Микотоксинларни бартараф қилиш ва назоратида хткнн системасини қўллаш - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Микотоксинларни бартараф қилиш ва назоратида хткнн системасини қўллаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

432.5 KB

Ko'chirib olish

Микотоксинларни бартараф қ илиш ва назоратида хткнн системасини қ ўллаш Режа: 1. Кириш 2. Хавф таҳлили ва критик назорат нуқтаси (ХТКНН) шархи 3. Кириш 4. ХТКНН ни микотоксин назоратида қў ллаш 5. «Озиқ -овқат маҳсулотлари хавфсизлиги» фанинг таянч иборалари ва уларнинг таърифи. 6. ХТКНН нинг микотоксин назоратига қў ллашни к ў рсатувчи намуналар 7. Сари қ макка донлари – Жанубий Шар қ ий Осиё

1. КИРИШ Микотоксинлар уларнинг аҳоли саломатлигига салбий таъсири, озиқ- овқатни ҳимоя қилиш ва кўпчилик давлатлар, айниқса ривожланаётган, миллий иқтисодиётига муносабати асосида энг муҳим озиқ-овқат хавфлари ичида ўрин олади, деб ҳисобланади. Улар бир қатор қишлоқ хўжалик маҳсулотлари, жумладан донлилар, қуритилган мевалар, ёнғоқлар, кофе ва мойли уруғларга таъсир этади-ки натижада иқтисодиёт ривожланишини орқа суради. Микотоксин туфайли заҳарланиш анаънавий маҳсулотларга даладаги атроф-муҳит шароитлари, худди шунингдек нотўғри ўриб олиш, сақлаш ва қайта ишлаш натижасида тарқалади. ХТКНН системаси озиқ-овқат маҳсулотларини патоген микроорганизмлар ва кимёвий заҳарлар билан потенциал зарарланиши билан боғлиқ бўлган таҳликаларнинг назорати ва бартараф қилишда озиқ-овқат маҳсулотлари саноати ва озиқ-овқат маҳсулотлари назоратининг расмий ходимлари томонидан кенг ва муваффаққиятли қўлланилмоқда. Озиқ -овқат маҳсулотлари хавфсизлиги дастурлари озиқ-овқат маҳсулотлари заҳарланишига олиб борувчи омилларни бартараф қилиш ва назорат чораларини аниқлаш ва шу асосда истеъмолчини хавфсиз «тўлиқ озиқ-овқат маҳсулотлари » билан таъминлаш ҳақидаги информацияни ҳар томонлама қўллайди. Мазкур услубий кўрсатма БМТ озиқ-овқат маҳсулотлари ва агросаноат ташкилоти ва атом энергияси халқаро агентлиги ҳамда озиқ-овқат маҳсулотлари ва агросаноат бирлашмаси озиқ-овқат маҳсулотлари ва пестицид назорати соҳасида ўқитиш маркази билан ҳамкорликда тайёрланган. Унинг асосий мақсади ХТКНН ёндашувини микотоксинни

бартараф қилиш ва назоратини қўллашни истаган давлат институтларга услубий ёрдам беришдан иборат. Тест ва ҳолат изланишлар Уругвай технологик лабораторияси ходими М.Пинейро ва Гринвич Университети қошидаги табиий ресурслар институти « озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги» кафедраси ходимлари М.Наглер, Р.Кукер, Л.Никола н дис, П.Уоринг ва Р.Мияра томонидан тайёрланган. Кўрсатма Швециянинг озиқ-овқат маҳсулотлари миллий ташкилоти (М.Олсон) ва FAO қошидаги озиқ-овқат маҳсулотлари сифати ва стандартлар бошқармаси ходими Е.Бутриф томонидан тақриз қилинган. Ушбу қўлланмада кўриб чиқилган намуналар ҳақиқий изланишларга асосланган ва унинг мақсади айнан микотоксин назоратида ХТКНН ни қўллашни кўрсатишдан иборат. Харбир ХТКНН режаси 12 масалани ҳал қилиши зарур ва ХТКНН 7 та принципини қўллаш овқатланиш қўмитаси кодексида кўрсатилган. Ҳар қандай 2 та ХТКНН режасининг ўхшашлиги, ҳатто бир хил маҳсулот учун ҳам, эҳтимоллиги йўқ. Расм.6 Назорат системалари Назорат системасиОго ҳ лантирувчи чоралар За ҳ арланиш та ҳ ликасини тегишли чораларини жараёнда қў ллаш ор қ али камайтириш, масалан Пест ва касаллик назорати Ҳ осилни ў риб олиш, қ уритиш Са қ лашЗа ҳ арланиш жараёнини ба ҳ олаш ози қ - ов қ ат ма ҳ сулоти ва озу қ ани кузатиш. Биомониторинг Социал-и қ тисодий тад қ и қ Даволаш воситалари Олдин за ҳ арланган материалдан микоток- синларни четлаштириш ор қ али: ва/ ёки ва / ёки СегрегацияҚ айта ишлаш Детоксификация кимёвий, физикавий ёки биологик

Расм.7 Озиқ -овқат маҳсулотлари хавфсизлиги инструментлари: бирлашган ёндашув Узо қ давр ме- нежменти стра- тегияси (яъни умумий сифат менежменти) Сифат ме- нежменти ( яъни ISO 9001)ООМХ менежменти Барча сифат элементлари Такрорланувчи талаблар Хусусий к ў рсатгичлар GAP/GMP/GHP ҳ амма ва қ т қў лланилади ООМХ ни ба ҳ олаш режаси (ма ҳ сулот/жараён спецификаси) = ХТКНН режаси Сифат системаси

Системаларнинг бирлашуви Хавф таҳлили ва критик назорат нуқталари (ХТКНН) озиқ -овқат маҳсулотлари хавфсизлигининг менежмент системаси бўлиб, озиқ-овқат маҳсулотидаги хавфларни систематик аниқлаш ва баҳолашга, уларнинг назорати воситаларини аниқлашга асосланган. У озиқ -овқат маҳсулотлари хавфсизлиги учун бирлашган ёндашувнинг муҳим ташкилий қисми ҳисобланади. ХТКННнинг бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги воситалари билан ўзаро боғлиқлиги 7 расмда ифодаланган. Расм. 6 ва 7 2 ва 3 боблар ХТКНН нинг микотоксинларнинг самарали систематик назорати, микотоксин назоратининг муҳим муаммоларини ечишда ҳолат тадқиқларини устиворлиги воситаси сифатида қабул қилинганлигини ёритади. 4. Хавф таҳлили ва критик назорат нуқтаси (ХТКНН) шархи Кириш ХТКНН аввалига астронавтларнинг озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги ваколати учун А+Ш космик фазони ўрганиш дастурида микробиологик хавфсиз система сифатида ишлаб чиқилган. Ўша пайтгача кўпчилик озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги системалари охирги маҳсулотни синашга асосланган эди ва 100 % синалган маҳсулотнинг хавфсизлигига тўлиқ ишонч ҳосил қилиш имкониятини беради. Босқичли, фаол, жараёнга қаратилган системага эҳтиёж бор эди ва натижада ХТКНН концепцияси пайдо бўлди.

Бошланғич система NAEA ва Натикудаги А+Ш армиясининг лабораториясидан ажралган ҳолда ишловчи Пильбури Компанияси томонидан ишлаб чиқилган. У камчилик, форма ва таъсир анализи ( FMEA )нинг технологик системасига асосланган бўлиб, самарали назорат механизмларини қўллашдан аввал, ҳар бир босқичдаги жараёнда мумкин бўлган ҳодиса ва унинг таъсири билан биргаликда, потенциал нима содир бўлиши мумкинлигини кузатади. ХТКНН – бу озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги учун муҳим бўлган хавфларни идентификациялаш, баҳолаш ва назорати системасидир. У озиқ- овқат маҳсулотлари хавфсизлигини бутун товар системаси бўйлаб, яъни тупроқдан оғизгача, назорат қилувчи структураланган, систематик ёндашувдир. У янада фаоллик бўлиш учун сабаб ва таъсир орасидаги боғланишни яхши тушунишни талаб қилади ва у умумий сифат Менежментида ( TQM ) муҳим калит ҳисобланади. ХТКНН илғор ишлаб чиқариш тажрибаси ( GMP ), илғор гигиеник тажриба ( GHP ), яхши қишлоқ хўжалик тажрибаси ( GAP ) ва илғор сақлаш тажрибаси ( GSP ) каби чуқур ўрганилган сифат менежменти системалари пойдеворида кўрилган. ХТКНН концепцияси А+Ш да сифат назорати ҳамда паст кислотали консерваланган маҳсулотлар хавфсизлиги учун муваффақиятли қўлланилаяпти ва А+Ш ва Европадаги кўпчилик озиқ-овқат маҳсулоти компаниялари бу ёндашувни қабул қилган. Бундан ташқари, назорат ташкилотлари бу ёндашувнинг фойдалигини аниқлаган ва унинг принциплари ҳам ЕИ (озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлигини бошқарувчи умумий гигиеник талаблар), ҳам А+Ш қишлоқ хўжалигини Давлат Департаменти қонуний талабларга киритган. Озиқ-овқат маҳсулоти учун микробиологик критерийларни бошқариш Миллий қўмитаси ( NACMCF ) умумий режалар ва ҳал қилиш чораларини қамраб олган. ХТКНН бўйича кўрсатма тайёрлаган ва

овқатланиш комиссиясининг кодекси ўзининг 20-чи сессиясида (1993 й) ХТКНН системасини қабул қилган. ХТКНН системаси бошқа сифатни баҳолаш системаларига, масалан ISO 9000 серияси (расм.7), киритилиши мумкин. Ҳам қишлоқ хўжалиги, ҳам қайта ишлаш системалари учун озиқ - овқат маҳсулотлари хавфсизлиги системаси сифатида мўлжалланганлигига қарамасдан, кейинчалик аниқландики, ХТКНН системасини кўп соҳаларда қўллаш мумкин. Бу бирламчи эди, чунки заводларда, оддий менежмент ёки «ўзиники» бўлганда ва озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлигини бартараф қилиш, тўлиқ йўқотиш ёки рухсат берилган даражагача камайтириш мумкин бўлганда ХТКНН системаси жуда осон қўлланилади. Товар системалари кўпинча анча кўчирилишларга учрайди, чунки у фермадан истеъмолчиларга ўтади ва тўлиқ назорат мумкин бўлмай қолиши мумкин. Бу услубий кўрсатманинг мақсади имкони борича озиқ-овқат маҳсулоти гигиенаси бўйича қонунларининг Асосий принципларига (1997) иложи борича яқин бўлган ёндашувга асосланган субъектларга йўналтирилган ва ХТКНН системасининг ривожланган аҳамиятига ўхшаш, озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги менежменти системасини киритиш учун асосий пойдевор сифатида муҳим бўлган GAP / GMP / GHP ларни таъқидлашдан иборат. Дастлабки дастурлар GAP , GMP ва GHP каби дастлабки дастурлар ХТКНН қўлланилишидан олдин товар системасида самарали ишлаши керак. Агар бу дастлабки дастурлар самарали қўл келмаса, унда ХТКНН киритилиши мураккаблашади ва натижада қийин, кўп ҳужжатли системага олиб келади. GA П – илғор қишлоқ хўжалик тажрибаси

