Крахмал, шакар, қанд ва қандолат маҳсулотлари - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Крахмал, шакар, қанд ва қандолат маҳсулотлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

302 KB

Ko'chirib olish

Крахмал, шакар, қанд ва қандолат маҳсулотлари Режа: 1. Крахмал ва крахмал маҳсулотлари 2. Шакар ва қанд-рафинад 3. Карамел маҳсулотлари 4. Конфет маҳсулотлари 5. Драже. Ирислар 6. Мева-резавор мевали қандолат маҳсулотлари 7. Шоколад. Какао-кукуни 8. Ҳолва ва шарқ ширинликлари 9. Унли қандолат маҳсулотлари

Крахмал ва крахмал маҳсулотлари Крахмал. Крахмал таркиби жиҳатидан кўп молекулали сахаридлар гуруҳига киради ва глюкоза қолдиғидан ташкил топган. Крахмал ва уни қайта ишлаш натижасида ҳосил бўладиган маҳсулотлар катта озиқлик қийматига эгадир. Агар кишининг кундалик эҳтиёжи учун 600-700 г углевод талаб қилинса, шунинг 550-600 граммини крахмал ташкил этади. Крахмал киши организмида катта энергия манбаи ҳам ҳисобланади. 100 г картошка крахмали 1250 кЖ, маккажўхори крахмали эса 1376 кЖ энергия беради. Крахмал организмда қайта ишланиб туради, ҳамда қонни глюкоза билан таъминлайди. Крахмал озиқ-овқат саноатининг қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқариш, нон пишириш, мева консервалари, музқаймоқлар тайёрлаш ва бошқа соҳаларда кенг кўламда ишлатилади. Крахмалнинг энг муҳим хусусиятларидан бири унинг сувда бўкишидир. Ҳарорат ошиши билан крахмалнинг сувни ўзига сингдириш қобилияти фаоллашиб боради, натижада крахмал доначаларининг ҳажми ҳам бир неча маротаба ошади ҳамда крахмал суспензиясининг ёпишқоқлиги кучаяди. Натижада калоид эритма ҳосил бўлади. Бу ўзгариш крахмалнинг клейстир эритма ҳосил қилиш жараёни ҳам деб юритилади. Крахмалнинг муҳим хусусиятларидан яна бири шуки, у кислоталар, ферментлар таъсирида сувни бириктириб, оддий углеводларга айлана олади. Унинг бу хусусияти гидролизланиш деб юритилади. Крахмалнинг бу хусусиятидан саноатда патока, декстрин, глюкозалар ишлаб чиқаришда кенг фойдаланилади. Бундан ташқари, ҳавонинг нисбий намлиги юқори бўлган шароитда крахмалнинг намиқувчанлиги ва ўзига ёд ҳидларни сингдириш қобилияти ҳам жуда кучлидир. Шунинг учун омборларда ва чакана савдо тармоқларида крахмални сақлаганда унинг бу хусусиятларини ҳисобга олиш жуда муҳимдир.

Крахмал ассортименти. Крахмал қандай хом ашёдан тайёрланганлигига қараб картошка, маккажўхори, буғдой, гуруч крахмалларига бўлинади. Чакана савдо тармоқларида сотилаётган крахмал кўриниши жиҳатидан оқ кукун ҳолида бўлиб, ҳар хил ўлчамга ва шаклга эга бўлган майда доначалардан иборат. Шунинг учун ҳам крахмалнинг хили микроскоп ёрдамида доначаларнинг шакли ва катта кичиклиги билан аниқланади. Катошка крахмалининг доначалари тухумсимон (овал) шаклда ва микроскопда аниқ кўринадиган серқават тузилишга эга бўлиб, доначаларининг энг йириги 15 дан 100 мкм гача бўлади. Бу крахмал доначаларининг ўлчами қанча катта бўлса, улар шунча юқори сифатли ҳисобланади. Картошка крахмалининг бошқа крахмаллардан яна фарқи шундаки, агар крахмал доначаларининг силлиқ юзаси ёруғда кўрилса, уларда қандил сингари товланишни кўриш мумкин. Буғдой крахмалининг доначалари картошканикига нисбатан майда, уларнинг энг катталари 20-35 мкм, энг кичиги 2-10 мкм ни ташкил этиб, юмалоқ ёки ясмиқ (чечевица) шаклида бўлади. Маккажўхори крахмалининг доначалари кўп қиррали бўлиб, доначалар ўртасида ҳар тарафга тарқалган ёриқлари бўлади. Ўлчамлари жиҳатидан маккажўхори доначалари крахмали ҳам картошканикидан майда, яъни 20-30 мкм ни ташкил этади. Гуруч крахмали энг майда доначалардан ташкил топган бўлиб, ўлчамлари 3-8 мкм ни ташкил этади, шакли эса кўп бурчакли бўлади. Крахмал доначалари амилоза ва амилопектинлардан иборат. Амилоза крахмал доначасининг ички қисми бўлиб, сувда эриб бир оз ёпишқоқ эритма ҳосил қилади. У чизиқли молекула тузилишга эга. Амилопектин эса крахмал доначасининг ташқи қисми (қобиғи) бўлиб, совуқ сувда эримайди, лекин иссиқ сувда бўкиб, коллоид-ёпишқоқ эритма ҳосил қилади. Катошка крахмалининг клейстери энг ёпишқоқ, синеризисга чидамли бўлиб, суви ажратилмаган ҳолда узоқ вақт сақлана олади. Амилопектин тармоқли молекула тузилишига эга.

