиродекстринлар ранги оч сарикдан то тўқ жигарранггача бўлади. Пазандачилик амалиётида крахмалли маҳсулотни қовуриш ва нон маҳсулотларини пиширишда юза қатламда ҳосил бўлади. Қуруқ қовурилган унда, ёғда қовурилган унда, қовурилган оқшоқда декстрин ҳосил бўлади. Модификацияланган крахмаллар . Ўзгартирилган крахмаллар оддий картошка ёки жўхори крахмалидан турли физик-кимёвий усуллар билан олинади. Ишлов усулига қараб крахмалда турли хусусиятлар ҳосил бўлади (масалан, клейстер қовушқоқпиги пасайтирилади ва ҳ.қ.). Натижада уларни озиқ-овқат саноатида ишлатиш соҳаси кенгаяди. Шишувчан крахмаллар клейстерланган крахмални қуритиш йўли билан олинади. Совуқ сувда бу крахмаллар клейстер ҳосил қилади. Улар соус, пуддинг, крем тайёрлашда ишлатилади, тортлар, пирожнийлар таркибига қотирувчи ва стабилизатор сифатида қўшилади; қуруқ биринчи овқатлар, сутли ичимликлар таркибига қўшилади.

Кислотали модификацияланган крахмаллар крахмал суспензияларини кислотали ишлов бериш йўли билан клейстеризация бўлмайдиган т емпературада иситиш йўли билан олинади. Ушбу крахмаллар клейстери юқори температурада паст қовушқоқликка эга. Бу технологик жараённи осон олиб борилишини таъминлайди, совутилганда мустаҳкам дилдироқ ҳосил қилади. Улардан кондитер маҳсулотларини желелашда фойдаланилади. Оксидланган крахмаллар крахмал молекуласига оксидловчиларни таъсир эттириб олинади. Улардан желели кондитер маҳсулотлари ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Юқори қовушқоқликка эга крахмаллар оддий крахмалга ишқор билан таъсир этиб олинади. Улар кисель, соус тайёрлашда ишлатилади. Крахмалфосфатлар крахмалга фосфор кислотасининг тузлари билан таъсир этиб олинади. Улардан яхлатиладиган озиқ-овқат маҳсулотларини қуюлтирувчи ҳамда сиропларни стабилловчи восита сифатида фойдалани- лади. Шунингдек крахмални бошқа модификациялари ҳам мавжуд. Амилозали ва амилопектинли крахмаллар фақат биргина полисахарид - амилоза ёки амилопектинга эга. Улар крахмални фракциялаш ёки хом ашёни селекциялаш йўли билан олинади. Масалан оқ жўхори ёки бошқа жўхорилардан олинган крахмалда 99,5% амилопектин бўлади. Амилозали крахмалнинг клейстери қовушқоқлиги паст, совутганда тез қотади. Амилопектинли крахмал юқори қовушқоқли ретроградацияланмайдиган клейстер ҳосил қилади. Ҳужайра девори полисахаридларининг ўзгариши Ҳужайра қобиғининг асосий қисмини целлюлоза (клетчатка) ташкил қилади. Целлюлоза қобиқ механик мустаҳкамлигини таъмиллайди. Ўсимлик- даги улгероднинг 50%и ҳужайралар қобиғи моддаларида жойлашган. Целлюлозадан ташқари гемицеллюлоза ва бошқалар мавжуд. Орали қ пластинкалари асосан протопектиндан иборат. Целлюлоза. Совуқ ёки иссиқ сувда эримайди. Исси қ лик билан ишлов берганда у бироз шишади. У билан бирга учрайдиган гемецеллюлозалар иссиқ сувда эрийди, натижада ҳужайра қобиқлари бўшайди. Иситилган ўсимлик маҳсулотлари ҳужайра қобиғининг эластик-механик хусусиятлари уларни ҳужайра структурасини бузмасдан механик ишлов берилишини таъминлайди. Протопектин мураккаб кимёвий туз и лишга эга. Унинг асосини икки валентли катионлар, ангидрид ва эфир боғли поликислоталар (пектин занжирлари) ташкил этади. Маҳсулотга бирламчи ишлов бериш, агар т емпература ошмаса, протопектинга таъсир кўрсатмайди, чунки у совуқ сувда эримайди.

Иссикдик билан ишлов беришда айрим пектин занжирлари узилади, протопектин пектинга айланади (пектин занжирлари ўзаро боғланмаган). Пектин ҳам совуқ, ҳам иссиқ сувда эрийди. Бунда оралиқ пластинкалар мустаҳкамлиги камаяди, натижада паренхим тўқималарнинг механик хусусиятлари заифлашади. Картошка қайнатилганда ҳужайралар боғлиқлиги тахминан 10 баробар камаяди. Паренхим тўқима осон чайналади ва кесилади. Протопектиннинг ҳаддан зиёд парчаланиши натижасида тўқима мацерацияси рўй бериши мумкин, яъни тўқима алоҳида ҳужайраларга бўлинади. Турли маҳсулотда протопектинга иссиқпик турли таъсир кўрсатади. Протопектиннинг парчаланиш тезлиги маҳсулотнинг хоссалари ва ташқи омилларнинг таъсирига боғлиқ. Пектин занжирлари орасидаги алоқанинг узилиши фақат икки валентли ионни иккита бир валентли металл ионлари билан алмашиниш натижасида рўй беради. Бу реакция қайтиш хусусиятига эга : Қайтиш реакцияси кетмаслиги учун системада кальций концентрациясини тушириш керак. Ўсимлик ҳужайраларида боғловчи сифатида кўп модда, хусусан органик кислоталар (фитинли, шовул, лимон ва бошқа кислоталар) иштирок этади. Улар кальций билан кам эрувчи тузлар ҳосил қилади. Агар маҳсулотда бу кислоталар етарли даражада бўлса, у ҳолда протопектин парчаланиши тез кетади ва маҳсулот қисқа муддатда тайёр бўлади. Агар кальцийни боғловчи моддалари етарли бўлмаса, у ҳолда иссиқлик билан ишлов бериш чўзилади. Айрим нўхатларни сақлаш вақтида фитин кислотаси парчаланиб кетиши, бинобарин қайнатиш вақтида эркин кальцийни тез боғлаб олувчи модда бўлмагани учун нўҳотларни пишириш жараёни узоқ давом этади. Кесилган сабзавотни сувда сақлашда уларнинг органик кислоталари ажралиб чиқади, натижада уларнинг пишириш вақтидаги юмшаш қобилияти камаяди. Протопектин парчаланишига таъсир кўрсатувчи ташқи омил т емпература ва муҳит реакцияси. Маҳсулотни 100 0 С дан юқори т емпературагача иситиш, уни нг юмшашини кескин тазлаштиради. Маса л ан, ловия 2 атм босим ва 134 0 С т емпературада пишир ил ганда пишиш вақти одатдаги шароитга нисбатан 4 баробар қисқаради. Аксинча картошка 90 0 С т емпературада пиширилганда одатдагига кўра узоқ вақт пиширилади, 73°С т емпературада эса керакли даражада умуман юмшамайди.