Бирламчи ишлаб чиқариш Бирламчи озиқ-овқат маҳсулоти ишлаб чиқарилиши маҳсулот хавфсиз ва истеъмол қилишда тўла лойиқлигига кафолат берадиган даражада бошқарилиши керак. Ишлаб чиқариш фермада, денгизда ёки боғлар ёки ҳатто ўрмонда бошланади. Баъзи бир асосий қонунларга риоя қилиш муҳимдир. Сабзавот ва мева ишлаб чиқариш учун фойдаланиладиган майдон бу мақсадга мувофиқ бўлиши керак ва оғир метал ионлари, саноат химикатлари ва зах сувлари билан ифлосланмаган бўлиши керак. Бундай хавфлар озиқ- овқат маҳсулоти занжирига кириб маҳсулотни инсон истеъмол қилишига яроқсиз қилиб қуйиши мумкин. Ҳосилнинг заҳарланиши, пестларнинг профилерацияси ва ўсимлик, ҳамда ҳайвонот касалланиши озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлигининг бузилишини чақирмаслиги учун фермерлар маҳсулот ишлаб чиқаришни назорат қилиб туришлари керак. Илғор қишлоқ- хўжалик тажрибаси ( GAP ), зарур бўлганда илгор гигиена тажрибаси ( GHP ) билан биргаликда йиғиб олинадиган маҳсулот истеъмолчи учун озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлигини тутмаслигига ишонч ҳосил қилиш учун қўлланиши керак. Товар хўжаликда сақланилганда сақлаш илғор тажрибаси ( GSP ) га риоя қилиниши керак. Озиқ-овқат маҳсулоти гигиенасининг асосий қоидаларида ( CoDex ) кўрсатилгандек, донлиларни сақлашда 4 та ISO муолажалари ҳам мавжуд ( ISO 6322 серия). GSP га бутун товар системасидаги сақлаш жараёнларида ҳам риоя қилиниши керак. Ил ғ ор ишлаб чиқариш тажрибаси Таъриф ва вазифаларни ў рнатиш

Қ айта ишлаш корхонасининг таркиби ва жойланиши операцияларнинг табиати ва улар билан боғлиқ бўлган таҳликаларга тегишли равишда кўриб чиқилиши керак. 1. Озиқ-овқат маҳсулоти биноси товар ёки маҳсулот заҳарланиши эҳтимоллигини минималлаштиришга мўлжалланган бўлиши керак. 2. Ҳаво орқали заҳарланишни минималлаштириш учун жойлар тоза, озода ҳашаротсиз сақланишини кўрсатма ва қоидалар таъминлаши керак. 3. Озиқ-овқат маҳсулоти билан контактда бўладиган барча сиртлар заҳарсиз ва ҳар қандай қўшимча заҳарланишни бартараф қилиш учун тоза, силлиқ ва осон тозаланадиган бўлиши керак. 4. Керак бўлган пайтда ҳарорат ва намлик назорати учун зарурий кўрсатмалар бўлиши керак. Пестлар киритилишини бартараф қилиш учун самарали чоралар мавжуд бўлиши керак. Операциялар назорати Товар ёки озиқ-овқат маҳсулоти қўшимчаси заҳарланишининг таҳликасини камайтириш учун самарали назорат чоралари мавжуд бўлиши керак, чунончи уларнинг хавфсизлиги ва қодирлиги қуйидаги мақсадлар учун: 1. Тегишли вақт, ҳарорат ва намлик назорати 2. Озиқ-овқат маҳсулотини навларга бўлиб қадоқлаш 3. Намланиш манъбалари 4. Асбоб-ускуналар сақланиши. Сақланиш ва санитария

Тозалашнинг самарали усуллари, намликни бошқариш ва тест назорати билан биргаликда сақланишнинг етарли даражаларини кўрсатувчи муолажалар ва иш инструкциялари мавжуд бўлиши керак. Умуман олганда, бу операциялар озиқ-овқат маҳсулоти заҳарланиши мумкин бўлгандаги озиқ- овқат маҳсулоти потенциал хавфларини қўллаб қувватлашга йўналтирилади. Ходимлар гигиенаси Озиқ-овқат маҳсулоти сотувчилари уларни заҳарламаслиги учун жойдаги керакли чоралар ваколат бериши лозим. Агар ходимлар озодалигининг тегишли даражаси мавжуд бўлса ва шахсий гигиена талабларига риоя қилинса, бу мақсадга эришиш мумкин. Транспортировка Транспортлаш усули шундай бўлиши керакки, товарнинг ҳар қандай заҳарланиши ёки зарарланишини бартараф қилиш чораларини қўллаб бўлса, озиқ-овқат маҳсулотини транспортировкаси учун ишлатиладиган контейнер ва конвейерлар яхши ҳолатда сақланиши ва осон тозаланадиган бўлиши керак. Контейнерлар фақат озиқ-овқат маҳсулоти учун деган тамға билан махсус белгиланиши зарур. Ўқитиш Барча озиқ-овқат маҳсулоти сотувчилари шахсий гигиена қоидаларига ва улар ишлайдиган махсус операцияларга ўқитилиши зарур. Озиқ-овқат маҳсулоти сотувчилари малакали ўқитувчилар томонидан малакаларини ошириб туришлари ҳам лозим.

Озиқ-овқат маҳсулоти сотувчилари учун ўқитиш дастурининг ташкил қилиниши озиқ-овқат маҳсулоти системаси менежменти муваффақиятининг намоён қилиниши ҳисобланади. Маҳсулот таърифи ва истеъмолчи талаблари Озиқ-овқат маҳсулоти занжиридаги кейинги босқичдаги ходимлар озиқ- овқат маҳсулоти хавфсиз қайта ишлаш, сақлаш, сотиш, тайёрлаш ва жойлаштириши учун кафолат бериш мақсадида охирги маҳсулот тегишли инфомация билан бирга жўнатилиши керак Истеъмолчи махсус назорат чорасини ўтказишга жавобгар бўлиши мумкинлиги учун (хом гўшт ёки балиқни қайнатиб), улар бу босқични самарали амалга ошириши учун зарур бўлган барча информацияга эга бўлишлари лозим. Озиқ-овқат маҳсулоти барча идишлари зарур бўлган пайтда товарни айирбошлаш имконига эга бўлиш учун идиш ёки лот рақамлари орқали осон иденфикацияланиши лозим. ХТКНН нинг асосий тамойиллари. ХТКНН режасини тузиш, қўллаш ва риоя қилиш учун зарур бўлган 7 йўл кўрсатувчи фаолликлар (ишлар) мавжуд ва улар кўрсатмалар кодексида (1997) «еттита тамойил» сифатида кўрсатилган. Бу тамойиллар қ уйидагилардан иборат: Тамойил. Хавф та ҳ лилини ў тказиш. Товар системасининг ҳар бир босқичида хавфни аниқлаш ва у билан боғлиқ бўлган таҳликани баҳолаш. Мумкин бўлган назорат чораларини ёритиш. 2 – Тамойил Критик назорат нуқтасини (КНН) аниқлаш

КНН бу озиқ-овқат маҳсулоти хавфини бартараф қилиш, йўқотиш ёки рухсат берилган даражагача камайтириш муҳим ва қўлланилиши мумкин бўлган назорат босқичи. КННни аниқлаш, мисол тариқасида Апендикс 5да келтирилган «ечиш дарахти-блок-схема»ни қўллаш туфайли қарорга келиниши мумкин. 3 – Тамойил Критик лимитларни ўрнатиш. КНН билан боғлиқ бўлган ҳар бир назорат чораси ижозат берилганни рухсат берилмаган назорат параметрларидан ажратадиган тегишли чегарага эга бўлиши шарт. 4– Тамойил Мониторинг системасини ўрнатиш. Мониторинг -босқич назорат остидами ёки йўқлигини баҳолаш учун КННда ўтказиладиган ўлчаш ёки кузатиш, яъни критик нуқтадами ёки йўқ 3- Тамойилда таъкидлагандик. 5 – Тамойил Ўрнатилган критик нуқтадан четга чиқишни мониторинг КННда кўрсатганда тузатиш ишлари учун ўрнатилган муолажалар. 6 – Тамойил ХТКНН режаси самарасини тасдиқлаш учун текшириш ишларини ўрнатиш Бундай муолажа лар четга чи қ ишни к ў риб чиқиш ва маҳсулот ҳолати учун ХТКНН режасини аудитлаш, ва бутун режанинг тўғри эканлигини текшириш учун намуна олиш ва қайд қилишни ўз ичига олади. 7 - Тамойил Барча муолажаларга тегишли ҳужжатларни ўрнатиш ва бу тамойилларга ва уларни қўллашга тегишли ахборотни қ айд қ илиш. ХТКНН режасининг бажарилиши

ХТКНН режасини амалга ошириш учун 12 масалани ҳал қилиш керак ва улар 7 тамойилининг тўғри қўлланилиши ҳақида кафолат беради Хавф таҳлилини ўтказиши керак бўлган 1-тамойилда талаб қилинадики, биринчи 5 масаласининг ҳаммаси мантиқий ва тўғри усулда шундай йўналтирилиши керакки, товар билан алоқадор барча ҳақиқий хавфлар аниқлансин. 12та масала қуйида қисқа кўриб чиқилади ва апендикс 2да келтирилади. 1-масала. ХТКНН командасини ани қ лаш. Товар системасини тўлиқ тушуна олиш учун ва барча эҳтимоллиги бўлган хавфларни аниқлаш қобилиятига эга бўлиш учун ХТКНН жамоаси ҳар хил фанларнинг вакилларидан ташкил топиши муҳим ҳисобланади. Жамоа иборат бўлиши керак: 1.Концепция т ўғ ри қў лланилишига кафолат берувчи жамоа фаолиятини бош қ арувчи ва гуру ҳ ни бирлаштирувчи жамоа ра ҳ бари. Бу шахс технологияни яхши билиши, яхши ташкилотчи ва ҳ ар бир аъзониинг умумий ишга улуш қў шишига имкон яратувчи б ў лиши керак . 2 Товар системаси ҳақида батафсил илмга эга бўлган мутахассис талаб қилинади . Бу мутахассис товар оқими диаграммасини тузишда асосий вазифани бажариши керак. 3. Ҳар бир хусусий хавфни ва у билан алоқадор бўлган таҳликани тушунувчи ҳар хил мутахассислар яъни микробиолог, химик микотоксиколог, сифат менежери ва инженер-технологи. 4. Жараёнга иштирок этувчи ва у бўйича иш кўникмаларига эга бўлган шахслар, чунончи қадоқлаш мутахассиси, хом ашё сотувчилари, тақсимлаш ёки ишлаб чиқариш ходимлари, фермерлар брокерлар пайдо бўладиган муаммони ҳал қилиш учун (экспертиза ) жамоага вақтинча қўшилиши мумкин .