Картошка крахмали . Картошка крахмалини олишда асосий хом ашё картошканинг крахмалга бой навларининг туганаклари ҳисобланади. Крахмал олиш учун ишлатиладиган бу навларнинг туганаклари таркибида крахмалларнинг миқдори 18-26% ни ташкил этиши керак, яъни бу талабни картошканинг техник навлари қондира олади. Бундан ташқари крахмал олиш учун ишлатиладиган картошка навлари туганакларида оқсиллар ва аминокислоталарнинг миқдори қанча кам бўлса, шунча юқори сифатли крахмал ишлаб чиқариш мумкин. Крахмал ишлаб чиқариш учун заводга келтирилган картошка махсус машиналарда яхшилаб ювилади. Агар, у яхшилаб ювилмаса туганакларида бўладиган қум, тупроқ ва бошқа аралашмалар крахмалнинг ранги, мазаси ва сифатини пасайтиради. Сўнгра эса ювилган картошка майдалаш учун махсус қирғич машиналарга туширилади Майдалашдан мақсад туганак хўжайраларини парчалаб, крахмал чиқишини тезлаштиришдир. Майдалаш натижасида картошка бўтқаси ҳосил бўлади. Бу бўтқада крахмалдан ташқари клетчатка, минерал тузлар,оқсиллар, кислоталар ва бошқа моддалар ҳам бўлади. Бўтқадан крахмални ажратиб олиш учун у сув билан суюлтирилади ва қатор қалин элаклардан ўтказилади. Элаклардан ўтказилганда крахмал (крахмал сути) сув билан бирга элакдан ўтади, клетчатка (мезга) эса сузилиб қолади. Крахмал сутидаги крахмални сувда эрувчи органик кислота, оқсил ва бошқа моддалардан ажратиб олиш учун туебраниб турувчи махсус элакларда ёки тиндирувчи-ювувчи центрифугаларда бир неча бор сув билан ювилади. Тозалаш жараёни охирида эса крахмал сульфид кислота билан ишланади. Бу кислота крахмал рангини оқартиришга ва тозалигини оширишга ёрдам беради. Натижада олинган крахмал ҳўл крахмал деб юритилади. Бу крахмал таркибида сувнинг миқдори 50% ва ундан ҳам юқори бўлади. Хом крахмал узоқ муддат сақланмайди. Шунинг учун ҳам у махсус мосламалар ёрдамида қиздирилган ҳаво ёрдамида қуритилади. Қуритиш пайтида ҳарорат 40 0 С дан ошмаслиги керак. Қуритиш крхмалнинг таркибида 20% сув қолгунча давом эттирилади.

Бундан кейин эса крахмал совитилади ва қотиб қолган айрим бўлаклар майдаланади ёки ғалвирларда эланиб, олиб ташланади. Шундан кейин тайёр крахмал идишларга жойлаштирилади ва савдо тармоқларига, озиқ-овқат саноати корхоналарига юборилади. Маккажўхори крахмали . Таркибида 65% дан 75% гача крахмал бўлган маккажўхори донидан олинади. Маккажўхори крахмали ажратиб олиш картошка крахмали олишдан анча қийиндир, чунки унда крахмал доначалари дондаги оқсил, ёғ ва минерал моддалар билан маҳкам боғланган бўлади. Маккажўхори крахмали олишда тозаланган дон 50 0 С иситилган сульфат кислотанинг 0,2-0,3% ли эритмасида ушланади. Сульфат кислота эритмаси доннинг юмшашига ёрдам беради ва эритмада микроорганизмларнинг ривожланишига йўл қўймайди. Донни ювиш пайтида дон таркибидаги эрувчан оқсил, минерал тузлар ва углевод моддаларининг анча қисми эритмага ўтади. Бўктирилган дон ёрма ҳолига келтирилиб майдаланади ва сувли чанларга солинади. Доннинг ёғларга бой муртаги (зародыш) енгил бўлгани учун сувда чўкмайди ва у осон ажратиб олиниб, ёғ цехларига ёғ олиш учун жўнатилади. Шундан сўнг бўтқадаги крахмал сув билан ювилади ва боғланган крахмалларни эркин ҳолга келтириш учун ёрма махсус мосламаларда ун қилиб тортилади. Мезгадан крахмал сутини ажратиб олиш учун аралаштирилган бўтқа барабанли элакдан ўтказилади. Крахмал сутидаги крахмал эса марказдан қочирма сепараторлар ёрдамида чўктириш йули билан ажратиб олинади ва кейин чўктирувчи центрифигуралар ёки гидроциклонлар ёрдамида сувсизлантирилади. Ҳосил бўлган хом крахмал 13% намлиги қолгунча қуритилади. Қуритиш усуллари худди картошка крахмалини қуритишдагидек амалга оширилади. Қуритилган крахмал совитилади, сўнгра элаклардан ўтказилиб, бир хил кукун ҳолига келтирилади ва идишларга жойланиб, савдо тармоқларига чиқарилади. Буғдой, гуруч крахмалларини олиш ҳам юқорида таъкидлангандек олиб борилади.