Пазандачилик амалиётида ўсимлик маҳсулотига бироз ачиган муҳитда иссиқлик билан ишлов бериш учрайди. Бу шароитда протопектин парчаланиши секинлашади. Маълумки, рассольник биринчи овқатини тайёрлашда тузланган бодринг солгунга қадар ёки шчига тузланган карамни солгунга қадар картошка 5 - 10 дақиқа қайнатилмаса, у ҳолда у картошка овқат тайёр бўлганда ҳам керакли даражада юмшамайди. Нордон муҳит сабзи ва мевалар протопектини парчаланишига тўсиқлик қилади. Л а влаги учун протопектин парчаланишининг минимал тезлиги рН 5,1 бўлганда, бу сондан юқори ёки паст бўлганда парчаланиши тезлиги ошади. Амалда лавлагини тезда тайёрлаш учун у юқори нордонлиқдаги муҳитда қайнатилади. Иссиқлик билан ишлов беришнинг ўсимлик маҳсулотларини ҳазм бўлишига таъсири. Иссиқлик билан ишлов берилган маҳсулотнинг ҳазм бўлиши осонлашади. Протопектин парчаланиши ҳужайра қобиғини бўшаштиради ва чайнаганда яхши майдаланишини таъминлайди. Натижада уларнинг ҳазм қилиш сўлаклари билан туташиш юзаси ошади, сўлакларнинг ҳужайра ичига кириши, у ердан эса эрувчан моддалар чиқиши осонлашади. Клейстерланган крахмал фермент ёрдамида тезроқ парчаланади. Полифеноллар ўзгариши Антициан, лейкоантициан, катехин, хлороген ва бошқа оксижигарранг кислота (полифенол)ларнинг иштирокида ўтадиган ферментатив ва ноферментатив жараёнларда маҳсулот табиий рангини ўзгартиради. Хинон гуруҳига эга полифеноллар қандлар билан реакцияга киришиб дегидратацияни тезлаштиради ва фурфурол ҳосиласини вужудга келтиради. Полифеноллар аминокислоталар билан реакцияга киришиб альдегид ва бошқа оралиқ маҳсулотларини ҳосил қилади, кейинчалик улардан меланоидинлар ҳосил бўлади. Полифеноллар иситилганда тезда жигарранг ранг ҳосил бўлади, агар иситишда аминокислоталар бўлса жараён тезлашади. Полифенол камайиши нафақат унинг оксидланиш ва полимерланиш ҳисобига, балки полифеноламин маҳсулотлари ҳам ҳосил бўлиши ҳисобига юзага келади. Қишлоқ хўжалик хомашёсидан пазандачилик маҳсулотлари тайёрлашда қўлланиладиган майдалаш, кесиш, эзғилаш каби операциялар натижасида фаол полифенолоксидаза ва бошқа ферментлар иштирокида оксидлаш жараёнлари тезлашади ва қора рангли пигментлар ҳосил бўлади. Механик жараёнлари маҳсулотдаги субстратларни аэрация қилади ва фермент билан контактини оширади. Аммо аскорбин кислотаси ёки бошқа тикловчи моддалар иштирокида хинон каби оралиқ моддалар тескари реакцияларни жадаллаштириши ва ЯТМ қорайишини тўхтатиши мумкин. Шунинг учун турли полифенол бирикмаларининг ўзаро таъсири ва динамик мувозанати, ферментлар фаоллигига, кислород ва лабиль тикловчилар

мавжудлиги қайта ишлаш вақтида мева ва сабзавот рангини сақлаш учун энг асосий омиллар ҳисобланади.

Ёғларнинг ўзгариши Қайнатиш. Ҳайвонот ёғининг эриш температураси 55 0 С дан ошмайди, масалан мол ёғи 42 - 52 0 С да, молнинг илик ёғлари 36 - 44 0 С да, қўй ёғи 44 - 55 0 С да, чўчқа ёғи 28 - 48 0 С да, уй паррандаси ёғи 26 - 40 0 С да эрийди. Бу температуралар бульон қайнатиш температурасидан кескин кам. Шунинг учун ҳайвон маҳсулотини қайнатишда ёғ эрийди ва бир қисми бульонга ўтади. Масалан, гўштдан бульонга ёғнинг 40%и ўтади, балиғдан - ёғлилигига қараб осётрдан 3 - 6%, треска, чўртан ва бошқалардан 14 - 50% ёғ бульонга ўтади. Ажралган ёғнинг асосий қисми бульон устида йиғилади, оз миқдори эса бульонда эмульсияланган ҳолда қолади. Эмульсияланган ёғ бульонни лойқа қилади, қайнатилганда осонликча гидролизланади, глицерин ва ёғ кислоталари ҳосил бўлади. Ажралган ёғ кислоталаридан сувда эримайдиган пальмитин ва стеарин кислоталари кўп. Улар ёғга ўхшаб эмульсияланган ҳолда бўлади, бульон лойқалигини оширади. Қайнатиш давомийлигининг ошиши ёғ эмульсияланиши ва парчаланишини оширади. Бульонда ош тузи ва органик кислоталарнинг иштироки маълум даражада жараённи катализлайди. Шунинг учун бульон тайёрлашда юзага кўтарилган ёғни тез-тез олиш керак. Илик ёғларини қайнатганда бу алоҳида аҳамиятга эга. Илик қайнатиш 6 соат давом этади, суяклар 40% ёғини йўқотади (суякда ўзининг массасига нисбатан жами 3,5÷26,0% ёғ бўлади). Жадал қайнатиш ёғни эмульсияланишига олиб келгани учун, бульон қайнаганидан сўнг иситиш секин қайнашни таъминлайдиган даражада пасайтирилади. Қовуриш. Озиқ-овқат маҳсулотларини қовуриш учун ёғ технологик омиллар ва ёғнинг хусусиятларига қараб танланади. Ҳар бир ёғ ўз ҳиди, мазаси, рангига эга ва истеъмол қилишга тайёрланган овқатнинг хоссаларига таъсир кўрсатади. Масалан, балиқ мол ёки чўчқа ёғида қовурилса ундан нохуш ҳид таралиб туради, ўсимлик ёғида яхши ҳид таратади, сифатли қовурилади. Юқори температурада эрувчи ва қотувчи ҳайвон ёғлари совуқ ҳолда истеъмол қилинадиган овқат билан яхши қўшилмайди. Ёғ танлаганда таомнинг миллий анъанавий жиҳатлари ҳисобга олиниши керак. Маҳсулотни кам ёғда қовурганда ёғ 150 - 160 0 С температурагача иситилади. Кўп маҳсулотларнинг қовурилиш вақти 20 - 30 дақиқани ташкил этади. Бу нисбатан қисқа муддатда ёғ деярли физик-кимёвий ўзгаришларга дуч келмайди, озиқавий қиммати ўзгармайди. Бу ҳолда ёғнинг қовуриладиган маҳсулот билан мос келиши асосий роль ўйнайди. Қовуриш вақтида ёғнинг бир қисми сув буғланиши ҳисобига сачрайди ҳамда парчаланади, бу катта йўқотишни ташкил этмайди.