Жамоа ишлари ва та ҳ лил натижалари техник котиба томонидан қ айд қ илиб борилиши керак . Муолажаларнинг таркиби ёки бажарилишидаги ҳар бир ўзгариш киритилганда , ХТКНН режаси бу ўзгаришларга мос равишда қайта кўриб чиқилиши зарур . ХТКНН жамоасининг дастлабки фаоллиги изланиш доирасини аниқлашдан иборат. Масалан бутун товар системасини қамраб олиш керак-ми ёки фақат айрим компонентларни ? Бу масалани кўпроқ бошқаришга имконият яратади ва мутахассислар қачон ва қаерда лозимлигига қараб жамоага қўшилиши мумкин. 2-масала. Маҳсулот тафсифи Хавф таҳлилини бошлаш учун , истеъмолчи талабини ўз ичига олган маҳсулотнинг тўлиқ тафсифи, Апендикс 3 да берилган мисолдан фойдаланиб, тайёрланиши керак. Бу хавфсизликка муносабати ҳақида информацияни, яъни микотоксин бошқаруви рухсат берилган даража, таркиби, физикавий- кимёвий хоссалари (хом ашёники ва тайёр маҳсулотники), микроб ўсиши учун мавжуд бўлган эркин сув миқдори маҳсулотдаги ишқор ёки кислота миқдорики (рН), ўз ичига олиши керак. Худди шунингдек, маҳсулот қандай қадоқланиши, сақланиши ва транспортланиши тўғрисидаги ахборот ҳам сақлаш шароитлари ва тавсия қилинган сақлаш ҳарорати ҳақидаги фактлар билан биргаликда кўриб чиқилиши шарт. Тўғри келган жойларда, хусусий информация ва хусусий намуна киритилиши керак. Бу информация ХТКНН жамоасига жараён билан алоқадор бўлган «реал» хавфларни иденфикациялашга ёрдам кўрсатади. 3- масала. Маҳсулотларнинг ишлатиш ма қ садини

ани қ лаш. Маҳсулотнинг қандай мақсадларда ишлатилиши кераклигини кўриб чиқиш муҳим ҳисобланади. Маҳсулот бевосита исътемол қилинадими, ёки аввал қайнатиладими ёки кейин қайта ишланадими деган ахборот хавф таҳлилида ҳамма вақт кўзда тутилиши керак (6- масалага қаранг). Маҳсулот учун мўлжалланган мақсадлар гуруҳнинг табиати ҳам аниқланиши мумкин, айниқса агар у болалар, ҳомиладор аёллар ва қариялар каби гуруҳларга мўлжалланганликни қамраб олса. Бу информация «Маҳсулот тафсифи» га ўхшаш формада (Аппендикс 3) қайд қилиниши мумкин. 4-масала. Товар оқими диаграммасини тузиш. Жамоанинг биринчи вазифаси товар системасини, ёки унинг маълум қисмини товар оқимини батафсил диаграммасини (CFD) тузишдан иборат. Товар мутахассисларининг экспертизаси бу босқичда муҳим ҳисобланади. Товар системалари ер юзининг ҳар хил қисмида бир-биридан тафсилоти бўйича фарқ қилади ва ҳатто бир давлат ичида ҳар хил вариантларга эга бўлиши мумкин. Иккиламчи қайта ишлаш, фақат қўлланма сифатида умумий оқимни ишлатиб, ҳар бир завод учун деталлаштириш эҳтиёжига эга бўлади. Товар оқими диаграммасининг намунаси 3- бобда келтирилган ҳолат тадқиқларини ўз ичига олади. 5- масала. О қ им диаграммасини бос қ ичма – бос қ ич тасдиқлаш. CFD тузилгандан сўнг жамоа аъзолари CFD га киритилган информацияни амалда ҳаққоний содир бўладиган билан таққослаш учун товар системалари билан (чунончи, ферма, сақлаш ва қайта ишлаш жараёнлари) танишишлари керак. Бу «иш услуби» сифатида маълум

материлларга, тажрибада, назоратларга ва ҳоказо тегишли барча ахборот кетма–кет амалда қайд қилинади ва CFD тузиш жараёнида жамоа томонидан назарда тутилади. Ҳосилни йиғиштириш вақти, қуритиш ишлари, маркетинг занжири, социал-иқсодий омиллар, навлар системаси ва сифатни яхшилаш учун ҳар қандай ҳаракатлар ёки хавфсизлик,ва қайта ишлаш системалари каби информация йиғилиши ва CFD га ёндашув сифатида қўшилиши керак. ХТКНН режасида белгиланган ҳар бир жой иложи борича, вақтида бориб кўриниши (ишонч ҳосил қилиш учун) керак-ки, барча мавжуд информация йиғилган. 6- масала. Хавфларни аниқлаш ва таҳлил қ илиш (1-тамойил) Самарали хавф ани қ ланиши ва унинг та ҳ лили ХТКНН режасининг муваффа қ ияти учун калит б ў лади. Ҳ ар бир ингредиентда ва ҳ ар бир бос қ ичда товар системасининг учраши мумкин б ў лган барча реал ёки потенциал хавфлар к ў риб чи қ илиши керак. Озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги хавфлари ХТКНН дастури учун уч турдаги хавфларга б ў линади: 1. Биологик: Салмонелла, дистерия ва ичак таёқчаси ҳамда вируслар сув ўсимлиги, паразитлар, моғорлар каби озиқ-овқат маҳсулоти туфайли пайдо бўладиган типик бактериал патогенлар . 2. Кимёвий: озиқ-овқат маҳсулотида топилган кимёвий заҳарларнинг асосий уч тури мавжуд: табиий учрайдиган химикатлар, чунончи баъзи бир учрайдиган илдизмевалиларда учрайдиган цианидлар ва ёнғоқдаги аллерген бирикмалар, микроорганизмлар ҳосил қиладиган токсинлар, чунончи микотоксинлар ва сув ўтлари, ҳамда аниқланган муаммони, чунончи инсон товарга қўшадиган химикатлар.

3. Физикавий: шиша бўлаклари, метал майдалари тошлар ёки қум каби қўшимчалар. Хавф учраши эҳтимоллиги таҳлика дейилади. Хавф мавжуд бўлиш ёки бўлмаслигига қараб таҳликанинг қиймати 1 дан 0 гача бўлиши мумкин Хавф аниқлангандан кейин, хавфнинг одам ёки ҳайвонот соғлиғига нисбатан кўрсатадиган таҳликани тушуниш учун хавф таҳлилини ўтказиш керак. Хавф паст, ўртача ва катта ҳолларда синфланиб, тез ва осон баҳоланиши керак. ХТКНН жамоаси томонидан кўриб чиқилган фақат ўша хавфлар мавжуд бўлган, рухсат берилмаган таҳликалар борлиги кейинги босқичда 7, 2- тамойилда келтирилган. Озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлигида хавф аниқланса, сўнгра тегишли назорат чораси кўриб чиқилиши керак. Бартараф қилиш, йўқотиш ёки рухсат берилган даражагача камайтириш каби аниқланган хавфнинг назорати учун қўлланилиши мумкин бўлган барча ҳаракат ва фаоллик мавжуд. Назорат чоралари GAP , GMP , ва GHP ларни қ амраб олган, ходимларнинг хусусий операцияларга ў ргатишини ҳ ам ў з ичига олиши мумкин. 7- масала. Критик назорат нуқталарини аниқлаш. (2-тамойил ) Товар оқими диаграммасидаги ҳар бир босқич, ХТКНН тадқиқи компетенцияси ичида, эътиборга олиниши ва аниқланган ҳар бир хавфнинг даҳлдорлиги кўриб чиқилиши керак. Бу босқичдаги ХТКНН таҳлилининг даҳлдорлиги ҳолатини эсда сақлаш ҳам муҳим бўлади. Жамоа аниқлаши керак-ки, бу босқичда хавф учраши мумкин-ми, ёки йўқ ва, агар учрайдиган бўлса, назорат чоралари мавжуд-ми, ёки йўқ. Агар хавф тегишли тарзда назорат қилина олса ва у бошқа босқичда яхши қилина

оладиган бўлмаса, озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги учун жавоб муҳим бўлади, унда бу босқич хусусий хавф учун КНН булади. КНН ларни аниқлаш учун блок - схема қўлланилиши мумкин ва блок – схема кодексининг намунаси 5 Аппендиксда кўрсатилган. Аммо ХТКНН жамоасининг қўлланмаси, экспертиза ва жараён ҳақидаги билими КННларни аниқлашда асосий омиллар бўлади. Агар ҳаракат озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги хавфи қаерда мавжудлигини аниқласа, аммо бу ҳаракатда ёки кейингисида тегишли назорат чораларини қўллаш имконияти бўлмаса, унда маҳсулот инсон истеъмоли учун хавфсиз бўлмайди. Назорат чоралари мавжуд бўлганга қадар, ишлаб чиқариш тўхтатилиши керак ва унда КНН киритилиши мумкин . 8- масала. Ҳ ар бир КНН учун критик лимитларни ани қ лаш (3- тамойил ) Ҳар бир КНН учун критик чегаралар белгиланиши ва текширилиши керак. Кўп ишлатиладиган критерий ҳароратни, вақтни, намликни. pH ни, сув фаоллигини ва визуал пайдо бўлиш каби сенсорли параметрларни ўлчашни қамраб олади. Микотоксинлар учун масалан, улар товарнинг намлиги ва ҳароратидан иборат бўлиши мумкин. Барча критик чегаралар ва тегишли рухсат берилган зоналар, ХТКННнинг иш режасида ҳужжатлаштирилиши керак ва иш инструкциялари ва бажариладиган иш кўрсатмалари сифатида киритилиши лозим . 9- масала . Мониторинг ишларини аниқлаш .( 4- тамойил ) Мониторинг ҳ ар бир КННда критик чегараларга риоя қ илинишини тасди қ ловчи механизм ҳ исобланади. Мониторинг учун танланган усул сезгир б ў лиши керак ва бос қ ичдаги назоратнинг ҳ ар қ андай й ўқ олиши к ў рсатилган операторлар натижани тез бериши керак. Бу талаб тузатиш ишлари иложи

борича тез бажарилиши ва ма ҳ сулот й ўқ отилишини бартараф қ илиш ёки минималлаштириш учун бажарилиши мумкин б ў лган тузатиш ишларига й ў налтирилган. Мониторинг статистикага асосланган намуна олиш режасига биноан олинган намуналарни кузатиш ва ўлчаш туфайли амалга оширилиши мумкин. Вақтни талаб қиладиган энг умумий ўлчовлар ҳарорат ва намлик бўлади. 10- масала. Тузатув ишларини ўрнатиш . ( 5- тамойил ) Агар мониторинг чегараларга риоя қилинмасликни кўрсатса, шу тарзда жараён назоратдан четлашганлигини кўрсатиб, унда тузатув ишлари дарҳол бажарилиши керак. Тузатиш ишлари энг ёмон ҳолатдаги сценарийни назарга олиши керак, аммо у хавфнинг баҳоланишига, таҳлика ва унинг кучи, ҳамда якуний маҳсулотнинг ишлатилишига асосланиши ҳам керак. КНН мониторинги учун масъул оператор қайси тарзда тузатиш ишларини қўллаш учун етарли даражадаги билим ва кўникмага эга бўлиши керак. Тузатиш ишлари КНН назорат остига қайтарилганлиги ҳақида кафолат бериши керак. Улар ҳар бир шикастланган товар ёки маҳсулотнинг тегишли ҳолатини ҳам қамраб олиши керак. Мумкин бўлган ҳар бир ҳолда критик чегара яқинлашаётганини мониторинг кўрсатганда фаоллашадиган сигнал системаси бўлиши лозим, тузатиш ишлари сўнгра четлашишни тузатиш ва ҳар бир маҳсулот ҳолати учун керакли бартараф қилиш учун қўлланилиши мумкин. 11-масала. ХТКНН режасини тузиш (6- тамойил ) Агар ХТКНН режаси тузилган ва барча КНН тўғри бўлса, унда якуний режа текширилиши керак. Агар ХТКНН режаси тўлиқ операцияларни қамраб олса, у регуляр интервалларда текширилиши ва кўриб чиқилиши керак. Бу

товар системасининг хусусий компонентларига маъсулият юклатилган шахснинг вазифаси бўлиши керак. Тегишли КННлар ва назорат воситалари шундай қилиб аниқланиши мумкин ва мониторинг даражаси ва самарадорлиги текширилиши мумкин. Микробиологик ва алтернатив кимёвий тестлар режанинг назорат остидалиги ва маҳсулотнинг истеъмолчи талабларини қондира олаётганини тасдиқлаш учун қўлланилиши мумкин. Системанинг формал оралиқ аудитлаш ХТКНН режаси ҳозирги пайтгача, худди шундай маълум аҳамиятли тузатиш ишлари ҳам жамоа томонидан бажарилишини кўрсатади. Система текширилишининг йўллари қуйидагилардан иборат: 1. Мониторинг муолажалардан фарқ қиладиган усуллар ёрдамида анализ учун намуналарни тўплаш. 2.Ходимлар, айниқса КНН мониторларининг саволларга жавоб бериш 3. КНН лардаги операцияларни кузатиш. 4. Холис шахс орқали формал аудит ўтказиш. Шуни эсда сақлаш муҳим-ки, ХТКНН системаси берилган усул билан сотилган ва қайта ишланган маҳсулотнинг хусусий тавсифи учун қабул қилинган. 13- масала. Натижаларни ани қ лаш. (7- тамойил ) Натижаларни қайд қилиш ва сақлаш ХТКНН жараёнининг муҳим қисмидир. Тузатиш ҳаракатлари маҳсулотни кузатишига имкон берадиган бошлашидан ва охирги жараёнгача амалга оширилишини у кўрсатади. У қайд қилинган ахборотнинг ўрнатилган критик лимитлар билан мослигини кўрсатади ва вужудга келадиган муаммоларни аниқлаш учун қўлланилиши мумкин. Бундан ташқари, ҳужжатлар масалан, озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги акти ( 1990, HMSO ) ББ орқали талаб қилинса, «Эҳтиётлик