Крахмал маҳсулотлари Крахмал-потока саноати бир неча хил крахмал маҳсулотлари ишлаб чиқаради. Озиқ-овқат маҳсулотларида ишлатиладиган крахмал маҳсулотларига модификация қилинган крахмал, сунъий саго, глюкоза, крахмал патокаси ва бошқа маҳсулотлар киради. Модификация қилинган крахмал . Модификация қилинган крахмал деганда хом ашёлардан олинган крахмалларнинг маълум хусусиятлари (эрувчанлиги, ёпишқоқлиги, тиниқлиги, клейстер ҳосил қилиш хусусияти ва бошқалар) мақсадга мувофиқ ўзгартирилган крахмалларга айтилади. Озиқ-овқат саноати модификация қилинган крахмалларнинг кислоталар билан гидоролизланган, оксидланган, бўкувчан, фосфат кислотаси билан ишлаб олинган ва бошқа турларидан кенг фойдаланилади. Кислота билан модификация қилинган крахмал-крахмалнинг кучсиз кислотали сувли суспензиясини крахмал клейстиризацияси температурасигача бўлган ҳароратда қиздириб олинади. Суспензияни қандай ҳароратда ва қанча вақт давомида қиздириб ишлов берилишига қараб модификация қилинган крахмалнинг хоссалари ўзгариб туради. Кислота таъсирида крахмал доначалари молекулалари орасидаги боғланиш кучсизланиб, қисман глюкозид боғлари парчаланади. Натижада бундай крахмалларнинг клейстрлари совутилганда эластик илвира ҳосил қилади. Бундай крахмаллар, асосан, буғдой ва маккажўхори крахмалидан олинган модификация қилинган крахмаллар озиқ-овқат саноатида желели конфет массалари тайёрлашда кенг қўлланилади. Оксидланган крахмал калий перманганат, калий бромат, гипохлорит, перекислар ва бошқа оксидловчилар ёрдамида ишлов бериш натижасида олинади. Оксидловчилар гликозид боғланишларни гидролитик парчалаб альдегид гуруҳларини, спирт гуруҳларини оксидлар эса карбонил карбоксил гуруҳларини ҳосил қилади. Оксидланганда крахмал доначаларининг молекулалараро боғланиши сусаяди ёки парчаланади. Кўпинча крахмалнинг

сувли суспензиясига оксидловчилар таъсир эттирилади. Оксидланган крахмаллар дастлабки крахмалга қараганда мустаҳкам, барқарор клейстер ҳосил қилади. Бу крахмаллардан сут маҳсулотлари, концентратлар, музқаймоқлар, желели конфет маҳсулотлари ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Агар бу крахмалларни нон маҳсулотларига қўшилса, бундай нонларнинг ғоваклик структураси яхшиланади ва нон мағзининг эластиклиги ошади. Тез бўкувчан крахмал сув таъсир эттирганда дастлабки ҳолатига қараганда сувни ўзига кўп сингдиради. Бу крахмал иссиқ ва совуқ сувда юқори даражада эрувчанликка эгадир. Тез бўкувчан крахмал олиш учун аввал крахмал клейстеризацияланади, сўнгра юпқа қатлам ҳолида қуритилади ва унга механик ишлов берилади. Булардан гўшт полифабрикатлари тайёрлашда уларнинг бирикувчанлигини ошириш ва барқарорлигини таъминлаш мақсадида фойдаланилади. Модификация қилинган крахмалларнинг яна бир турига таркибига янги моддалар киритилган крахмал маҳсулотлари ҳам киради. Крахмалга кимёвий радикаллар бирикиши ёки крахмалнинг бошқа юқори молекулали бирикмалар билан полимеризацияга бориши натижасида крахмал янги хусусиятларни орттиради. Кўпинча озиқ-овқат саноатида крахмалофосфатлар, яъни крахмалнинг фосфат кислотаси тузлари билан ҳосил қилган эфирларидан фойдаланилади. Бу ҳилдаги крахмал маҳсулотлари стабилизатор ва эмульгаторлар сифатида кенг қўлланилади. Фосфатли крахмалларнинг клейстерлари музлаганда ва эриганда ретрографацияга учрамайди. Шу сабабли улар музлаган ҳолатда сақланадиган озиқ-овқат маҳсулотларини қуюлтириш ва уларнинг барқарорлигини таъминлашда қўлланилади. Фосфатли крахмаллардан унли қандолат маҳсулотлари, майонезлар, кремлар, болаларга ва парҳез мақсадларига мўлжалланган озиқ-овқат маҳсулотлари олишда ҳам фойдаланиш мумкин.

Крахмал патокаси (шарбати). Крахмал патокаси дон ва картошка крахмалларидан ишлаб чиқарилади. Патока-ширин, қуюқ, ёпишқоқ, рангсиз ёки оч сарғиш рангли, асалга ўхшаш бўлиб, крахмални тўлиқ гидролизламасдан олинадиган маҳсулот ҳисобланади. Патока қандолат саноатининг энг асосий хом ашёларидан бири ҳисобланади. Патока таркибига кирувчи асосий моддалар декстринлар глюкоза ва мальтозалар ҳисобланади. Патоканинг қайтарувчилик хусусиятини глюкоза ва мальтоза қандлари белгилайди. Шунингдек, глюкоза потоканинг ширинлиги ва гигроскопиклик хусусиятига катта таъсир кўрсатади. Патокада мальтоза қанча кўп бўлса, унинг гигроскопиклик хусусияти шунча кам бўлади. Патокада дикстринлар қанча кўп бўлса, уларнинг ёпишқоқлиги ортади ва шунга кўп даражада қандларнинг кристалланишини тўхтатади. Қайси мақсадда ишлатилишига қараб патока кам қандли, қандлиги ўртача ва юқори қандликка эга бўлган турларига бўлинади. Кам қандли патокаларда қайтарувчанлик хусусиятига эга бўлган қанд миқдори 30 – 34, ўртача қандликка эга бўлган патокаларда 34 – 44, юқори қандликка эга бўлган патокаларда эса 44 – 60% ни ташкил этади. Қандолатчиликда атроф – муҳитдан сув буғларини ўзига сингдирувчан карамел ва холва каби маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун таркибида глюкоза миқдори кам бўлган патокалар ва аксинча, тез қуритилган помадалар ва бисквит маҳсулотлари олишда эса таркибида глюкоза миқдори кўп бўлган патокалардан фойдаланилади. Патоканинг таркиби ва сифатига крахмални гидролизлаш усули катта таъсир кўрсатади. Кислота ёрдамида гидролизланган патока. Бу усул билан патока олишда крахмал юқори босимда 140 0 С хароратда хлорид кислотаси билан гидролизланади. Кислота ёрдамида гидролизланиб олинган кам қандли патока таркибида глюкоза билан бир қаторда полимеризацияга берган юқори молекулали декстринлар ҳам бўлади.