Қовуриш учун таркибида сув мавжуд бўлган ёғларни ишлатиш мақсадга мувофиқ эмас (сариёғ, маргарин), чунки бу ёғларнинг суви буғланганда ёғ ҳам сачралади. Ёғ куйиши маҳсулот тури ва сув ажралишига боғлиқ. Гўшт ва балиқ каби маҳсулотлар қовурилганда кўп намлик ажралади. Унинг тез буғланиши натижасида ёғ сачралади. Ёрма ва картошкадан тайёрланган котлетларни қовурганда намлик жадал буғланмайди, бунинг сабаби намлик клейстерланган крахмал таркибида бўлади. Маҳсулот қовурилганда ёғ сўрилади. Маҳсулотдан қанчалик кўп намлик буғланса, унга шунчалик кам ёғ сўрилади. Ёғ таркибида сув бўлмаганда ва маҳсулот намлиги клейстерланган крахмал таркибида жойлашганда кўп миқдорда ёғ сўрилади. Картошка котлетларини қовурганда қовуриш учун олинган ёғнинг 92,7%и сўрилади, 4,3% ёғ йўқолади, товада 3% ёғ қолади. Судак балиғи филеси 49,8% ёғни шимади, йўқолиш 16%, 34,2% ёғ товада қолади. Кўп миқдордаги ёғда қовурганда ёғда кўп салбий ўзгаришлар рўй беради. Бунга ёғнинг юқори температурагача иситилиши, ёғнинг узоқ вақт юқори температура остида бўлиши, ёғ таркибида физик-кимёвий ўзгаришларга келтирувчи маҳсулот парчаларининг қолиши сабаб бўлади. Фритюрада қовуриш вақтидаги физик-кимёвий ўзгаришлар қуйидагилардан иборат: гидролитик парчаланиш, полимерланиш. Булар натижасида ёғлар қораяди, аччиқ-тахир маза ва нохуш ҳид пайдо бўлади. Бундай ёғларда организм учун зарарли моддалар тўпланади. Шунинг учун фритюрада қовуриш учун ишлатиладиган ёғлар қатор технологик талабларга жавоб бериши керак: термик барқарорлик, оксидланишга чидамлилик, ўзига хос таъм ва ҳид бўлмаслиги, узоқ вақт қовурганда кам ўзгариши. Ёғнинг термик стабиллиги унинг тутун ҳосил қилиш т емпература с и билан тавсифланади. Бу температурада ёғлар парчаланиши бошланади. Тутун ҳосил бўлиш температураси 190 0 С дан юқори бўлган ёғлар истеъмол учун яроқли ҳисобланади. Ёғларнинг термик стабиллиги ёғ кислотасининг триглицерид ҳосил қилувчи таркибига боғлиқ. Гидроёғлар, гидридланган ўсимлик ёғлари ва бошқа ёғлар ҳаво муҳитида юқори температурада оксидланмайди. Бунинг сабаби, улар таркибидаги осон оксидланувчи тўйинмаган ёғ кислотали триглицеридлар миқдори кам.

Ёғнинг иссиқ температурада паст қовушқоқлилиги ва оқувчанлиги туфайли маҳсулот фритюрадан чиқарилганида ёғнинг ортиқча сарф бўлиш ҳолати юзага келмайди. Фритюрадаги ёғдаги оксидланган маҳсулотлар, полимерлар микдори доимий назорат остида бўлади. Термик оксидланиб ҳосил бўлган маҳсулот миқдори ёғ таркибида 1% дан ошмаслиги керак. Ачиган таъм ҳосил бўлган ёғ истеъмолдан олиниши керак. Автоматлаштирилган оқим линиялардаги қовуриш аппаратларидаги ёғ ва маҳсулот нисбати 20÷1 ни ташкил қилиши керак. Шунда маҳсулот тез қовурилиши ва ёғ температурасини 150 - 160 0 Сга тушириш имконияти пайдо бўлади. Махсус товаларда бу кўрсаткич 4:1. Шунинг билан ёғ сарфи камаяди, оксидланиш ҳоли пасаяди. Фритюрадаги қовуриш режими текис бўлади, маҳсулот сифатли қовурилади, жараённи автоматлаштириш осонлашади. Фритюра учун махсус тайёрланган ёғдан картошка қовуриш учун 100 соат, балиқ қовуриш учун 90 соат давомида фойдаланиш мумкин. Исси қ лик билан ишлов беришда витаминлар миқдорининг ўзгариши А витамини . А витамини ва кар о тиноидлар миқ д ори иссиқлик билан ишлов берганда ўзгаради. Шу сабабга кўра умумий овқатланиш корхоналари маҳсулоти А витаминига бўлган эҳтиёжни қондирмайди. А витаминини кўпайтириш учун витаминлаштирилган ёғларни кўпайтириш керак. Пазандалик амалиётида ўлдирилган сабзи кўп ишлатилади, у А провитаминларига бой. Провитаминлар парчаланмаслиги учун ўлдирилган сабзи 0 - 2 0 С т емпературада сақ л анади. В гуруҳ витаминлари . Бу гуруҳ витаминлар сувда эрувчан, шунинг учун уларнинг бир қисми бирламчи ишлов беришда йўқолади (ювиш, эритиш ва ҳоказо). 4-жадвал Маҳсулот пиширилганда айрим витаминларнинг йўқолиши Маҳсулотлар Витаминларнинг йўқолиши, % А В 1 В 2 С РР Ун, крупа, дуккаклилар - 40 30 - 30 Сарёғ 20 - - - 15

Эритилган ҳайвон ёғи 30 - - - - Сут 20 20 15 50 15 Қаймоқ, сметана, творог 20 20 15 - 15 Тухум 30 20 15 - 15 Ҳайвон ва парранда гўшти 30 40 30 - 30 Жигар, буйрак, юрак, тил 40 40 30 - 30 Ҳайвонот хомашёсига иссиқлик билан ишлов берганда В 1 витаминининг 30 - 40%, В 2 витамининг 15%, В 6 витаминини 40 - 56% йўқолади (4-жадвал). Ўсимлик маҳсулотларида эса бу витаминларнинг мувофиқ 20 - 40%, 20÷40% ва 30% йўқолади. Витаминларнинг бир қисми қайнатмага ўтиб асосий маҳсулотни янада витаминсизлайди. Асосий озиқ-овқат маҳсулотлардан бири - ноннинг В витаминли фаоллигини ошириш учун буғдой ва жавдар унларига В 1 , В 2 , РР витаминлари қўшилади. 5-жадвал Ун 100 г унга мг -да қўшиш меъёри В 1 витамини В 2 витамини РР витамини Буғдой уни Олий ва биринчи нав 0,04 0,4 2 Иккинчи нав - 0,4 1 Кепакли (обойная) - 0,4 - Жавдар уни Эланган ва шилинган (сеяная и обдирная) 0,2 0,4 1 Кепакли ва жавдар - Буғдойли - 0,4 3