мудофааси туфайли «( Due Diligance Defence )» исбот сифатида компаниялар томонидан ишлатилиши мумкин. Сақланиши зарур бўлган натижалар қуйидагилардан иборат: GMP , GHP , КНН мониторинги четлашишлар ва тузатиш ишлари билан боғлиқ барча жараёнлар ва муолажалар. Ҳ ужжатлар ХТКНН тад қ и қ ини аслида қ айд қ илинганларни ҳ ам, чунончи хавфни идентификацияси ва критик лимитларни танлашни, қ амраб олиши керак ва т ў ли қ ҳ ужжатлар КНН лар мониторинги ва қ абул қ илинган тузатиш ишларига доир б ў лган қ айдномалардан иборат б ў лади. Қ айдномаларни са қ лаш бир қ атор усулларда, яъни оддий қ айд қ илиш вара ғ идан то қ айд қ илиш ва назорат хариталаригача, амалга оширилиши мумкин. К ў рсатма ва компьютерда қ айд қ илиш тенг имкониятга эга, аммо қ айд қ илиш усули тегишли ў лчами ва ифодалаш табиати б ў йича бир-биридан фар қ қ илиши керак, ма ҳ сулот тавсифи ва қў ллаш ма қ сади ҳ а қ идаги ҳ ужжат формасининг намунаси 5-аппендиксда берилган. Бу формалар ишлатилишининг намунаси 3-бобда келтирилган ҳ олат тад қ и қ ида к ў риб чи қ илган. ХТКНН ни микотоксин назоратида қў ллаш 1 дан 5 гача вазифалар бажарилгандан сўнг кейингилар пайдо бўлади: ХТКНН жамоаси, маҳсулот тафсифи ва ишлатиш мақсади жадвали, текширилган товар оқими диаграммаси. Булар бир манбадан олинган хусусий товар тўғрисида ахборотни беради ва бу ахборот хавф таҳлилини якунлашувида талаб қилади. 3-Бобдаги ҳолат тадқиқига масалан, 1 дан 5 гача босқичларни ўз ичига олган қўлланишга қаранг.

6-вазифа. Микотоксин хавфи та ҳ лили ва мавжуд назорат чораларини идентификациялаш Хавф таҳлили. а) микотоксин хавфини идентификациялаш. Берилган товар системасининг хусусий ҳолати учун ХТКНН жамоаси биринчи навбатда кўриб чиқишга эҳтиёжи бўлади ва у ҳар қандай маълум микотоксин озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги хавфини ташкил қилиш эҳтимоллиги бўлишдан иборатдир. 300 га яқин микотоксинлар аниқланган, аммо улардан фақат бир нечтаси озиқ-овқат маҳсулоти ёки ҳайвон озуқаси хавфсизлигига таҳлика етказувчи сифатида нисбатан кенг қабул қилинган. Бундай хавфли микотоксинлар 1-бобдаги 1 ва 2 жадвалларда келтирилган. Булардан фақат қуйидаги микотоксинларга бир ёки бир неча давлатларда бошқариладиган чегаралар ўрнатилган афлатоксинлар (афлатоксин М 1 билан), охратоксин А 1 зираленон, патулин, заҳарли алкалоидлар ва деоксиниваленол. Белгиланган лимитлар фуманозин В 1 учун мавжуд ва бошқариладиган чегаралар яқин орада қабул қилиниши мумкин. Бошқариладиган лимитлар мақсади даража сифатида берилади ва маҳсулот тафсифи жадвалига киритилиши керак. Микотоксин лимитлари истеъмолчи томонидан махсус битимда ўрнатилиши ҳам мумкин ва эҳтимол-ки, улар микотоксинларни бошқариладиган лимитлар учун мақсад эмас, деб киритилиши мумкин. Айрим микотоксин хавфининг таҳликаси берилган микотоксинга нисбатан товарини нисбий ҳўл келишига ва микотоксинлар ҳосил бўлиши учун керак бўлган климатик шароитлар ҳақида олинган аниқ ахборотларни қўллаб баҳоланиши керак. ЕИ да қуйидаги ҳайвон озуқалари ингредиентлари ва уларнинг афлатоксин билан заҳарланишга жуда қулай бўлган маҳсулотларини идентификацияланган макка, ер ёнғоғи шарбати, пахта

чигити, шроти, бабассу, палма меваси, шарбати ва шрот. ЕИ ва афлатоксин билан заҳарланишга юқори сезгирлик кўрсатадиган қуйидаги озиқ-овқат маҳсулоти ашёлари ҳам аниқланган: қуритилган анжир ва бошқа қуритилган мевалар, ерёнғоқ, писта ва бошқа тўйимли ёнғоқлар ва донлилар. Бу маҳсулотлар ЕИ бошқарув проспектларида кўрсатилган. Ўртача иқлимда ўстирилган макка афлатоксин билан, эҳтимол, кам заҳарланади, аммо трихотоцен микотоксинлари ва фуманозин В 1 билан заҳарланиши мумкин. Кўпчилик маҳсулотлар учун микотоксинни баҳолаш ҳақидаги чоп этилган ахборотнинг мавжуд бўлишига қарамасдан, муҳим, кузатув тадқиқлари, агар хусусий маҳсулот учун, ёки хусусий климитли зонада ишлаб чиқариш учун микотоксин тўғрисидаги ахборот бўлмаса, ўтказилади. в) микотоксин заҳарлаши энг юқори эҳтимоллик билан учрайдиган жойларда Товар Оқими Диаграммаси ( CFD ) босқичларини аниқлаш Агар микотоксин хавфлари аниқланган бўлса, CFD даги ҳар бир босқич ўз навбатида кўриб чиқилиши мумкин ва пайдо бўлган микотоксин заҳарланиши эҳтимоллиги баҳоланиши мумкин. Одатда чоп этилган илмий натижалар кўрсатма сифатида ҳаракат учун мавжуд бўлиши керак, аммо тўғри босқичлар аниқланганлигини текшириш ёки тасдиқлаш учун кузатув тадқиқи зарур бўлиши мумкин. Ҳолат йилдан йилга ўзгариши мумкин ва мавсумдан мавсумга, ва ХТКНН режасида микотоксинни баҳолаш элементи бўлишига эҳтиёж пайдо бўлади. Аниқланиши муҳим бўлган факт ҳосил йиғишдан аввалги микотоксин билан заҳарланиш эҳтимол-ми, ёки заҳарланиш бирламчи ўримдан кейин пайдо бўлади-ми? Фузариум ҳосил қиладиган микотоксинлар, масалан фуманозин В 1 каби, ўримгача тегишли равишда ишлаб чиқарилади, аммо иқлим шароитлари микотоксин заҳарланишини якуний даражасига ва

касалланиш даражасига кўрсатади. Афлатоксин ҳам ўримгача ҳам ундан кейин ҳосил бўлиши мумкин ва иқлим шароитлари муҳим маънога эга бўлиши мумкин: қурғоқчилик таъсири ўримдан олдин заҳарланишдан устун туради, ваҳоланки йиғимдан кейинги қайта ишлаш ёғинчарчилик даври давомида ўримдан сўнгги афлатоксин билан заҳарланишдан устун бўлади. Камдан кам ҳолларда аниқлаш мумкинки, ҳосил теримидан аввалги микотоксин даражаси товар системасидаги бошқариладиган ёки белгиланган даражалардан паст бўлади, шу тарзда ҳосил йиғимидан кейинги микотоксинни назорат қилиш воситалари хавфни тўлиқ бартараф қила олмай, кўпинча фақат қисман бартараф қилади, ёки қўшимча заҳарланишни камайтиради. Натижада, рухсат берилмаган даражадаги микотоксини бўлган барча қопларни йўқотиш мақсадида тақсимлаш босқичини киритиш кўпинча зарур бўлади. с) мумкин бўлган микотоксин назорат воситалари Микотоксин назоратининг энг самарали воситаси товарни қуритишдан иборат ва унда сувнинг фаоллиги (α w ) моғор ўсишини тўхтатадиган ва ёки микотоксин ҳосил бўлишини бартараф қиладиган даражагача паст бўлиши керак. Моғор ўсишини юқори даражада бартараф қилиш учун α w ≤ 0,70 бўлиши керак ва агар уни намлик миқдорига айлантирсак макка учун тахминан 14 % ва ерёнғоқ учун 20 о С да 7,0 % (ҳарорат ошиши билан тегишли намлик миқдори камаяди). Ҳар бир заҳарли моғор ўсиши ва микотоксин ҳосил бўлиши учун ўзини максимал сув фаоллик қийматига эга ва у ҳар бир маҳсулот учун намлик миқдорига ўтказилиши мумкин. Намликнинг бу қийматлари «хавфсиз» деб аталади ва назорат чоралари учун критик чегара бўлиши мумкин. Шуни таъкидлаш муҳимки, рухсат берилган «хавфсиз» намлик максимал қиймати ўртача 14 % ва 15 % дан ошмаслиги керак. Агар фақат

ўртача қиймат белгиланса, унда қоп ичидаги намликнинг юқори даражада фарқланишини ёшинтириш мумкин ва маҳсулот моғор ўсиши ва микотоксин билан заҳарланишдан ҳимоя қила олмайди. Бир текис қуритадиган қуритиш жараёни зарур бўлади ва қуритиш чегараларни белгилашда буни назарда тутиши шарт. Бундай КННни текширишда намликни аниқлаш учун катта сондаги намуналар олиниши керак. Агар маҳсулот «хавфли» намликда 48 соатдан кўп сақланса, унда моғор ўсиши ва микотоксин ҳосил бўлиши мумкин. Демак, маҳсулотнинг «хавфли» намликда 48 соатдан камроқ вақтда туришини чегаралаштириш назорат чораси бўлади. Бу нима учун маълум вақтда қуёшда қуритишнинг механик қуритишга нисбатан баъзи бирда хавфсиз бўлиши мумкинлигини тушунтиради. 2 кун ичида бир вақтнинг ўзида аралаштириб суфада қуритиш кўпинча намликнинг «хавфсиз» даражасига етишига олиб келиши мумкин, ваҳоланки механик қуритиш 48 соат ичида критик чегарагача олиб келмаслиги мумкин. Агар микотоксинлар ҳосил бўлса, унда одатда уларни йўқотишнинг физикавий ажратиш (градациялаш) техникасидан бошқа усулда иложи йўқ. Бу турдаги назорат чорасини қўллаш учун маҳсулот қопларидан олинган такрорий намуналар йиғилади ва танланган микотоксинлар борлигига синалади. Микотоксинлар критик лимитидан, расмий кўрсатмаларда белгилангандан, фақат кам миқдорда бўлган қопларга рухсат берилади. Баъзи бир маҳсулотлар, масалан янчилган ерёнғоқ каби, учун айрим юқори афлатоксинли ёнғоқни ажратиб олиш ва паст афлатоксинли ёнғоқларни тўплашда ранг асосида сифатлаш самарали бўлиши мумкин ва у назорат воситаси сифатида синфланиши мумкин. Бир неча мисоллар мавжудки, уларда баъзи бир ҳайвонот озуқаси ингредиентларини аминлаш ва вегетатив мойларни ойдинлаштириш каби, самарали кимёвий детоксификация ўтказиш мумкин. Шундай назорат