Крахмалнинг кислота таъсирида чуқур гидролизга бориши натижасида эса реверсия реакцияси глюкозаннг парчаланиши рўй беради. Реверсия реакцияси натижасида ревертоза ҳосил бўлади. Крахмал гиролизларида глюкозанинг реверия маҳсулотлари 5% ва ундан ҳам кўпроқ миқдорни ташкил этади.Улар шакар-патока шарбатларида сахарозанинг кристалланиш жараёнларини секинлаштиради. Крахмалнинг гидролизланишида глюкозанинг парчаланиши юқори ҳарорат ва кислотали шароитда рўй беради. Бундай шароитда глюкоза дегидратацияга бориши мумкин. Глюкозадан уч молекула сув ажралиб чиққанда барқарор бўлмаган оксиметил– фурфурол бирикмаси ҳосил бўлади. Оксиметилфурфурол полимеризацияланиши натижасида эса сариқ – қўнғир рангли бўёқ моддаси ҳосил бўлади. Патокада глюкозанинг парчаланишидан ҳосил бўлган моддалар унинг таркибини, рангини пасайтириб, гигроскопиклик хусусиятларини эса оширади. Патокада 0,002 – 0,008% миқдорида оксиметилафурфурол бўлиши аниқланган. Крахмалда бўладиган бошқа бегона аралашмалар юқори ҳароратда қора рангли бошқа бирикмаларнинг ҳам ҳосил бўлишини келтириб чиқаради. Вакуум аппаратларда 78% қуруқ моддагача қуюлтирилган патока, 40 – 45 0 С ҳароратгача совутилади. Кислота усули билан асосан қандлиги ўртача даражада бўлган карамел патокаси олинади. Кислота билан гидролизланиб олинган юқори қандлиликка эга бўлган глюкоза патокаси, глюкозанинг тезда кристалланиб қолиши сабабли сақлашга унча яроқли эмас. Патокада кул моддасининг миқдори 0,40 – 0,55%, нордонлиги 12 дан 25 мл 1н NaOH эритмаси бўлиши ва РН кўрсаткичларининг 4,6 дан кам бўлмаслиги тегишли стандартларда кўрсатилган. Фермент иштирокида гидрозланиб олинган патока. Бу патокани ишлаб чиқаришда гидролиз 60 0 С га яқин ҳароратда олиб борилади. Бунда ундирилган дон ферментларидан, шунингдек замбуруғлар ва бактериялар ферментларидан ҳам фойдаланилади. Амилолитик ферментлар крахмални

гидролизлаб қандга айлантиради. Фермент препаратларидан фойдаланиб кам қандлилиги ўртача ва юқори бўлган ҳамда мальтоза патокалари ишлаб чиқарилади. Ферментлар иштирокида кам қандли патока ишлаб чиқарилади 2 – аминаза ферменти кам миқдорда қайтарувчанлик хусусиятига, эга бўлган қандлар бўлади. Унинг асосий таркибий қисмини паст молекулали декатринлар ташкил қилади. Бу патока суюқ бўлиб сақлаганда тиниқлигини йўқотмайди, асосан гигроскопиклик хусусияти паст бўлган карамел маҳсулотлари ишлаб чиқаришда қўлланилади. Қандлилик даражаси юқори бўлган патока кислота – фермент усули билан гидрозланиб олинади. Бу усулда аввал крахмал кислота ёрдамида қайтарувчанлик хусусиятига эга бўлган қандлар миқдори 42 – 50% га етгунча гидролизланади, кейин нейтрализация жараёни ўтказилиб, 55 0 С гача совутилган гидролизатга амилаза ферменти препарати қўшилиб глюкоза миқдори 41 – 43% етгунча гидролизланади. Бу усулда глюкозанинг парчаланиши ва реверсия маҳсулотларининг ҳосил бўлиши камаяди. Бунда патока тоза ширин таъмга эга бўлади. Бу патокани пастила ва конфет маҳсулотлари ишлаб чиқаришда қанднинг ўрнига ишлатиш мумкин. Мальтоза патокаси крахмал ва крахмал таркибида тўпловчи хом ашёлардан аминоза ферменти бор солод қўшиб гидрозлаш йўли билан олинади. Бу патока қўнғир рангли, солод ҳидли, ширин таъмлидир. Бу патокада қайтарувчанлик хусусиятига эга бўлган қанд моддалари миқдори 65% дан кам бўлмаслиги талаб этилади. Мальтоза патокасидан нон ёпишда ширин шарбат сифатида фойдаланилади. Мальтодекстринлар. Крахмал ферментлар таъсирида гидрозлилаб олинадиган маҳсулотлар қаторига мальтодекстринларни ҳам каритиш мумкин. Мальтодекстринлар молекуласи 5 – 10 та глюкоза қолдиғидан ташкил топган полимерлар ҳисобланади. Мальтодекстринлар таркибида қайтарувчанлик хусусиятига эга бўлган қанд моддалари миқдори 5 – 20% ни ташкил этади.