С витамини . Овқатланишда С витаминининг асосий манбаи сабзавот, хусусан қизариб пишган чучук қалампир, картошка ва карамда кўп. Картошка да куз вақтида 20 мг% миқорида С витамини йиғилади. Баҳорга келиб витамин миқдори икки баробар камаяди, кўп қисми оксидланган формага ўтади. Карам ҳосили даладан йиғилган вақтда 25÷100 мг% миқдорида С витамини бўлади, баҳорга келиб унинг 10 - 400 %и камаяди, витаминнинг бир қисми оксидланган кўринишга ўтади. Тузланган карамда 17 - 45 мг% С витамини шунинг 40%и эритмада бўлади. Эритмадан чиқариб сирқитилган карамдаги С витамини тез парчаланишга бошлайди. Исси қ лик билан ишлов беришда С витамини парчаланади. Витамин йўқолиши кенг диапазонда бўлади ва кўп омилларга боғлиқ. С витаминининг камайиши иссиқлик билан ишлов беришнинг давомийлигига боғлиқ. Картошка шўрвасида ва қайнатиб қўйилган картошкада плитани устида икки соат сақланса С витаминининг микдори икки баробар камаяди. Шунинг учун картошка пишганда иситишни тезда тўхтатиш , картошкани эса истемол қилиш керак. Қайнатиш вақтини камайтириш учун картошкани қайнаб турган сув ёки шўрвага солиш керак. Бу ҳолда С витаминини парчаловчи фермент тезда инактивлашади, натижада витамин сақ л аниб қолади. Температура кислородли муҳитда таъсир қилганда витамин янада тезроқ парчаланади, шунинг учун пиширилаётган овқатни ортиқча аралаштириш, жадал қайнатиш, қопқоқсиз қозонда қайнатиш мумкин эмас. Овқатни қайта иситганда С витамини янада кўпроқ йўқолади. Кисло - роднинг С витаминига таъсири маҳсулотни эзғилаш ва майдалаш жараёнларини амалга ошириш да янада ошади. Бунинг сабаби маҳсулот этининг ҳаво билан контакти ошади. Айниқса картошка пьюреси ва картошка котлети тайёрлашда бунга эътибор бериш керак. Қиш ва баҳорда бу овқатларни қайнатилган картошкадан тайёрлаш керак. Иссиқлик билан ишлов беришда С витамини картошка ва карамда баҳорда кўпроқ йўқолади. Бунинг сабаби баҳорги картошкада С витаминининг оксидланган формаси кўпроқ, у эса тезроқ парчаланади. Иккинчи сабаби бу вақтда картошкад а ги С витаминининг умумий миқдори кам, парчаланиш ҳам камроқ бўлади. С витаминининг бир қис ми қайнатмага ўтгани учун қайнатмани бошқа овқатга ишлатиш ёки тезда совутиш керак. Турли тайёр маҳсулот д а С витаминининг сақланиш даражаси қуйидаги 6- жадвалда келтирилган. 6-жадвал Овқатлар Хомашёдагига нисбатан С

витами ни ни са қл аниш да ра жаси , % ҳисобида Қайнатилган карам шўрваси билан (1 соат қайнатилган) 50 Ш чи (70 - 75 0 С т емпературали плитада 3 соат сақланган) 20 Ачитилган шчи (70 - 75 0 С т емпература - ли плитада 3 с оат сақ л анган) 50 Ш чи (70 - 75 0 С т емпература ли плита - да 6 соат сақланган) 10 Н ордон карамдан тайёрланган шчи (1 соат қайнатилган) 50 Д имланган карам 15 Майда тўғраб қовурилган картошка 35 6-жадвалнинг давоми Пўсти билан 25-30 дақиқа қайнатилган картошка 75 Т озалаб 25-30 дақиқа қ айнатилган картошка 60 Т озалаб 24 соат сувда сақланган картошка (хона т емпература с ида) 80 Картошка пюреси 20 Картошка шўрвас и 50 Картошка шўрваси (70-75°С Температурали плитада 3 с.сақ л анган) 30 Картошка шўрваси, 6 соат турган излари Қайнатилган сабзи 40 Тозаланган сабзавот тезда ишлатилмаса С витаминининг қўшимча 20%-и парчаланиб кетади. Тадқиқотлар кўрсатиши бўйича ёз ва кузда шчи ҳамда сабзавот гарнирли овқатлар таркибидаги С витамини суткадаги эҳтиёжнинг 40% ини қоплайди. Баҳордаги сабзавотли овқатлар таркибидаги С витамини кам. С витами-нининг камлигани қоплаш учун қиш ва баҳорда барра кўкатлар

ҳисобига С витаминининг камлиги тўлдирилади. Кўкат ҳам бир сутка сақданганда 15 % С витаминини йўқотишини ҳисобга олиш керак. Овқат ёки консерва тайёрлаганда С витаминини са қ лаш йўлларини ҳисобга олиш керак. Витаминлаштирилган туз, қанд ҳамда С витамини концентратларидан кенг кўламда фойдаланиш керак. Сув ва қуруқ модданинг камайиши Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини бирламчи қайта ишлаганда озиқ компонентларининг кўпайиш ёки камайиши кузатилади. Масалан, сув, углевод, ёғ. Бу тайёр маҳсулот органолептик кўрсаткичларида ўз аксини беради. Ҳайвонот хомашёсининг бирламчи ишлови . Эритиш. Ҳайвонот хомашёси қайта ишлашга музланган ҳолда келиши мумкин. Совутиш температурасига қараб сувнинг кўп ёки кам қисми муз кўринишида бўлади. Муз эриганда ҳосил бўлган намлик маҳсулотда қолиши ёки ундан чиқиб кетиши мумкин. Бу маҳсулотнинг физик-кимёвий жиҳатларига боғлиқ. Ҳайвон ёки балиқнинг мускул толалари музлатилганда муз кристаллари тола оралиғи суюқлигида ҳосил бўлади, мускул толаларининг ичида эса камроқ. Музлаш жараёни қанчалик секин кетса тўқима суюқлиги шунчалик кўп музлайди ва мускул толалари шунчалик сувсизланади. Муз эритилганда қуруқлик ҳайвонлари ва балиқ мускул толалари турлича ўзгаради. Гўшт. Гўшт эритилгандан сўнг ўз структурасини тиклайди, яъни тўқима суюқлигини толалар шимади. Гўшт қанчалик тез яхлатилган бўлса ва қанчалик кам сақланган бўлса жараён шунчалик тез кетади. Гўшт структурасининг тикланишига унинг эритилиш муддати (тезлиги) таъсир кўрсатади. Эритишнинг энг мақбул давомийлиги молнинг олдинги чораклари учун 3 - 4, орқа чораклари учун 4 - 5, чўчқа эти учун 2 - 3, қўй эти учун 2 сутка, температура 4 - 6 0 С, намлик эса 90%ни ташкил этиши керак. Музланган гўшт тўғри эритилганда сифати дастлабки хомашёга яқинлашади. Кейинчалик гўшт суякдан шилинганда гўшт сели кўп йўқолмайди. Музланган гўшт тез эритилганда мускул толалари улардан эриб ажралган гўшт селини шимишга улгурмайди. Натижада гўшт суякдан шилинганда бу сел оқиб кетади. Гўштнинг суб маҳсулотлари учун эритиш тезлигининг аҳамияти йўқ. Юракни, гўшт селини оқиб кетишини бартараф этиш учун, узоқ муддат эритиш керак. Жигар эритилганда ҳужайра қобиқлари ёрилганлиги учун эритиш вақтининг узун-қисқалигига қарамай 11 - 12% селини йўқотади.