воситалари ҳам мавжудки, уларни афлатоксин учун критик назорат нуқтасида қўллаш, лекин фақат белгиланган маҳсулотлар учун имконият бўлади. Шуни таъкидлаш мумкинки, GAP , GSP ва GMP нинг дастлабки талаблари бажарилаяпти ва у осон ишонтирадики, улар микотоксин хавфининг таҳликасини катта даражада камайтира оладиган восита хисобланади. Бу дастлабки талаблар тўпламига киритилган муолажаларнинг намуналари қуйидагилардан иборат: ирригация, ҳашаротлар назорати, чидамли навларни қўллаш ва сақлашда жавонлардан фойдаланиш. 7-Вазифа . Критик назорат ну қ таларини (КНН) ани қ лаш КННларни аниқлаш яхши тузилган блок-схемани, агар зарурият бўлса, ХТКНН жамоасининг тажрибаси ва билимига мурожаат қилиб, қўллаб амалга оширилиши мумкин. (Аппендикс 1У). CFD даги ҳар бир боскич ўз навбатида кўриб чиқилади ва саволларга кетма-кетлик билан жавоб берилади. Шуни таъкидлаш лозимки, КНН ўрнатилиши мумкинлигидан аввал 1-саволга «ҳа» жавобини бераоладиган бўлиш шарт. (Бартараф қилувчи назорат чоралари бор-ми?). Назорат чоралари таърифининг 1997 й Кодекси озиқ- овқат маҳсулоти хавфини йўқотиш, бартараф қилиш ёки ижозат берилган даражагача камайтириш учун қўлланилиши мумкин бўлган ҳар қандай ҳаракат ва фаолликдан иборат. Шундай товар системалари мавжудки, масалан, олма шарбати ишлаб чиқариш ( Case study 5), унда назорат воситалари бир неча босқичларда бўлиши мумкин ва уларнинг ҳар бир микотоксин даражасини маълум фоизгача камайтиришга эришиш қобилиятига эга. Шунинг учун ҳар бир босқичдаги патулиннинг рухсат берилган даражасини ҳисоблаш ва таққослашни ўтказиш мумкин. Агар таҳлика микотоксин рухсат берилган

даражасидан ошганлиги кўриб чиқилганда катта миқдорда кичик бўлса, унда ХТКНН жамоаси ҳар бир босқични КНН сифатида аниқлаши мумкин. 8-Вазифа. Ҳ ар бир КНН учун критик лимитларни белгилаш. Назорат воситалари микотоксин таҳлилига асосланган ажратиш бўлса, унда критик чегара кўпинча рухсат берилган даражада белгиланади ва у ўз навбатида микотоксиннинг бошқариладиган даражасида ёки ундан пастда, ўрнатилиши керак. Ижозат берилган даражалар ва критик лимитлар билан ҳар қандай боғлиқлар, баъзи бирда бошқариладиган даражаларга нисбатан юқори белгиланиши мумкин ва у якуний маҳсулотда хавфнинг рухсат берилган даражасига кейинги босқичда эришиш мумкинлигига кафолат беради. «Хавфсиз» намлик миқдоригача қуритишни қамраб олган назорат воситалари учун ўлчанадиган ва критик лимитлари белгиланган параметрлар учун, одатда қуритиш ҳарорати ва муддати каби параметрлар бўлади, яъни қуритиш муддати учун критик чегара ҳарорат учун 80 ±2 о С ва муддат учун 20 ± 1 мин бўлиши мумкин. Кимёвий детоксификация учун критик чегаралар реакцион идишдаги ҳарорат ва босим, ҳолида реакция муддати бўлади. 9- Вазифа. Ҳ ар бир КНН учун мониторинг системаларини белгилаш. Мониторинг системаси аниқ ўлчовлардан, одатда ҳарорат ва вақт каби, критик чегаралардан ҳар қандай четланишни кўрсатувчи, асосий параметрлардан иборат бўлиши керак. Агар қишлок хўжалиги системасида, масалан иккиламчи савдода, рухсат берилган ва рухсат берилмаган

товарларни ажратиш талаб қилинса, унда қабул қиланаётган қопларни синаш учун тез текширувчи муолажаларга эҳтиёж пайдо бўлади. Бир қатор ярим-миқдорий иммуноаффинлик тез тестларининг жиҳозлари мавжуд ва улар тегишли микотоксинлар учун рухсат берилган даражани, масалан, 5 дан 2 – мг/кг, белгилашда ишлатилади. Бунда критик чегара одатда рангли ҳосиланинг пайдо бўлиши, ёки йўқлиги бўлади. Кўпинча анъанавий мини-колонкали ва юпқа қаватли хроматография ( TLC ) усули (экстинкция орқали) заводда қопларни ажратиш ҳозирча қор келиши мумкин ва унда ҳаворанг флуоресцент чизиғи ёки тамғасининг пайдо бўлиши, ёки йўқлиги критик чегара бўлади. 10-Вазифа. Тузатув ишларини белгилаш. Икки турдаги тузатиш ишлари мавжуд. Биринчи, назоратни қайта тиклаш ҳаракати. Масалан, агар намлик учун критик чегарага эришилмаса, унда тузатиш ишлари қуритгич тафсифи ва қайта тиклаш таъсирларини аниқлаш, белгиланган ҳароратни ёки муддатни оширишдан иборат бўлиши мумкин. 2-чи турдаги тузатув ишлари олинаётган маҳсулотни ажратиб олишдан иборат, ваҳоланки КНН назоратдан четлашган бўлса ва маҳсулот айланишини ёки уни кўчириб, пастга тушириб ёки агар у тўғри келса, қайта ишлаб тузатилади. 11- Вазифа. Текширув процедураларини белгилаш. Узлуксиз, белгиланган, интервалларда тўлиқ ХТКНН режаси якуний маҳсулотда микотоксин даражаси рухсат берилган даражалар ичида эканлигини белгилаш орқали текширилиб турилиши керак. Агар бундай ҳол қайд қилинмайдиган бўлса, унда хавф сигнали тезда берилиши керак ва хавф назоратдан чиққан босқич аниқланиши керак. Критик лимитларни тузатиш

эҳтиёжи пайдо бўлиши мумкин, ёки назоратнинг янги воситаларини текшириш ва киритиш эҳтиёжи барпо бўлиши мумкин. Худди шундай, агар четланишни кўриб чиқиш ва маҳсулот ҳолати хусусий КННда назоратнинг рухсат берилмаган даражасига кўрсатса, унда текширишга эҳтиёж пайдо бўлади. 12-Вазифа. Ҳ ужжатларни қ айд қ илиш ва са қ лашни белгилаш. ХТКНН стандарт ҳужжатлари ва уларни сақлаш ишлаб-чиқилган, аммо қайд қилиш мураккаблиги товар системасидаги босқичларнинг фалсификациясини намоён қилиши керак. Хулосалар 1. ХТКНН товар системасидаги микотоксин назорати учун қўлланиладиган кучли асбоб ҳисобланади. 2. ХТКНН таълимининг маъноси маҳсулот билан шуғулланадиган ҳар бир ходимнинг фикрини жараён деталларига йўналтиради ва хавфсизлик борасида катта жавобгарликни бошлаб беради. 3. ХТКНН системасини киритиш ўз-ўзидан тамом деган маънони билдирмайди. ХТКНН режасининг устиворлиги қаерда реал фойда бўлса, ўша жойда кўринади. 6. «Озиқ -овқат маҳсулотлари хавфсизлиги» фанинг таянч иборалари ва уларнинг таърифи. 1. Назорат ( verb .): ХТКНН режасида қабул қилинган критерийларнинг мос келишига ишонч ҳосил қилиш учун бажариладиган барча зарурий ҳаракатлар.

2. ( noun ): Тузатиш муолажалари бажарилиши ва критерийларнинг мос келадиган ҳолати. 3. Назорат чоралари: Озиқ-овқат хавфини етарли даражагача камайтириш, бартараф қилиш ёки йўқотиш учун қўлланилиши мумкин бўлган ҳар қандай ҳаракат ва фаоллик. 4. Тузатув ишлари: Мониторинг натижалари ККН дан назорат йўқолишини кўрсатган ҳолда амалга ошириладиган ҳар қандай ҳаракат. 5. Критик нуқталар назорати (КНН): озиқ-овқат хавфини йўқотиш, бартараф қилиш, ёки рухсат берилган даражагача камайтириш учун аҳамиятли бўлган ва назорат қўлланилиши мумкин бўлган босқич. 6. Критик чегара: КНН мониторингланаётганда рухсат берилган ва рухсат берилмаган даражаларни ажратадиган критерий. 7. Чегарадан чиқиш: критик чегарадан узоқлашиш ҳолати. 8. Оқим диаграммаси: хусусий озиқ-овқат маҳсулотини ишлаб чиқаришда ёки ҳосил қилишда қўлланиладиган босқичлар ва операциялар кетма-кетлигини систематик кўрсатиш. 9. ХТКНН : Озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги учун аҳамиятга эга бўлган хавфларни назорат қилувчи, баҳоловчи ва идентификацияловчи система. 10. ХТКНН режаси: Кўриб чиқилаётган озиқ-овқат маҳсулоти занжирининг қисмидаги озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги учун муҳим бўлган хавфларнинг назоратини ХТКНН принципларига мувофиқ равишда амалга ошириш учун тайёрланган ҳужжат.

11. Хавф: Инсон саломатлигига зиён етказишни потенциал чақирадиган озиқ-овқат маҳсулоти таркибидаги биологик, кимёвий ёки физикавий агентлар ёки шароитлар. 12. Хавф таҳлили: Озиқ -овқат маҳсулотлари хавфсизлиги учун муҳим бўлган ва шунинг учун ХТКНН режасига йўналтирилиши керак бўлган хавфлар ва шароитларнинг пайдо бўлиши тўғрисида хулоса чиқаришга имкон берадиган информацияни тўплаш ва баҳолаш жараёни. 13. Монитор: КНН назорат остида эканлигини баҳоловчи назорат параметрларини кузатиш ва ўлчаш кетма-кетлигини режасини амалга оширувчи ҳолат. 14. Босқич: Бирламчи ҳосил қилишда то охирги истеъмол қилишни, хом ашё ва қайта ишланмаган материални қамраб олган озиқ-овқат маҳсулоти занжиридаги, нуқта, муолажа, операция ёки босқичлар. 15. Ишонч: ХТКНН режаси элементлари самарали эканлиги ҳақида исботларни олиш. 16. Текшириш? ХТКНН режаси бажарилишини аниқлаш учун мониторингга қўшимча сифатида қўлланиладиган усуллар, муолажа, тестлар ва бошқа ҳисоблашлар. Қ ў шимча иборалар. 17. Рухсат берилган даража: Хавфнинг рухсат берилган даражаси, озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлигига таъсир қилмайди. Бошқариладиган чегарадан кам бўлиши керак. Оралиқ босқичларда даража юқори бўлиши мумкин, лекин якуний маҳсулотда у нормагача камайиши керак.