Мальтодекстринлар қидсиз, таъмсиз модда бўлиб, қандларнинг кристалланиш жараёнини секинлаштиради. мальтодекстринлар озиқ – овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва қанд моддалари кристалланишдан сақловчи хом ашё сифатида қўлланилади. Глюкоза. Глюкоза кристаллари оқ рангли, ёқимли ширин таъмга эга бўлган маҳсулотдир. Глюкоза инсон организмида тез ҳазм бўлади. Унинг ширинлиги сахарозанинг ширинлигидан сал пастроқдир. Глюкозадан айрим қандолат маҳсулотлари, ичимликлар, музқаймоқ, болаларга мўлжалланган маҳсулотлар ишлаб чиқаришда кенг фойдаланилади. Бугунги кунда крахмал – патока саноати ҳар хил тозалик даражасига эга бўлган глюкозалар ишлаб чиқармоқда. Буларга кристалланган, тиббиётда қўлланиладиган ва техник глюкозалар киради. Глюкоза асосан маккажўхори крахмалидан олинади. Кислота ёки ферментатив усул билан олинган гидролизат тозалангандан сўнгра қуюлтирилади. Сўнгра ҳосил бўлган шарбат 44 0 С ҳароратгача совутилади. Шарбатни ҳарорати 25 0 С туширилиб 3 м сутка давомида сақланганда глюкоза кристаллари пайдо бўла бошлайди. Шу тариқа ҳосил қилинган маҳсулот утфель деб юритилади. Утфель глюкоза кристалларидан ва кристаллараро суюқликдан ташкил топган бўлади. Кристалланган глюкоза центрифугларда марказдан қочма куч таъсирида суюқ қисмидан ажратилади ва тоза кристаллар қуритилиб, магнит сепараторларидан ўтказилади ва махсус элакларда эланади. Озиқ – овқат мақсадида ишлатиладиган глюкоза эса глюкоза утфелидан кристалларни ажратмасдан олинади. Бу кристалланган сариқ рангли масса бўлиб, ҳидсиз, ширин таъмга эгадир. У глюкозадан, паст молекулали декстринлардан, олигосахаридлардан ҳосил бўлган маҳсулотлардан ташкил топган бўлади. Бу глюкоза таркибида намлик 20% дан ортиб бўлмаслиги, қайтарувчанлик хусусиятлари миқдори эса 85% дан кам бўлмаслиги талаб этилади. Озиқ – овқат мақсадида ишлатиладиган глюкозалар таркибида кул моддаларнинг миқдори ҳам чегараланади. Бу кўрсаткич қуруқ моддага

ҳисобланганда 0,8 – 1,2% бўлиши керакли стандартларда кўрсатилган. Тиббиёт соҳасида қўлланиладиган глюкозалар юқори даражада глюкоза қўшимча тозаланган эритмадан кристаллаш йўли билан олинади. Глюкозани ҳавонинг нисбий намлиги 75% дан ортиқ бўлмаган шароитда сақлаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Намланиб қолган глюкоза тез қотиб қолади ва маълум даражада бижғиш жараёни рўй бериб, ҳид ва таъм кўрсаткичлари пасайиб кетади. Узоқ сақлаганда глюкоза сарғайиб қолади. Шакар ва қанд-рафинад Таркибида жуда оз миқдорда сув ва бошқа моддалари бўлган соф сахароза қанд дейилади. Қанд одамнинг овқат рационида катта ўрин эгаллайдиган ширинликдир. Қанд тўғридан-тўғри овқатга ишлатилади ва қандолатчилик саноатида консервалар, нон-булка маҳсулотлари ишлаб чиқаришда асосий хом ашёлардан бири ҳисобланади. Қанд истеъмол қилишнинг ўртача меъёрлари бир суткага 100г қилиб белгиланган. Қандни кўп миқдорда истеъмол қилиш зарарлидир, чунки қон организмда ёғ ҳосил қилади. Натижада киши семириб кетади. Қанд асосан қанд лавлагининг илдиз мевасидан ва шакар қамишнинг поясидан олинади. Қанд ишлаб чиқаришда асосий хом ашё қанд лавлагисидир. Қанд лавлагининг илдиз меваларида 72-75% сув ва 25-28% қуруқ моддалар бўлади. Бу қуруқ моддаларнинг ўртача 17-18%ини сахароза ташкил этади. Қанд лавлагисининг жуда ширин навларида эса сахарозанинг миқдори 21-23% гача бўлиши мумкин. Қуруқ моддаларнинг қолган қисмини эса қанд бўлмаган моддалар, органик кислоталар, минерал моддалар ва бошқалар ташкил этади. Қанд лавлагининг таркибидаги сахарозадан бошқа қанд бўлмаган моддалар шакар ишлаб чиқариш жараёнида шакарнинг сифатига

катта таъсир этади. Шунинг учун ҳам шакар-қанд ишлаб чиқариш учун шу моддалари камроқ бўлган, чиримаган, совуқ урмаган, стандарт талабига жавоб берадиган қанд лавлаги навлари ишлатилади. Қанд саноати шакар, қанд-рафинад ва қанд упаси ишлаб чиқаради. Сахарозани қанд лавлаги шакари деб ҳам айтиш мумкин. Қанд лавлагидан қанд-шакар ишлаб чиқаришда ва уларни сақлаш, ташиш жараёнларида сахарозанинг хоссаларини билиш муҳим аҳамиятга эгадир. Сахароза молекуласида эркин альдегид ва кетон гуруҳлари бўлмаганлиги учун у қайтарувчилик хусусиятига эга эмас. Лекин, сахароза эритмасига озроқ кислота қўшиб қиздирилса ёки сахароза ферменти таъсир эттирилса, у осонликча глюкоза ва фруктозага парчаланади. Ҳосил бўлган қанд эса инверт қанди деб аталади. Бу реакцияни қуйидагича ёзиш мумкин. С 12 Н 22 О 11 + Н 2 О = С 6 Н 13 О 6 + С 6 Н 12 О 6 сахароза глюкоза фруктоза Сахароза одам ва ҳайвонлар учун тўйимли озуқа сифатида катта аҳамиятга эгадир. У сувда яхши эрийди. Ҳарорат ошиши билан унинг эрувчанлиги ошади. Эритмаларида осонлик билан кристалл ҳосил бўлади. Тоза сахарозанинг кристаллари рангсиз, 165-186 0 С да эрийди, зичлиги 1,5 г/см 3 ни ташкил этади. Агар қуруқ сахароза 170 0 С ва ундан юқори ҳароратда қиздирилса сувини чиқариб юбориб карамелизацияга учрайди. Сахароза оптик актив модда. Сувли эритмалардаги нурни буриш даражаси +66,5 0 ни ташкил этади. Сахарозанинг ана шу хусусияти уларнинг шакар ва қандлар таркибидаги миқдорини поляриметрик усул билан аниқлашда қўлланилади. Шакар Шакар қанд лавлаги таркибидаги сахарозани диффузия усули орқали сувда эритиш йули билан олиниб, қуйидаги технологик жараёнларни ўз