Балиқ. Музлаган балиқнинг мускул тўқималари структураси эритилганда тикланмайди. Шунинг учун балиқ 25 0 С т емпературали сувда тез эритилади. Бунда балиқ 5 - 10% с ув шимади, 0,25 % органик, 0,1% минерал компонентларини йўқотади. Агар сувга 1% ош тузи қўшилса - балиқ минерал компонентлари са қ ланиб қо л ади. Балиқнинг филе қисми ҳавода эритилганда 4 - 7% селини йўқотади. Гўшт ва балиқ ЯТМ . Тез эритилган гўшт ЯТМ сақланган даврда ҳам селини йўқотади. Тахлаб қўйилган 100 - 140 г массали бўлаклар 18-20 0 С т емпературада 6 соат сақланганда 1% селини йўқотади, катта бўлаклар эса 2 - 4 0 С т емпературада 24 соат са қ ланганда 0,6% селини йўқотади. Балиқнинг мускул тўқимаси намликни бўшроқ ушлайди. Шунинг учун намликнинг кўп қисми кетмаслигини таъминлаш мақсадида уни сақлаш усуллари қўлланилади. Тузланган маҳсулотлар . Солонинада 6 - 12%, ўртача тузланган балиқда 10 - 14% ош тузи бор. Балиқдан тузнинг ортиқча қисмини кетказиш учун тез-тез алмашиб туриладиган совуқ сувда ивитилади. Тузнинг қолган қисми 3 - 4%ни ташкил қилиши керак. Маҳсулот оғирлиги ошиб кетади, аммо сув билан биргалиқда балиқнинг эрувчан оқсил, экстратив минерал моддалари, оқиб кетади. Шунинг учун яхлатилган маҳсулотнинг таъм ва тўйимлилиги янги маҳсулотдан пастроқ бўлади. Ҳайвонот маҳсулотининг исси қ лик билан ишлов берилиши . Ҳайвонот маҳсулотига иссиқлик билан ишлов берганда уларнинг намлик ва бошқа озуқавий компонент л ари йўқолади. Гўшт ва бали қ дан намлик ажралиши . Балиқ ва гўшт оқсили иссиқдан коагуляцияланганда намлигининг бир қисми пресслаб чиқарилади. Гўштни 1,2-2 кг ли бўлаклари пиширилганда вақт бирлигида намлик деярли бир хил камаяди ва дастлабки 50%ни ташкил этади. Гўшт қовурилганда ҳам шу миқдордаги намлик ажралади. Йўқотилган намликнинг фарқи шундан иборатки, қайнатилганда намлик бульонга ўтади, қовурилганда буғ кўринишида ажралиб кетади. Балиқнинг 25% намлиги исси қ лик билан ишлов берилганда ажралиб чиқади. Намлик ажралишининг турли иссиклик ишловидаги фарқи гўштдагига ўхшаш. Гўшт ва балиқда озуқавий моддалар ажралиши. Гўшт ва балиқ қайнатилганда улардан экстрактив ҳамда минерал моддалар, оқсил ва витаминлар эриб қайнатмага ўтади. Экстрактив мод д алар аминокислота, дипептид, гликоген, глюкоза, фруктоза, органик кислоталар ва бошқа моддалардан иборат. Катта шохли ҳайвонда уларнинг умумий қисми 1,5÷2,5%. Бу моддалар пиширган гўшт ва

шўрва органолептик хусусиятининг асосини ташкил этади. Глютамин кислотаси ва тузлари эритмалари гўшт мазасини ташкил этади, шу сабабга кўра унинг натрийлик тузи ва натрий глютоматдан қуруқ шўрвалар соус ҳамда бошқа концентратларнинг компоненти сифатида фойдаланилади. Серин, аланин, глицин каби аминокислоталар ширин, лейцин эса бироз аччиқроқ таъмга эга. Иситилганда гўштнинг экстрактив моддалари турли кимёвий ўзгаришларга дуч келади - меланоидин реакциялари, оксидланиш, гидролитик парчаланиш ва ҳоказо. Бунда ҳосил бўлган моддалар ҳам экстрактив модда ҳисобланади: уларнинг мазаси, ҳиди, ранги тайёр маҳсулотнинг органолептик сифатига таъсир кўрсатади. Гўшт. Эвувчан моддалари гўштдан қайнатмага қайнатиш вақтининг охиригача ўтади. Айниқса сув қайнашга бошлаганда эрувчан компонент жадал ўтади. Эрувчан мускул, оқсиллари ва желатин қайнатмага ўтади. Кўпик оқсил қилувчи оқсиллар қайнатма қайнагунча ўтади. Унинг миқдори гўшт ҳажмидан 0,1%ни ташкил қилади. Желатин (глютин) сув қайнагандан ва боғловчи тўқима каллогени пишгандан сўнг ажралишни бошлайди. Желатиннинг асосий қисми пишириш тугашидан олдин чиқади. Катта шохли мол этининг турли қисми турли микдорда экстрактив, минерал ва боғловчи-тўқима оқсилига эга. Компонентларнинг гўштдаги микдорига пропорционал микдорда қайнатмага ўтади. Экстратив ва минерал моддаларга умуртқа бел мускуллари, орқа оёқ қисмлари бой % тўш, елка ва елка орти қисмларда эса кам. Тўш ва орқа оёклар қайнатмаларни солиштириш кўрсатадики, тўш қайнатмасида желатин кўп, экстрактив ва минерал моддалар кам, орқа оёклар қайнатмасида эса аксинча экстрактив ва минерал моддалар кўп, желатин эса кам (7-жадвалга қаранг). 7-жадвал Тўш ва белак гўштларидан тайёрланган қуюқ қайнатманинг (1 кг гўштдан 1 л қайнатма тайёрлаганда) ўртача кимёвий таркиби Эрувчан моддалар Тўш Қайнатмаси Белак Қайнатмаси Гўшт массаси- дан %да Қайнатма умумий қуруқ моддасидан % Гўшт м ассаси - дан %да Қа йн атма ум у мий қуруқ модда - сид ан %