18. Товар системаси: Ўстириш, ўриб олиш, қуритиш, сақлаш, қайта ишлаш, сотиш ва уйда истеъмол қилиш учун тайёрлаш жараёнларининг ўз ичига олган яхлит система. 19. Товар оқими диаграммаси: Товар системасидаги ҳар бир босқич сони ва тафсилотини кўрсатувчи схема. 20. Ишонч дарахти: Ҳа ёки йўқ жавоблари билан боғлиқ бўлган бир қатор саволлар диаграммаси. Жавоблар қандай йўл тутиши ва қандай қарорга келишини кўрсатади. 21. Бирламчи сотувчи: Савдо-сотиқ системасида 1-чи харидор одатда фермерлардан кам миқдордаги товарни сотиб олиб йиғади ва 2-чи харидорга сотади. Товарни қисман қуритади ва тегишли равишда сақлайди. 22. Маҳсулотни сақлаш: Маҳсулот қандай сарфланиши керак. Агар КНН да ўзгариш кузатилса, унда маҳсулот жойланишини яхшилаш учун тузатувчи ҳаракатлар амалга оширилади. 23. Реал хавф: Мавжуд бўлган ҳолда муҳим таҳликага эга бўлиш сифатида идентификацияланган хавф. 24. Таҳлика: Хавфнинг мавжуд бўлиш ёки бўлмаслигига қараб эҳтимоллик даражасига боғлиқ ҳолда 0 дан 1 гача қийматлар қабул қилиниши мумкин. 25. Хавфсиз намлик: Заҳарли моғорлар ўсиши мумкин бўлган намликдан паст қиймати. Моғор ўсиши ва токсин ҳосил қилиши учун керакли сув фаоллиги билан боғлиқ. 26. 2-чи харидор: 1-чи харидордан товарни одатда сотиб олиб қуритади ва сақлайди.

27. Асосий даража: Якуний маҳсулотдаги хавфнинг рухсат берилган миқдори, масалан маҳсулот сертификатидаги микотоксиннинг бошқариладиган даражаси. Аппендикс 2 7. ХТКНН системасининг ривожланиши учун бажариладиган Вазифалар 1 – вазифа ХТКНН жамоаси ассамблеяси ↓ 2 – вазифа Маҳсулот тафсифи ↓ 3 – вазифа Маҳсулот муҳим кўрсатгичларини белгилаш ва унинг ишлатилиши мақсади ↓ 4 – вазифа Товар оқими диаграммасини тузиш ↓ 5 – вазифа Оқим диаграммасини босқичма-босқич тасдиқлаш ↓ 6 – вазифа Барча потенциал хавфлар рўйхати хавф таҳлилини ўтказиш. Назорат чораларини аниқлаш ↓ 7 – вазифа КНН ларни аниқлаш ↓ 8 – вазифа Ҳар бир КНН учун критик лимитни ўрнатиш

↓ 9 – вазифа Ҳар бир КНН учун тониторинг системасини ўрнатиш ↓ 10 – вазифа Кузатилиши мумкин бўлган четга чиқиш учун тузатиш ишларини ўрнатиш ↓ 11 – вазифа Текширув муолажаларини белгилаш ↓ 12 – вазифа Ҳужжатларни тайёрлаш, қайд қилиш ва сақлаш Аппендикс 3 Ма ҳ сулот тафсифи ва ишлатиш ма қ сади Намуна – Формаси Маҳсулотнинг номи Маҳсулотнинг тўлиқ тафсифи,яъни структура/ҳар хиллиги, қайта ишлаш параметрлари, қўшимча концентрациялар, сақлаш инструкцияси, рН/А w / намлик ва барча микотоксин даражаси (бошқариладиган ёки истеъмолчи талаби) Клиент талаблари Сақлаш шароитлари ва тақсимлаш Сақлаш муддати Қ адоқлаш Белгилаш инструкциялари Истеъмолчи мақсади Истеъмолдан аввал талаб қилинадиган кейинги қайта

ишлаш учун тавсиялар Ишлатиш мақсади, яъни якуний маҳсулот истеъмолдан аввал қайнатилади-ми? Саволларга жавоблар Q 1 ↓ ↓ ↓ ↑ Q 2 ** Q 3 **Бартараф = илувчи назорат чоралари бор-ми? Ҳ а Й ўқ Жараён ёки ма ҳ сулот бос қ ич ларини модификациялаш Хавфсизлик учун бу бос - қ ичда назорат керакми ? Ҳ а Й ўқ КНН й ўқ Стоп * Учраш э ҳ тимоли б ў лган хавфни рухсат берилган даражагача камайтириш ёки бартараф қ илиш учун махсус белгиланган бос қ ич бор-ми? Ҳ а Й ўқ Маълум хавф билан за щ арланиш рухсат берилган да ражадан ю қ ори б ы лиши мумкин-ми? Ёки бу ошиш рухсат берилмаган даражада б ў лиши мумкин-ми? Ҳ а Й ўқ КНН й ўқ Кейинги бос қ ич ани қ ланган хавфларни й ўқ отиш ёки учраш э ҳ тимоллигини рухсат берилган даражаларгача камайтиради-ми? Стоп

* * Кейинги хавфга ** Рухсат берилган даражалар оширилади аниқланиши керак КНН ларни ани қ лаш учун блок – схема намунаси. (назорат чораларининг тафсифи кодексда, 1997) ишлаб чиқариш занжирига қўллаш учун бироз модификацияланган. Ҳозирги таъриф кейинги заҳарланишни четлаштириш учун қўлланиладиган фаолликларни кўзда тутган). Аппендик c 5 ХТКНН ни схемасининг намунаси 1. 2. 3. Бос қич Хавф Назорат чораси Назорат Критик лимитлар Мониторинг процедураси Тузатиш ишлари Қ айд қилишМа ҳ сулот тафсифи Товар о қ ими диаграммаси ХТКНН та ҳ лили режасиҲ а Й ўқ КНН КНН й ўқ Стоп

4. ХТКНН нинг микотоксин назоратига қў ллашни к ў рсатувчи намуналар Бу бобда келтирилган мисолларнинг мақсади ХТКННнинг микотоксин назоратига қўлланилишини кўрсатишдан иборат. Шуни таъкидлаш жоизки, бу ХТКНН режалари фақат мисол ва фақат қўлланма учун мўлжалланган. Ҳар бир ХТКНН режаси ХТКНН нинг 7 та тамойилларини қўллаб кетма-кет 12 та масалани ечиши керак. Ҳар қандай 2 та ХТКНН режаларининг бир хиллиги, ҳатто бир маҳсулот учун ҳам, эҳтимоллиги йўқ. Мисоллар қуйидагилардан иборат : Мисол Микотоксин Маҳсулот Регион 1. Авлатоксин Макка сариқ донлари, озуқа уни учун ишлатилади, ҳам маҳаллий, ҳам ташки савдо учун. Даражалар афлатоксин В 1 учун ≤50 ёки 20 мг/кг Жанубий Шарқий Осиё 2. Афлатоксин Макка асосидаги ҳайвонот озуқаси ҳайвонот тури ва ёшига қараб афлатоксин В 1 даражаси 5 дан 50 мг/ кг Жанубий Шарқий Осиё 3. Афлатоксин Ҳайвонот озуқаси учун шрот: Афлатоксин В 1 нинг рухсат берилган даражаси 20 мг/кг Жанубий Шарқий ОсиёТекшириш

4. Авлатоксин Заводда олинган ёнғоқ мойи. Маҳал- лий ишлатиш учун афлатоксин В 1 5 мг/кг. Экспорт учун клиент талабига қараб Жанубий Америка Патулин Олма шарбати. Патулини рухсат берилган миқдори ≤ 50 мг/кг Жанубий Америка 6. Авлатоксин Қ обиқли писта ёнғоғи, экспорт учун. Умумий афлатоксин миқдори 4 дан 20 мг/кг импортлайдиган давлатга ва қайта ишланишига қараб Жанубий Шаркий Осиё Белгиланган даражадаги микотоксин миқдори олинган давлатдаги бошқарув лимити ёки экспорт қилинадиган маҳсулотга клиент талаби бўлади. Мисоллар афлатоксиннинг кучли пасайишига эга, чунки улар энг кўп бошқариладиган микотоксинлар ҳисобланади. Бошқаришларнинг камчиликларга учрашиши келиб чиқиш жойида озиқ -овқат маҳсулотлари хавфларини чақиради ва жуда муҳим экспорт бозорларидан маҳрум бўлишни ёки экспорт бозорларида катта қаршиликни чақириши мумкин. Келтирилган мисоллар учун қўлланилган формат маҳсулот тафсифи ва ишлатилиш мақсади, товар оқими диаграммаси ва ХТКНН режасининг иш намунасини қамраб олган, ХТКНН нинг 12 босқичини ифодалашдан қисқача кириш қисмидан кейин иборат. 1. Сари қ макка донлари – Жанубий Шар қ ий Осиё Кириш. Жанубий Шарқий Осиёнинг кўп қисмида 2 хил ҳосил бўлиши мумкин: ёғингарчилик кўп бўлган даврдаги ва қурғоқчилик, қуруқ давр ҳосиллари. Биринчи ҳосил ўримидан кейинги сотув муаммоси билан

тафсифланади ва у микотоксин билан заҳарланишнинг катта таҳликасига олиб келади, ваҳоланки 2-чиси ўримдан кейин кам таҳликага эга, аммо ўримгача бўлган заҳарланишга кўпроқ мойил. Кўпинча макканинг ортиқчаси мавжуд бўлади ва у ҳайвонот озуқасининг ингредиенти сифатида экспортланади ва шу тарзда чет эл билан алмашинувни маълум даражада таъминлайди. Жанубий Шарқий Осиёда олинадиган сариқ макка донларини ҳайвонот озуқаси сифатида қўллаш учун экспорт қилиш, кўпчилик импорт қилувчи давлатлар томонидан белгиланган афлатоксиннинг бошқариладиган чегарасига (яъни, 20 мг/кг афлатоксин В 1 БК да) мос келиши қийин бўлгани туфайли, 1980 йил ўрталаридаги бир қатор учрашувларда кўриб чиқилди ва унда самарали назорат усуллари учун эҳтиёж борлиги таъкидланди. Лойиҳа бу муаммони ечишга мўлжалланган ва ечимлар 1-мисол учун асос сифатида қўлланилади. 1 – Вазифа. ХТКНН жамоаси . Тегишли ХТКНН жамоасига қуйидагилар киритилади: ХТКНН мутахассиси, микотоксиколог, дон маҳсулотлар мутахассиси, социал- иқтисодчи, миколог, қуритиш инженери ва макка саноатининг шахсий ва жамоа секторларининг вакиллари. 2 ва 3 –Вазифа. Маҳсулот тафсифи ва ишлатилиш мақсади. Маҳсулот тафсифи ва уни ишлатиш соҳалари 3-Жадвалда келтирилган. 4 ва 5 – Вазифалар. Товар оқими диаграммаси ( CFD ). Таққослаш . CFD ХТКНН жамоаси аъзолари, чунончи донли маҳсулотлар мутахассиси ва қишлоқ хўжалик Департаменти вакиллари, томонидан тақдим қилинган информациялар асосида ташкил қилинади. Макка ишлаб чиқарувчи

асосий марказлар билан танишиб ва фермерлар, сотувчилар ҳамда силос ва озуқа мененжерлари билан суҳбатлашиб ва уларнинг тажрибаларини кузатиб CFD текширилади. Товар оқими диаграммасининг намунаси 8-расмда кўрсатилган. Жадвал. 3 Ма ҳ сулот тафсифи ва сари қ макка донларини ишлатиш ма қ сади Маҳсулот номи Ҳайвонот озуқаси учун макка Тафсифи Сариқ макка бошоқлари Клиент талабалари Маҳаллий: ўртача сифатда градацияланган Экспорт: импортерга қараб афлатоксин лимити асосида градациялаш, яъни 20 мг/кг ЕИ ва Япония учун Сақлаш шароити Қ опларда ёки ғарамда идишларда, жовонларда Сақлаш муддати 1 ой, намлик < 16 % бўлса, 3 ой, намлик < 14 % бўлса, 3 йил, намлик < 12 % бўлса Ишлатиш мақсади Ҳайвон озуқаси янчилиб ва одатда бошқа озуқа ингредиентлари билан қўшиб +адоқлаш Идишда, қопда ёки полипропилен ёки матоли Истеъмолчи талаби Озуқа уни, ҳам маҳаллий, ҳам ЕИ учун Талаб даражаси: ≤ 29 мг/кг афлатоксин В 1 ЕИ ва Японияга экспорт учун ≤ 50 мг/кг афлатоксин В 1 маҳаллий ҳайвонот озуқаси учун 6 – Вазифа. Микотоксин хавфи таҳлили ва мавжуд назорат воситаларини аниқлаш Хавф таҳлили. а) микотоксин хавфини аниқлаш .