ичига олади: қанд лавлагини ювиш, қанд лавлагини юпқа тарновчалар ҳолида қирқиш (майдалаш), диффузияланган шарбат олиш, уни қанд бўлмаган ва бошқа аралашмалардан тозалаш, шарбатни қуюлтириш, шакардан утфел олиш, утфелдан марказдан қочма куч таъсирида шакар кристалларини ажратиб олиш, олинган шакарни қуритиш, совутиш ва шакарни қадоқлаш. Қанд лавлагини ювиш узлуксиз харакат қиладиган махсус ювувчи машиналарда олиб борилади. Сўнгра ювилган қанд лавлаги хом ашёси лавлаги кесадиган машиналарда юпқа пайраха холида кесилади. Бундай юпқа кесишдан мақсад, қанднинг сувда эриб чиқишини тезлаштиришдан иборатдир. Қанд лавлаги пайрахачаларидан қандни чиқариб олиш иссиқ сув ёрдамида олиб борилади. Лавлагининг хужайра шарбатида эриган сахароза қанди хужайра клетчаткалари орқали сувга ўтади ва шу асосда дифарузия шарбати олинади. Дифарузия шарбатини олиш узлуксиз ишлайдиган диффузион жиҳозларда олиб борилади. Бу жиҳозга бир томондан майдаланган қанд лавлаги хом ашёси ва унга қарама-қарши томондан иссиқ сув юборилади. Натижада бу жиҳознинг бир томонидан 13-15% концентрацияга эга бўлган шарбат иккинчи томондан эса, қандсизлантирилган тўппа(жом) чиқади. Бу тўппа таркибида қанднинг миқдори 0,2-0,3% ни ташкил этади. Диффузия шарбатида нафақат қанд моддаси, балки бошқа сувда эрувчи минерал, азотли моддалар ва углеводлар (пектин, рафиноза, органик кислоталар) ҳам ўтади. Шарбат қора рангли, ўзига хос ҳид ва таъмга эга бўлади. Диффузия шарбатида қуруқ моддаларнинг миқдори 15-18 % ни ва тозалиги эса 86-89 % ни ташкил этади. Шу сабабли бу шарбатни тозалаш талаб этилади. Шарбат таркибида бегона аралашмалар миқдори шарбатда жами қуруқ моддалар миқдорининг 11-14 % ини ташкил этади. Шарбатни тозалаш сўндирилган оҳак, карбонат ангидрид гази ва SO 2 газлари билан ишлаш йўли билан ўтказилади. Аввало сўндирилган оҳак билан ишланади. Бунда 100 кг хом ашёга 2 кг миқдорида минерал моддалар,

азотли моддалар, органик кислоталар, ранг берувчи моддалар ва бошқалар чўкмага тушади. Бу жараённи дефекация жараёни деб айтилади. Сўнгра фильтрланиб чўкмадан халос этилган шарбат СО 2 гази билан ишланади. (сатурация) Бу жараённинг моҳияти шундан иборатки, шарбат сўндирилган оҳак (СаО) билан ишланганда, СаО бир қисми сахароза билан реакцияга бориб сувда эримайдиган бирикма (С 12 Н 22 О 11 .СаО) ҳосил қилади. Ана шу бирикмани парчалаш учун СО 2 гази билан ишланади ва реакция қуйидагича кечади: С 12 Н 22 О 11 . СаО+СО 2 = С 12 Н 22 О 11 + СаСО 3 Бу ерда ҳосил бўлган СаСО з фильтрлаш йўли билан эритмадан чиқариб юборилади. Кейин эса шу асосда тозаланган шарбат SO 2 гази билан ишлана- ди. Бу жарённи сульфитация жараёнини ўтказиш деб аталади. Бундай ишлов бериш натижасида шарбат қўшимча тозаланади ва унинг тиниқлиги ошади. Шарбатга ишлов бериш жараёнларида доимо ишқорли шароитни ушлаб туриш керак, аксинча кислотали шароитда сахароза инверсияга учрайди. Шу йўсинда олинган шарбат махсус жиҳозларда қуруқ моддасининг миқдори 60-65 % га етгунча қуюлтирилади. Бу жараён кўп корпусли сувни буғлатадиган жиҳозлар ёрдамида олиб борилади. Шарбат босқичма-босқич босими камайтириб бориладиган жиҳозларга ўтказилиб қуюлтирилади. Сўнгги жиҳозда эса қуюлтириш вакуум шароитида олиб борилади. Шарбатга қиздириб ишлов берганда маълум даражада қанднинг парчаланиши рўй берсада, лекин бу парчаланиш жуда кам миқдорда бўлади. Шарбат қуюлтирилгандан сўнг яна SO 2 гази ва активлаштирилган кўмир билан қайта ишланади. Натижада янада тиниқ шарбат ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган тиниқ шарбат таркибидаги қуруқ модданинг миқдорини ошириш учун вакуум аппаратларда қайнатилади. Бу жараён қуруқ модда миқдори 92-93 % ни ташкил этгунгача ўтказилади. Натижада қуюқ масса (утфель) ҳосил бўлади. Бу масса қанд кристаллари ва кристаллараро патокадан ташкил топган бўлади. Ҳосил бўлган қанд кристалларини кристаллараро патокадан ажратиш