ҳисобида ҳисоб и да Умумий миқдори 1,75 100 1,88 10 0 Минерал моддалар 0,31 18 0,45 24 Органик мод д алар, жумладан а читилганда ў ралув чан моддалар ва а льбумоза 0,17 9 ,1 0,07 3, 7 Глютин 0,43 24,6 0,17 9, 0 Экстратив моддалар 0,82 47,0 1, 19 63,3 Эмульсияланган ёғ 0,01 0,8 - - Илик суякларидан тайёрланган қайнатма жуда кўп желатинга э г а бўлгани учун унинг қайнатмаси с овутилганда қотади, шунинг учун улард ан қотирувчи қайнатма ва ди л дироқ тайёрлашда фойдаланиди. Қайнатмаларнинг хушбўйлиги ва таъми биринчи навбатда улар таркибидаги экстрактив ва минерал моддалар миқдорига боғлиқ. Амалда бу моддаларга бой бўлган умиртқа ва бел гўштларидан бу мақсадда фойдаланилмайди, чунки улар таркибида кам миқдорда (туташтириш) боғловчи тўқималар бўлгани учун улардан қовурилган маҳсулотлар тайёрланади. Балиқ. Кесиб пиширилган баликдан 1,4% миқдорда эрувчан молдалар ажралади, уларнинг тахминан ярми минерал ва экстрактив моддалар. Парранда. Бутун товуқ қайнатилганда ундан 1,65% эрувчан моддалар, жумладан 0,93% минерал ва экстрактив моддалар ажралади. Суяк ва балиқ чиқитлари. Қуруқликда яшовчи ҳайвонлар суягининг асосий компонентлари сув, ёғ, минерал ва азотли моддалардан иборат бўлади. Уларнинг микдори турли суякларда ҳар хил. Суякнинг минерал моддалари асосан сувда эримайдиган фосфатлар ва кальций карбонатидан, оқсил моддалари эса оссеиндан ташкил топган. 8-жадвал Механик усулда ёғсизланти - рилган қайнатма таркиби Суяк оғирлигига н исбатан % ҳисобида Қуруқ моддалар (умумий миқори) 3,79

Оқсиллар 2,94 Жумладан глютин (желатин) 2,39 Экстрактланувчи моддалар 0,16 Эмульсияланган ёғ 0,47 Минерал моддалар 0,22 Судак балиғи озуқавий чиқитларининг тар к иби (%да): сув - 67, азотли моддалар (асосан каллоген) - 18, ёғ - 5 ва минерал моддалар - 10. Суякни 6 соат ва балиқ чиқитларини 2 соат қайнатганда ҳосил бўлган қайнатмалар қуйидагилар билан тавсифланади. Бульон қуруқ қолдиғининг қарийб 3/4 қисми суякли балиқ қолдиғидаги оссеиндан ҳосил бўладиган желатин. 9-жадвал Балиқ чиқитлари қайнатилганда шўрвага ўтган моддалар Чиқит о ғирлигига нисбатан % ҳисобида Ҳаммаси 4,01 Азотли мод д алар 3,10 Жумладан глютин (желатин) 2,80 Ёғ 0,45 Минерал мод д алар 0,46 Қуйидаги 10- жадвалда турли қайнатмалардаги экстрактив, минерал ва оқсил (асосан желатин) ҳамда эмульсияланган ёғ миқори келтирилган. Турли қайнатмаларнинг қуруқ қолдиғи таркиби (қуруқ мод д аларнинг умумий микдоридан % ҳисобида) 10-жадвал Озуқавий моддалар Қайнатмалар Гўштдан Суяқ д ан Балиқ д ан Балиқ қолдиқ - ларидан Минерал мод д алар 25 6 24 11,5 Эмульсияланган ёғ 2,4 12,4 - 11,2

Оқсиллар 24 77,6 48 73,05 Экстрактив мод д алар 48,6 4 28 3,65 Технологик омил лар таъсири Гўшт таркибидан ташқарига ажраладиган эрувчан мод д алар миқдори пиширишнинг т емпература режими, қуйилган сув миқори ва гўштнинг майдаланиш даражасига боғлиқ. Гўшт совуқ сувга солинадими, қайноқ сувгами, қатъий назар, гўштнинг эрувчан компонентлари асосан сув қайнагандан сўнг ажралади. Эрувчан моддаларнинг ажралиши миқ д орига гўштнинг қайнатилиш т емпература с и таъсир кўрсатади. Ёш мол ёки гўштнинг перимизий миқори кам бўлган қисмини ишлатганда бульон температурасини қайнагандан сўнг 90 0 С гача тушириб тайёрлаш жараёнини паст температурада охирга етказиш мумкин. Иссиқлик билан ишлов беришнинг бундай режими гўштдан эрувчан компонентлар ажралиб чиқишини 20% га камайтиради. Таъкидлаш лозимки, айни вақтда намлик ажралиши 2% га камаяди. Эрувчан моддалар гўштдан мускул тўқималари зичлашиши ва боғловчи оқсилларнинг дезагрегацияси натижасида ажралади. Диффузия ҳисобига қайнатмада тарқалади. Шунинг учун қайнатма сувининг миқори оширилса, эрувчан моддаларнинг ажралиб чиқиши ортади. Технологик амалиётда қайнатиб пиширилган гўшт тайёрлаш учун гўшт ва сув нисбати 1:1 олинади, қайнатма тайёрлаганда эса - 1:5 олинади. Қайнатма тайёрла - ганда гўштдан суюқ фазага 23% экстрактив ва минерал моддалар ўтади. Эрувчан моддаларнинг диффузияланишига система гидромодули ва гўшт ва сувнинг контакт юзаси таъсир кўрсатади. Гўштнинг майдаланиш даражаси қанча юқори бўлса, шунчалик кўп миқдорда эрувчан модда ажралиб чиқади. Гўшт ҳажмида баробар қайнаши учун у - 0,5 дан 2 кг ли бўлакларга бўлиниб қайнатилади. 0,5 кг ли бўлак қайнатилганда 2 кг ли бўлаклар қайнатилишига нисбатан 10 - 15% кўп экстрактив мод д алар ажралади. Қайнатмани тиндириш учун солинган гўштни кескичда майдаланган қиймадан 1:10 гидромодулда 15 дақиқа қайнатганда минерал ва экстрактив моддаларнинг 90% и қайнатмага ўтади. Ўсимлик маҳсулотларини бирламчи ва иссиқлик билан ишлови . Сабзавот . Тозаланган картошкани сувда сақлаганда унинг қуруқ I моддалари йўқолади. Картошка майдаланган бўлса йўқотиш ортади. 6 соат давомида йўқотиш 2 - 2,5%ни ташкил этади. Намликнинг ишлов бериш вақтидаги йўқолиши ишлов бериш усули, майдаланиш даражаси ва бошқа омилларга боғлиқ.