Макка афлатоксин билан заҳарланишга жуда сезгир ва бу токсин одам карциногени сифатида синфланган ва у жаҳонда кенг тарқалган бошқарилиш масаласи ҳисобланади. Учратиш эҳтимоллиги бўлган бошқа микотоксинлар қуйидагилардан иборат: зираленон, бир ёки бир неча трихотоценлар ва фуманозинлар. Макка биттадан ошиқ микотоксинлар билан заҳарланиши мумкин ва баъзи бирда 5 ёки 6 тадан иборат «коктейл» ни сақлаши мумкин. Аммо бир неча давлатлар афлатоксиндан ташқари бошқа микотоксинлар учун бошқариладиган лимитларни белгилаган ва унда ХТКНН жамоаси биринчи инстанцияда афлатоксин назоратига ўз диққатини айнан йўналтириши мумкин. Бу мисолда, афлотоксин 7-вазифа оркали ўтказилган бирдан бир микотоксин ҳисобланади. в) товар оқими диаграммасидаги ( CFD ) микотоксин билан заҳарланиш эҳтимоллиги катта бўлган босқичларни аниқлаш 1,2 ва 3-босқичлар: Фермада, ўстириш даврида ва ў риш билан биргаликда. Ҳосил ўримидан олдинги афлатоксин билан заҳарланиш якуний ўсиш давридаги қурғоқчилик ва ҳашарот таъсири билан боғланган. +уруқ сезон ҳосили бу шароитларга жуда мойил бўлади, аммо, аниқланганки, ҳосил ўримидан олдинги афлатоксин билан катта даражада заҳарланишга ўртача муносабатни намоён қилади. Кузатув изланишлар ва далада қуритиш тадқиқларининг иккаласи ҳам шуни кўрсатдики, афлатоксин даражалари ёғингарчилик мавсумдаги ҳосилни ўриб олишда жуда паст булар экан ва бу ўрганилган майдонларда ва 3 йиллик изланишлар орқали исботланган.

Хулоса қилинадики, ҳосил ўримидан олдинги афлатоксин билан заҳарланиш таҳликаси, айниқса ёмғирли сезонда етиштирилган маккада, кам бўлади. 4-Боскич. Фермада, бошоқларни текшириш Фузариум микотоксинлари билан ҳосил ўримидан олдинги заҳарланиш бошоқларда яққол кўринадиган қизил нуқта ва тамғалар сифатида ифодаланди. +изил доғларнинг пайдо бўлиши ҳам қуруқ ҳам ёмғирли сезонларда ҳосил қилинган маккаларда кузатилган. Расм.8 ХТКНН о қ ими диаграммаси: Сари қ макка Жанубий Осиёда 1 2 3 4 5 6 Бос қ ич Синфланиш Фермада далага ў стириш И К ХТ Фермада етилиш даври И К ХТ Фермада ҳ осилни йи ғ иш КНН -1 Фермада текшириш КНН-2 Фермада бошо қ ни йи ғ иш ва/ёки бошо қ ни са қ лаш КНН-3 Фермада му х ошара қ илиш И К ХТ

донлар қобиқлар 7 кўтариб,ёки айлантириб туриб 8 айлантириб туриб 9 Силосдан экспортга 5- Босқич. Фермада бошоқларни йиғиш ва сақлаш. Кузатувчи изланишлар ва фермада сақлашни тадқиқлашларнинг иккаласи ҳам шуни кўрсатдики, афлатоксин В 1 даражаси тақиқланган миқдоргача етади, 60 дан 90 мг/кг гача, агар бошоқлар, одатдаги тажрибада бўлганидек, бевосита даладан келтирилиб 1-6 ой мобайнида сақланса. Хулоса шундан иборатки, афлатоксин билан заҳарланиш эҳтимоллиги бу босқичда ниҳоятда катта. 6-Боскич. Муҳошара қилиш. Бу босқичда бирон бир афлатоксин билан заҳарланиш эқтимоллиги йўқ. Аммо, агар синиқ донларнинг ҳосил бўлиш фоизи юқори бўлади ва унда донларнинг кейинги босқичларда заҳарланишига имконият яратиши мумкин. 7-Босқич. Қ уритиш ва бирламчи савдога тўплаш.Бирламчи савдо қ уёшда қ уритиш йи ғ иш КНН-4 Иккиламчи/Регионал Савдо қ уёшда қ уритиб йи ғ иш/ са қ лаш КНН-5 Озу қ а уни/силос сифатни белгилаш са қ лаш КНН-6

Агар «хавфсиз» намлик 48 соат ичида амалга оширилмаса, янги муҳошара қилинган маккада афлатоксин миқдори тез ошади. Кузатув, ёмғирли мавсум даврида тасдиқладики, бу босқичда афлатоксин билан заҳарланишнинг жуда катта эҳтимоллиги бор. 8-Боскич. Озуқа уни ва силос экспорти. Афлатоксинни баҳолаш кўрсатдики, бу босқичда макканинг афлатоксин билан заҳарланиши кўпинча юқори бўлади. 9-Босқич. Озуқа уни ва силос экспорти. Озуқа унлари ва силос, ҳатто макка намликнинг «хавфсиз» қийматларига эга бўлганда ҳам, ҳар хил келиб чиқиш ва ҳар хил миқдордаги афлатоксин тутган маккадан олинади. Натижада, CFD нинг аввалги босқичларида ҳосил бўлган, афлатоксин бу босқичда учраши мумкин. Баъзи бир силос ходимлари юқори қобилиятли механик қуритгичларни ишлатадилар ва арзон, «ҳўл» маккани сотиб оладилар. Маккани қуритгичга киритилишини кечиктириш, узоқ навбат кутиб турувчи юк машиналари орқали исботланади ва «сақланган силос» ни ишлатиш бу босқичдаги афлатоксин билан заҳарланишнинг юқори таҳликасини киритади. с) Микотоксин назоратининг мавжуд бўлган воситалари. Афлатоксин назоратининг энг самарали чораси токсиген моғорлар ўсишини ва микотоксин ҳосил бўлишини тўхтатадиган намлик миқдоригача қуритиш ҳисобланади. Узоқ муддатли сақлаш учун барча моғорлар ўсишини бартараф қилувчи кейинги қуритиш талаб қилинади. Тегишли назорат чораси «хавфсиз» намликни таъминлашдан иборат. Ёғингарчилик йилидаги ҳосилни далада қуритиш 20 кунгача аниқланганки, жуда фойдали бўлади, чунки бошоқларнинг намлиги бошланғич 35 % дан 22 % дан намгача пасаяди ва тез муҳошара қилишга ва

синиқ донларнинг камайишига имконият яратади. Паст намлик қийматлари ўримдан кейинги қуритишни осонлаштиради ва афлатоксин билан заҳарланишнинг бирон бир ўсишига олиб келмайди. Мазкур изланиш учун бу ҳақиқат бўлишига қарамасдан, у ҳолат сифатида ҳамма вақт ҳам топилмаслиги мумкин. Донларни қуритиш ва сақлаш шуни кўрсатдики, афлатоксин билан заҳарланиш муҳошираланган маккани 2 босқични қуритиш ёрдамида бартараф қилиш ҳам мумкин. Агар макка бошланғич 16 % гача қуритилган бўлса (16,5 % дан кўп эмас), унда у ҳеч бўлмаса 1 хафта «хавфсиз» сақланиши мумкин эди. Бу ахборот ўша фактдан ташкил топганки, Asp . Jias . ва A . par . сув фаоллиги α w ≤ 0,82 25 о С да ўса олмайди ва афлатоксин ҳосил қилмайди. +исман қуритиш Бирламчи Савдога қисман қуритилган маккани чиқаришга имкон яратади ва сўнгра иккиламчи харидорларга хавфсиз сотади, булар бўлса қуритишни охирига етказиши мумкин. Рухсат берилган макка компаниялари тақиқланганлардан ажратиш бошқа бир фойдали назорат воситаси бўлади. Намуна олиш ва афлатоксинга тест ўтказиш орқали ажратиш назорат воситаси сифатида ишлатилганига қарамасдан, унда текшириш учун қўллаш устун бўлиши мумкин фақат ўшандаки, агар CFD нинг дастлабки босқичларида афлатоксин назоратининг олий даражасига эришилган бўлса. Моғорга чидамли навларни қўллаш қурғоқчилик асоратини бартараф қилувчи ирригация, ҳашаротлар назорати учун предаторлар ва инсектиидларни қўллаш GAP намунаси бўлади ва у ҳосил йиғимидан аввалги моғор ва микотоксинлар билан заҳарланишни чегаралашда самарали бўлиши мумкин.

Ҳисоблашадики, GAP кам фоиздаги синиқ донларни берувчи шеллерлардан фойдаланиб, паст тегишли намликдаги бошоқларни муҳошара қилишда қўлланилади. 7 дан 10 гача – Вазифа. ХТКНН режасининг амалга ошиши. Ҳайвон озуқаси учун сариқ макка донлари учун ХТКНН режасининг умумий ишчи кўриниши 4-жадвалда келтирилган. Режанинг ҳар бир босқичда амалга оширилиши ( CFD ) қуйида берилган. 1-Босқич. Ферма, далада ўстириш – GAP Етилишдан аввал моғор билан заҳарланишни нисбатан чидамли навлардан фойдаланиб, яъни ёмғир томчиларининг сиртдан осон оқиб тушишига имкон берадиган, сирти силлиқ ва бузилмаган бошоқларга эга бўлган, олдини олиш мумкин. Ҳашарот кемирувчи ва парранда назорати ҳам бошоқларнинг физикавий шикастланишини камайтириши учун самарали бўлиши мумкин. Бошоқларнинг шикастланиши моғор ҳужуми учун имкон яратади. 2-Босқич. Фермада, далада етилиш – GAP Ёмғирли мавсумда далада етиштирилган бошоқлар жуда катта қийматдаги намликка, 35 % атрофида, эса бўлади. Юқори намликдаги бошоқларни ўриб олишдан сўнг уларни ҳашарот таъсирида шикастлашига ва микотоксин билан заҳарланишга йўл қўймасдан хавфсиз сақлаш ва етарли даражада муҳоширлаш учун имкон берадиган даражагача қуритиш жуда қийинлашади. Агар шикастланиш эҳтимоллиги, ҳосилни кечиктириб ўриб

олиш орқали, яъни ҳашарот орқали юқори шикастланиш, жуда баланд бўлса, нам далада ҳосилни йиғиштириш тавсия қилинмайди. 3-Босқич. Ферма, ҳосил ўришда – КНН 1 Бу босқич афлатоксин одатдагидек учрашиши эҳтимоллиги жуда катта босқич сифатида идентификацияланмаганлигига қарамасдан аниқланганки, бу босқичга киритилган назорат чоралари кейинчалик моғор билан заҳарланишни рухсат берилган даражагача камайтирилиши мумкин. Далада қуритилган макка кам фоиздаги шикастланиш билан бевосита муҳоширланиши мумкин ва кейин «хавфсиз» намликгача нисбатан осон қуритилади. Шунинг учун 3-босқичда ёмғирли йилдаги маккани далада қуритишда назорат воситаси сифатида КНН белгиланган. Бу КНН учун критик лимит ≤ 22 % намлик ҳисобланади ва мониторинг фермер тести орқали ўтказилади. Донни майдалаш, ёки тоза муҳоширланган донларни қўлда ўлчаш каби анъанавий усулларни ўргатиш намлик миқдорини баҳолаш учун ишлатилиши мумкин. Бу тадқиқда далада қуритиш давридаги ўримдан аввалги афлатоксин билан заҳарланиш таҳликасининг ошиши ўримдан кейинги заҳарланишнинг якуний камайиши туфайли жуда катта бўлади. Бу бошқа жойларда ҳамма вақт ҳам бошқа иқлим шароитларида содир бўлмаслиги мумкин. Натижада, керакли вақтда ҳосилни ўриб олиш учун кўпрок умумлаштирилган КНН керак бўлади. 4-Босқич. Фермада текшириш – КНН 2 Бу босқич назорат чораси сифатида яққол моғорланган бошоқларни ажратиб олиш билан КНН идентификацияланган. Бу КНН моғорлаган