центрафугаларда марказдан қочма куч ёрдамида ишлов бериш йўли билан ўткказилади. Бу тартибда ишлов бериш натижасида 1,5-1,7 % намликка эга бўлган қанд кристаллари ҳосил бўлади. Бу қанд кристаллари оқартирилади, сув билан ювилади. Кейин эса шакар махсус қуритиш жиҳозларида қуритилади. Қуритилган шакар таркибида намлик 0,14 % дан ортиқ бўласлиги лозим. Шакар сўнгра совутилади, магнитли сепараторлардан ўтказилиб металли аралашмалардан тозаланади ва қопларга солинади. Қанд-рафинад шакарни қўшимча тозалаш натижасида олинган маҳсулотлар. Шакар қанд бўлмаган моддалардан қайта тозалангандан кейин фақат тоза сахароза қолади. Шунинг учун амалда қанд-рафинад ўзининг таркиби билан тоза сахарозадан деярлик фарқ қилмайди. Кейинги йилларда қанд-рафинад ишлаб чиқариш йил сайин ўсиб бормоқда, чунки қанд-рафинад ўраш, жойлаш, қадоқлаш ва ташиш учун жуда қулай, сифат кўрсаткичлари бўйича ҳам шакардан устунроқдир. Қанд- рафинад олиш учун шакар аввало сувда эритилади. Шарбат активлаштирилган кўмир, ионитлар ва бошқа ютиш қобилиятига (адсорбентлар) эга бўлган моддалар билан ишлов берилиб, ранг берувчи моддалардан тозаланади. Натижада тиниқ рафинад утфели олгунча қуюлтирилади. Шарбатга кучсиз ишқорли шароит бериш учун, яъни сахарозанинг гидролизланишини камайтириш мақсадида ва рафинаддаги сариқ рангни сездирмаслик учун утфелга кўк рангли бўёқ-ультрамарин қўшилиши мумкин. Ишлаб чиқариш усулига қараб қуйма ва прессланган ҳолда ишлаб чиқарилган қанд-рафинадлар бўлади. Қуйма усул билан қанд-рафинад олишда иссиқ утфел конус шаклидаги махсус қолипларга қуйилади ва секинлик билан совутилади. Шундан кейин қолган аралашмалардан тозалаш учун устига қанднинг тўйинган тоза эритмаси (клерс) қуйилади. Таркибида қанд бўлмаган моддалари бўлган кристаллараро суюқлик қолипнинг патски томонидаги тешик орқали клерс билан сиқиб чиқарилади. Шундан сўнгра

клерс билан ювилган рафинад қолипларда қуритилади. Тайёр бўлган қанд қолиплардан чиқарилиб бўлакларга бўлинади. Қуйма қанд-рафинад қанднинг бошқа турларидан сувда секин эриши ва қаттиқлиги билан ажаралиб туради. Бу қанд-рафинандларни ишлаб чиқариш анча вақт талаб қилади ва ҳамма ишлар қўл кучи билан бажарилганлиги учун кам миқдорда ишлаб чиқарлади. Прессланган қанд-рафинад олиш учун утфелга марказдан қочма куч асосида ишлов берилиб кристаллараро суюқлик чиқариб юборилади ва клерс ювилади. Сахарозанинг ҳўл кристаллари рафинад бўтқасини ҳосил қилади. Намликнинг ошишии билан бўтқада эриган қанднинг миқдори ошиб боради. Кейин эса рафинад бўтқаларига прессларда тўрт бурчакли қайроқ шакли берилади ва улар намликни стандарт талабига жавоб берадиган даражага келгунга қадар қурутувчи камераларда қуритилади. Сўнгра майдаловчи станокларда керакли катталикда (чақмоқлаб) кесилади, пачкаларга ўралиб, яшик ёки қоплара жойланади. Қанд-рафинаднинг табиий хусусиятлари кўп ҳолларда кристалларнинг ўлчамлари ва бир хиллигига, бўтқанинг намлигига, прессларнинг босим кучига, қуритиш шароитига боғлиқ бўлади. Майдаланишга чидамли қанд ишлаб чиқариш учун рафинад бўтқасининг намлиги 3,0-3,5 фоиз, тез эрувчан қанд учун эса 1,5 фоиз атрофида бўлиши керак. Қанд-рафинаднинг ассортименти . Қанд-рафинад қуйидаги ассортементдан ишлаб чиқарилади: прессланган ёрма қанд, прессланган қуйма хусусиятли қанд, прессланган тезда эрувчан қанд, майда ҳажмда ўралган қанд, қуйма қанд, қанд упаси ва бошқалар. Қанд упаси қуйма рафинад қандларни кесиб арралаганда ҳосил бўлади, у майдаланган қанд заррачалари диаметри 0,25 мм бўлган металл элакларда эланиб қанд упаси сифатида чиқарилади. Асал