Тоза л анмаган илдизмевадан қайнатилганда йўқотишлар минимал бўлади. Улар қайнатилган илдизмева юзасидан буғланган намлик ва 3% ни ташкил этади. Л а влаги ва сабзини совутишда намлик йўқолиши 8% ни ташкил этади. Карам қайнатилганда ҳам шундай йўқотишлар содир бўлади. Намлик йўқолишига иссиқлик билан ишлов бериш вақти, намликнинг ҳолати ва илдизмевани майдаланиш даражаси таъсир кўрсатади. Майдала- нилиб қовурилган картошка намлигининг 31% ини йўқотади, агар у даставвал пўстлоғи олинмай қайнатилса, намликнинг 17%и йўқолади. Фритюрада майда кесилиб қовурилган картошка оғирлигининг 50 - 70% ини йўқотади. Ажралган намлик билан бирга сабзавот витамин, қандлар, минерал, азотли ва бошқа моддалари ҳам йўқолади. Улар сабзавот қайнатилаётган сувга диффузияланади. Бунга паренхим тўқималарининг сийраклашиши яхши шароит яратади. Протопектин пектинга айланиб ҳужайра мембранаси бузилади. Эрувчан моддалар диффузиясига технологик омиллар таъсир кўрсатади. Тозаланган картошка сувда қайнатилганда 5% қуруқ моддасини йўқотади, тозаланмагани эса 0,2%. Сабзавот буғда пиширилганда қуруқ модданинг йўқолиши минимум бўлади, совутиш ва сувда пиширишда улар ошади. Қуруқ модда йўқолишининг умумий миқдори сабзавот учун 5 - 10% ни ташкил этади. Шунинг учун сабзавот қайнатилган сувлар озуқавий қимматга эга, улар соус ва бошқа кулинар маҳсулот тайёрлашда ишлатилади. Дуккакдонли маҳсулотлар, ёрмалар, макарон маҳсулоти. Улар истеъмол қилишга тайёр бўлиши учун қайнатилади. Протопектин парчаланади, крахмал клейстерланади, натижада маҳсулот ўзига сув шимиб оғирлиги ошади. Оғирлик ошиш даражаси хомашёнинг кимёвий таркиби ва технологик омил ларга боғлиқ. Дуккаклилар - нўхат, ловия, чечевица - ўз оғирлигини 110% га оши - ради. Пишириш вақтини камайтириш учун дуккаклилар ивитилади. Ивитиш вақтида сувга озуқавий компонент билан биргаликда нохуш ҳидли компонентлар ҳам ўтади. Бу сувлар тўкиб ташланади. Дуккаклилар кўп сувда пиширилади, қайнатма овқат тайёрлашда ишлатилади. Бунда крахмал зарра л ари шишади, унинг ички структураси парчаланади. Дон ичига ўтган сув полисахаридларнинг бир қисмини парчалайди (енгил амилоза зарралардан уни ўраган муҳитга ўтади), система қовушқоқлиги кескин ошади. Крахмал суспензияси крахмал клейстерига айланади. Крахмалнинг бундай ўзгариши клейстеризациянинг биринчи

босқичи дейилади. Муҳит т емпература с и клейстеризация т емпература с и дейилади. Турли келиб чиқишга эга крахмаллар учун у турлича бўлади. Картошка крахмалининг барча зарралари температуранинг 56,4 - 69,3 0 С оралиғида клейстеризациянинг биринчи босқичига учрайди. Клейстеризация - нинг ўртача т емпература с и 62,8 0 С. Буғдой крахмали клейстеризациясининг ўртача т емпература с и 64,1 0 С, маккажўхори крахмали учун - 67,8 0 С. Крахмал клейстери ни юқориро қ т емпературагача иситиш давом эттирилса крахмал дон а лари структурасининг парчаланиши давом этади, сув ютилади ва ҳажми ошади. Полисахаридларнинг зарралардан муҳитга ўтиши кучаяди. Клейстер қовушқоқлиги ошади. Температура 80 0 С дан ошгандан сўнг узоқ иситиш натижасида картошка крахмалининг клейстерида крахмал зарралари парчаланади ва муҳит билан аралашади, система қовушқоқдиги камаяди. Клейстер совуганда ва сақ л анганда у эскиради. Бундаги ўзгаришлар мажмуаси «ретроградация» дейилади. Клейстерланган крахмал эскириши унинг полисихаридларини эскири - ши ва эрувчанлик хусусияти пасайишига олиб келади. Крахмалга амил а залар таъсири камаяди, унинг лойқалиги ва клейстер мустақиллиги ошади. Крахмалнинг клейстерла н иши ва ретроградацияси пазандалик ( кулинария ) амалиётида крахмалли маҳсулотга ишлов беришда катта аҳамиятга эга. 2 - 8% концентрацияли крахмал кисел тайёрлашда ишлатилади. У қовушқоқликни ошириб дилдироқ ҳосил қилади. Киселни узоқ вақт қайнатиш ёки юқори температурада ушлаш мумкин эмас, чунки клейстер структураси бўшашади ва кисел суюлади. Пазандачилик маҳсулотларида крахмал ва крахмалли компонетлардан ташқари клейстеризация жараёнига таъсир этувчи компонентлар мавжуд. Маълумки, ош тузи клейстерланиш ҳароратини оширади, зарраларнинг шишиш даражасини камайтиради, шунинг билан юқори температурада парчаланишини тўхтатади. Қанд ўхшаш таъсир кўрсатади. Пюре ва кўплаб қайлаларнинг қовушқоқ консистенсиясини маҳсулотдаги крупалар ҳамда қовурилган уннинг крахмалини клейстерланиши таъминлайди. Бу маҳсулотлардаги ош тузи клейстер барқарорлигини таъминлайди. Дон-ун маҳсулотидаги крахмалнинг клейстерланиши ва тетрограда- цияси улардан тайёрланадиган маҳсулотлар (бўтқа, хамир маҳсулотлари)нинг сифати билан чамбарчас боғлиқ.