бошоқлар фоизини рухсат берилган даражагача камайтиради ва натижада ўримгача ҳосил бўладиган ҳар қандай микотоксин даражаси камаяди. Моғорлаган бошоқлар сақланишида учрашиши мумкин бўлган биопарчаланиш даражаси ва кейинги микотоксин ҳосил бўлиши эҳтимоллигини ҳам у камайтиради. Тегишли критик чегара сирти > 10 % шикастланганлигини кўрсатувчи бошоқларни ажратиши мумкин. Бу КНН қобилиятли теримчилар томонидан яхши мониторингланади. 5- Босқич. Бошоқларни фермада йиғиш ва сақлаш – КНН 3 Бу босқич иккита алтернатив назорат чоралари билан ККН сифатида идентификацияланади. Биринчи сақлашдан аввал ҳосил йиғиштиришнинг 2 куни ичида бошоқ намлигини ≤ 16 % гача қуритишдан иборат. Аммо, агар бунинг имконияти бўлмаса, ёки сақлаш кўзда тутилмаган бўлса, унда бошоқлар ўримнинг биринчи ҳафтасида муҳоширланиши керак ва 2 кун ичида устунрок туради. Бу назорат чораси афлатоксиннинг кейинчалик ҳар қандай ҳосил бўлишини бартараф қилади. Критик лимитлар, якуний намлик қийматидан фарқ қилади, талаб қилинадиган якуний намлик миқдорини ҳосил қилувчи қуёшда қуритиш вақтига асосланиб ўрнатилиши мумкин. Макка 14% намликка қуритилишига қадар полипропилен халталардан фойдаланишдан воз кечиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ўртача муддатда сақлайдиган (1 6 ой). Фермалар учун моғорланишни олдини олиш учун GSP талаб қилинади. Бундай тажрибанинг намунаси ўз ичига қуруқ овонлар, яхши шамоллаш, қуёшли бинолар, ҳашарот ва кемирувчилар назоратини қамраб олади.. 6 – Босқич. Муҳоширлаш – G А P

Муҳоширлаш жараёнида ҳосил бўладиган синиқ донлар фоизини мониторингини G А P кўриб чикади. Синиқ донлар афлатоксин ҳосил қилувчи моғорларнинг осон заҳарлашига имкон беради ва бу агар кейинги ККНлар назоратдан четга чиқса, афлатоксин заҳарланишининг юқори даражасига олиб келиши мумкин. Натижада, агар G А P бу босқичда тўғри қўлланилмаса, таъсир маҳсулот ҳолатининг юқори даражаси сифатида ўз-ўзидан намоён бўлиши мумкин (агар кейинги КНН да тузатиш ишлари талаб қилинса). Муҳоширлаш жараёнидаги десинишини минималлаштириш учун макка бошоқларидаги намлик миқдори қўлланилган механик муҳоширлаш учун чегарада аниқ бўлиши керак. Агар макка бошоқлари ҳўл бўлса ёки бошқача айтганда намлик миқдори 22 % дан зиёд бўлса, кўпчилик асбоблар учун жуда юмшоқ бўлади ва синиш кўп бўлади. Аксинча, жуда қуруқ макка донлари, бошқача айтганда 15 % дан паст, синувчан бўлиши мумкин. 7 – Босқич. Бирламчи савдо – КНН 4 Тоза муҳоширланган бошоқларни ≤ 16 % намликгача 48 соат ичида қуритиш бу босқичда ўрнатилган назорат чорасини КНН сифатида қабул қилишдан иборат. Аммо, бошланғич сотувчилар ҳозирги даврда, жуда зарур бўлганда ёмғирли мавсум даврида, ишончли бўлган қуёшда қуритишга асосланадилар. Критик лимитлар баъзи бир назорат чорасини қондириш учун қуёшда қуритиш учун белгиланган, аммо назоратнинг зарурий даражасига эришиш учун механик қуритиш талаб қилинади. Афсуски, бу бошланғич савдо босқичида кам молиявий аҳамиятга эга аммо у 8-босқичда бўлиши мумкин. Шунинг учун бошланғич харидорлар ёмон об-ҳаво вақтида маккани тез иккиламчи сотувчиларга ўтказишлари керак. Бирламчи харидорлар маккани қисқа муддатли сақлашни амалга оширишади ва иккиламчи харидорга сотиш учун етарли миқдордаги маккани

жамғаришга имкон яратади. GSP қайта намланишни бартараф қилишни, яъни ердан намликнинг кўтарилишини олдини олиш учун қуруқ поллар ва жавонлардан фойдаланишни талаб қилади. 8-Босқич. Иккиламчи савдо – КНН 5 Бу босқич аниқланганки, назорат воситаси сифатида сақлаш аввал намликни 14 % гача (> 15 % дан кўп эмас) қуритиш билан КНН бўлиши керак. Баъзи бир иккиламчи сотувчилар қуёшда қуритишни алмаштирувчи сифатида ишлатиладиган механик қуритгичларга эга ва бу, қуёшда қуритиш иложи бўлмаганда, муҳим аҳамиятга эга бўлади. GSP нинг қўлланилиши муҳим ҳисобланади. +айта намланишни бартараф қилиш инсекция ва кемирувчилар назорати воситалари, агар микотоксинлар бартараф қилиниши ўрта ва узоқ муддатда сақланишида талаб қилинса, керак бўлади. 9-Босқич. Озуқа уни ва силос экспорти КНН 6 Агар КНН олдинги босқичда тўлиқ қўлланилиши мумкин бўлса, унда КНН эмас, балки текшириш бу босқичга тўғри келади. Аммо, бу ХТКНН режасини коммерция секторига тўлиқ ва муваффақиятли қўллаш учун у вақт талаб қилади, унда ажратилган КНН мувофиқ бўлади. КНН учун критик чегара афлатоксин даражасининг талаб миқдорида белгиланади ва мониторингдан намуна олиш ва ярим-миқдорий тестларни қўллаб афлатоксин таҳлилини ўтказиш орқали амалга оширилади. Силос экспорти ҳўл маккани сотиб олиш сиёсати билан ва механик қуритишларни қўллаш қуритиш қобилиятига қараб жамғаришга мос келиши керак. Етарлича қуритмаслик моғорланишга, исишга ва афлатоксиннинг тез ҳосил бўлишига олиб келади.

GSP қайта намланиш ва ҳашаротлар туфайли шикастланишни бартараф қилиш учун бу босқичда зарур ҳисобланади. 11 – Вазифа. Тасдиқлаш муоолажаларини белгилаш Тасдиқлаш муолажалари ҳар бир КННлар учун белгиланади ва умумий текшириш маҳаллий озуқа унлар, учун келтирилган қопларда олинган намуналарда ёки экспорт учун мўлжалланган маккани юклашдан аввал олинадиган намуналарда афлатоксин тўлиқ миқдорий натижалари асосида амалга оширилади. Назорат воситалари асосий ишлаб чиқариш майдонининг ҳар бир 2 жойида. 1-та нусхасидан 10 тоннали ғарамда тасдиқланган. ХТКНН режаси асосида ҳосил қилинган макка иккала жойда ҳам ўртача 5 мг/кг дан кам, ваҳоланки бу назорат чораларисиз ҳосил қилинган макка коммерция секторида ўртача 200 мг/кг. ХТКНН режаси ҳар квартал аудитланади ва керак бўлганда тузатилади. 12 – Вазифа. Ҳужжатлаштириш ва қайд қилиш ХТКНН режаси тўлиқ ҳужжатлаштирилади ва ҳар бир босқичда тегишлича қайд қилинади. Жадвал 4. ХТКНН режасининг ишчи к ў риниши: Ҳ айвонот озу қ аси учун сари қ макка донларидаги афлатоксин № Жараён босқичи Хавф тафсифи Мавжуд назорат чоралари 1-2 Фермада ўстириш Афлатоксин заҳарланиши (ёмғирли йилдаги ҳосилда Чидамли навлар,яъни осон осилувчи

кичик таҳлика ва қуруқ йилда катта) моғор Кемирувчилар Инсектицидлар,предаторлар 3 Ҳосилни йиғиш моғор Ёмғирли сезонда 20 кунгача далада қуритиш (ўримдан кейинги назорат) 4 Ферма текшириш моғор Моғорли бошоқларни кесиб олиш 5 Ферма тўплаш сақлаш Моғор (ўримдан кейинги заҳарланиш) (қуруқ стилда кичик таҳлика ва ёғингарчи ликда катта таҳлика) Моғор/афлаток- син кемирувчилар Бошоқни > 16 % намликда бўлиш муддатини минимал лаштириш Сақлашдан ав- вал макка бошоқлари «хавфсиз» α w қ 0,82 гача қуритиш сақлаш да қайта намланишни олдини олиш максимал шамоллаш Инсектицидлар, инерт дуст ёки органик 6 Ферма мухошир- лаш моғор < 22 % намликда мухоширлаш орқали синиқ донларни минималлашти риш 7 Биринчи харидор Донни қисқа муд датда сақлаш Моғор Ёмғирли сезонда жуда юқори таҳлика ва қуруқ йилда кичик таҳлика Донни хавфсиз намликгача қуритиш намлик ≤ 16 % да 1 ҳафтагача сақлаш > 16,5 % да 48 соат фермерларга молиявий интилиш намлик ≤ 22 %

бўлганда маккани ўриб олиш шамоллаштишни кучайтириб сақлашни яхши лаш, полипропилен халта ўрнига, матони ишлатиш 8 Иккиламчи харидор катта миқ дорда ва узоқ муддатда Моғор нам сезонда юқори таҳлика ва қуғоқчи ликда жуда кичик таҳлика Маккани хавфсиз намлик гача қуритиш ўрта муддат да сақлашда 14 %, 15 % дан кўп эмас Молиявий интилиш фермер ларга макканинг намлиги < 16 % бўлишини талаб қилади. 9 Озуқа уни/силос катта миқдорда узоқ муддатда Афлатоксин Кемирувчилар Навлашни яхшилаш: ортиқча афлатоксинни ёки намликни маккани ажратиш ёки навини тушириш аралаштириб туришни яхшилаш Дудлаш ёки ҳавони модификациялаш 10 Оралиқ босқич транспорт- лаш юклаш айланти риш Макка намлиги > 14% бўлганда полипропилен қоп ишлатмаслик Айлантириш вақтини мини маллаштириш транспорт лашдан аввал маккани тегишлича қуритиш, вақт-

вақти билан ёмғирда ювиш ва қуёшда очиш брезент билан * дала суғорилгандан сўнг ўрилмаган ҳосилни йиғиб олиш. ** CSP – сақлашнинг яхши тажрибаси

O'xshashlar

Озиқ-овқат маҳсулотларини хавфсизлиги

Озиқ-овқат маҳсулотлари касалликлари тўғрисидаги статистик маълумот. микробиологик ва кимёвий хавфлар

Микотоксинлар ва уларнинг инсон ва ҳайвон соғлигига таъсири

Рационал овқатланиш ва овқат ҳазм қилиш кимёси

Сутни йиғиш, қабул қилиш ва ишлов бериш