Крахмал клейстерланиши ҳисобига эрувчан қуруқ модда миқдори ортади. Бўтқаларда намлик миқдори қанча кўп бўлса, эрувчан қуруқ модда миқдори шунчалик кўп. Кўпчилик крупалар учун эрувчан моддалар миқдорининг ошиши 20 дан 80% гача. Бу маҳсулот совутилганда ва сақланганда крахмал ретрограуацияланади. Крахмал ретрогразацияланганда ва эрувчан моддалар камайганда маҳсулот қотиши ҳақида маълумот бор. Гречка, манка (гуруч майдаси), тариқ ва гуруч бўткаларини 24 соат сақлагандан сўнг уларнинг намлиги 78% дан мувофиқ 14,9% 13,0%, 24,5 %, 18,5 % га тушган. Ушбу ҳол хамир маҳсулотлари қотишида ҳам рўй берган. Совутилган крахмал клейстерини иситиб ретроградацияни тўхтатиш мумкин. Юқоридаги маҳсулотларни 4 соат давомида 70 - 80 0 С температурада сақлаб эрувчан моддалар миқдорини камайтириш ва маҳсулот сифатини ошириш мумкин. Худди шундай натижага бу маҳсулотларнпи 24 соат сақлагандан сўнг 95 0 С гача иситиб эришиш мумкин. Эрувчан моддалар микдори хомашёдан тенг ҳолатга келиши мумкин. Шунинг учун крупалардан тайёрланган овқатларни истеъмол қилгунга қадар иссиқ сақлаш керак. Крахмалнинг ферментатив гидролизи. Бижғиш вақтида крахмал фермент таъсири остида гидролизланади. Бунда крахмал -амилиза таъсир қилади. Меъёрда ўстирилган буғдойда а-амин таъсирсиз ҳолда бўлади: (С 6 Н 10 О 5 ) n + n Н 2 О = n С 12 Н 22 О 11 Гидролизнинг асосий маҳсулоти мальтоза, кейинчалик у глюкозагача парчаланади. Глюкозадан спирт oлиш жараёнида фойдаланилади. Крахмал гидролизи хамир қорилганда бошланади, уни пиширганда давом этади, яъни крахмал клейстерланиш шароитида, чунки юқори температурада фермент фиоллигини йўқотади. Ферментнинг гидролизлаш хусусияти клейстерланган крахмалда унинг ўзгармаган зарраларидагига қараганда кучлироқ бўлади. Хамирни қориш юқорироқ температурада жадал ва узоқроқ амалга оширилса, крахмал яхши гидролизланади. Кўкарган донда р-амилазадан ташқари крахмални гидролизловчи а- амилаза мавжуд. а-амилаза кичик молекулали полисахарид ва бижғувчи қандларгача гидролизлайди.  -амилазанинг ортиқча фаоллиги пиширилган маҳсулотнинг ортиқча ёпишқоқ бўлишига олиб келади. Крахмал гидролизини тезлаштириш учун махсус фермент препаратларидан фойдаланилади.

Картошка иситилганида ҳам  -амилаза таъсири остида крахмал гидролизланади. Қайнатилган картошкадаги крахмал миқори хом картошкадаг и га нисбатан 3,9,5% га камроқ бўлади . Қуруқ иситишда крахмалнинг декстринланиши. Крахмал 120 0 С ва ундан юқори температурага иситилганда парчаланиб молекуляр массаси кичикроқ моддалар ҳосил бўлади. Бу полисахаридларнинг молекуляр массаси турли ча бўлгани учун пирадикстринлар дейилади. Декстрик ферментатив усулда олинади. Пиродикстринлар ранги оч сариғдан то тўқ жигарранггача бўлади. Пазандачилик амалиётида крахмалли маҳсулотни қовуриш ва нон маҳсулотларини пиширишда юза қатламда ҳосил бўлади. Қуруқ қовурилган унда, ёғда қовурилган унда, қовурилган оқшоқда декстрин ҳосил бўлади. Модификацияланган крахмаллар. Ўзгартирилган крахмаллар оддий картошка ёки жўхори крахмалидан турли физик-кимёвий усуллар билан олинади. Ишлов усулига қараб крахмалда турли хусусиятлар ҳосил бўлади (масалан, клейстер қовушқоқлиги пасайтирилади ва ҳоказо). Натижада уларни озиқ-овқат саноатида ишлатиш соҳаси кенгаяди. Шишувчан крахмаллар. Клейстерланган крахмал қуритиш йўли билан олинади. Совуқ сувда бу крахмаллар клейстер ҳосил қилади. Улар соус, пудинг, крем тайёрлашда ишлатилади, тортлар, пирожнийлар таркибига қотирувчи ва стабилизатор сифатида қўшилади; қуруқ биринчи овқатлар, сутли ичимликлар таркибига қўшилади. Кислота-модификацияланган крахмаллар крахмал суспензияларини кислотали ишлов бериш йўли билан клейстеризация бўлмайдиган т емпературада иситиш йўли билан олинади. Ушбу крахмаллар клейстери юқори температурада паст қовушқоқликка эга. Бу технологик жараённи осон олиб борилишини таъмиклайди, совутилганда мустаҳкам дилдироқ ҳосил қилади. Улардан кондитер маҳсулотларини желелашда фойдаланилади. Оксидланган крахмаллар. Крахмал молекуласига оксидловчиларни таъсир эттириб олинади. Уларда желени кондитер маҳсулотлари ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Юқори қовушқоклили крахмал оддий крахмалга ишқор билан таъсир этиб олинади. Улар кисель, соус тайёрлашда ишлатилади. Крахмал фосфатлар. Крахмалга фосфор кислотасининг тузлари билан таъсир этиб олинади. Улардан музлатиладиган маҳсулотларни овқатларни қуюлтирувчи компоненти ҳамда сиропларни стабилизатори сифатида фойдаланилади. Шунингдек, крахмалнинг бошқа модификациялари ҳам мавжуд. Амилозали ва амилопектинли крахмаллар фақат биргина, полисахарид

- амилоза ёки амилопектинга эга. Уларни крахмални фракциялаш ёки хом ашёси селекциялаш йўли билан олинади. Масалан, оқ жўхори ёки бошқа жўхорилардан олингач крахмалда 99,5% амилопектин бўлади. Амилозали крахмалнинг клейстери қовушқоқлиги паст, совутганда тез қотади. Амилопектинли крахмал юқори қовушқоқли ретроградацияланмайдиган клейстер ҳосил қилади.

O'xshashlar

Бўлим. Озиқ-овқат маҳсулотлари ва озиқ-овқат хомашёларини сақлаш ва қайта ишлашда асосий компонентларни ўзгариши

Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш асослари

Озиқ-овқат маҳсулотларини асосий моддалари

Озиқ-овқат маҳсулотлари ва хом ашёлар таркибидаги сув

Озиқ-овқат хом ашёларининг асосий компонентлари ва уларни сақлаш ва қайта ишлаш жараёнидаги ўзгаришлари