Асал асаларининг ўсимликлар ва гулларнинг ширин-шарбатини тўплашидан ва қайта ишлашдан ҳосил бўладиган табиий ширин маҳсулот. Ҳозирги кунда асаларичилик қишлоқ хўжалигининг бир тармоғи сифатида жумҳуриятимизнинг кўпгина давлат ва жамоа хўжаликларида катта даромад манбаи бўлиб хизмат қилмоқда. Асалларнинг кимёвий таркиби ва озиқлиқ қиймати жуда хилма-хил бўлиб, улар кўп ҳолларда иқлим шароитларига, йил фаслига, шарбат йиғилган ўсимлик хилига ва бошқаларга боғлиқ бўлади. Ҳозирги кунда асаллар таркибида 300 га яқин моддалар борлиги аниқланган. Шулардан 100 га яқини ҳар қандай асал таркибида учрайди. Асалнинг асосий таркибий қисми қанд моддалари ташкил қилади, яъни уларнинг миқдори асалда 80 фоизгача бўлиши мумкин. Бугунги кунгача асал таркибида 42 хил углеводлар топилган. Ҳамма тур асалларда ҳам глюкоза ва фруктоза бўлади. Кўпчилик асалларда эса мальтоза ва сахароза бўлиши аниқланган. Асаллар таркибидаги углевод- ларнинг турлари ва уларнинг миқдори бўйича бир-биридан катта даражада фарқ қилади. Қуйидаги 25-жадвалда В.Г.Чудаков ( ) маълумотлари бўйича асал таркибида бўладиган углеводлар ҳақида маълумотлар келтирилди. Бу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, асал таркибидаги глюкоза ва фруктоза қандларидан ташқари, бошқа хилма-хил углеводларни ҳам учратиш мумкин экан. жадвал Асалда углеводлар миқдори Углеводлар Четланишла р Ўртач а Углеводлар Четланишла р Ўртач а Қайтарувчанли 54-84 73 Мальтулоза ва _ 0,11

к хусусиятига эга бўлган қанд изомальтулоза Фруктоза 22-47 39 Нигероза -- 0,06 Глюкоза 20-44 33 Неотрегалоза -- 0,04 Сахароза 0,0-13 2,6 Гептибиоза -- 0,015 Мальтоза 1,1-10 6,6 Ламинаребиоз а -- 0,004 Койибиоза - 0,30 Юқори олигозлар 0,0-19,0 3,5 Тураноза - 0,17 Пептозанлар 0,00-1,0 0,03 Изомальтоза - 0,16 Асал ҳосил бўлиши ва етилишидаги асосий жараён сахарозанинг инверсияга учраши ҳисобланади. Асаларининг организмида -Д- глюкозилтрансфераза ҳисобланадиган сахараза ферменти ажралиб чиқади. Бу фермент сахароза молекулаларига таъсир кўрсатади. Лекин, шу нарса аниқланганки, сахараза ферменти таъсирида глюкозага нисбатан кўпроқ миқдорда фруктоза ҳосил бўлади. В.Г.Чудаков маълумотлари бўйича асалда фруктоза миқдори 27-44%, глюкоза миқдори эса 22-41% атрофида тебраниб туради. Гул асалида сахароза миқдори 1 фоиздан 8 фоизгача бўлиши мумкин экан. Бу дегани асалнинг табиийлигини аниқлашда сахароза асосий кўрсаткич бўлиб ҳисобланиши мумкин экан. Шунингдек, асалда мальтоза, изомальтоза, мелецитоза, кестоза, паноза каби олигасахаридлар ҳам топилган. Асалда декстринга ўхшаш моддалар 1,5-8,0% ни ташкил этади.Асалдаги қанд инсон организмида тез ҳазм бўлади. Айниқса парҳез овқатланишда фруктозага бой асаллар юқори баҳоланади. Асалнинг углевод бўлмаган қисми жуда мураккаб бўлиб, уларнинг ҳиссасига асалдаги жами қуруқ моддаларнинг 10-20 фоизи тўғри келади. Азотли бирикмалар асалларнинг сифатига катта таъсир кўрсатади. А.Ф.Губина маълумоти бўйича пахта асалида оқсил миқдори 0,1 % ни, гречиха асалида эса 0,3% га яқинни ташкил этади. Падь асалида оқсиллар миқдори гул асалига нисбатан бирмунча кўпроқ бўлади. Асалдаги оқсил

моддалари кўпчилик ҳолларда ферментлик хусусиятларини ҳам намоён қилади. Асалда амилоза, инвертаза, каталаза, пероксидаза, полифенолоксидаза, глюкозооксидаза, редуктаза, протеаза, аскорбинатоксидаза, фосфолиназа, инулаза, гликогеназа каби ферментлар борлиги аниқланган. Асалда энг кўп ўрганилган амилолитик ферментлардан - ва  - амилазалар ҳисобланади. Бу иккаласининг фаоллигининг суммаси диастаза сонини белгилайди. Диастаза сони асалда бу ферментнинг активлигини биринчи бўлиб топган тадқиқотчи олим Готе бирликларида ифодаланади. Асалда диастаза сони ўртача 15 Готе бирлигига тенг бўлади (бу кўрсаткич 0 билан 50 бирлик орасида тебранади). Асалнинг инвертаза фаоллиги инвертаза сони билан баҳоланади. Инвертаза фаоллик бирлиги 100 г асалдаги ферментнинг оптимал шароитда 1 соат давомида 1 г сахарозани парчалашига тенг бўлади. Кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрича асалдаги 10-15 % азотли моддалар миқдори аминобирикмалар ҳиссасига тўғри келади. В.Г.Чудаков ( ) тадқиқотлари бўйича асалда учрайдиган эркин аминокислоталар миқдори қуйидаги 26-жадвал маълумотларида келтирилди. Амалда ҳамма асалларда ҳам аланин, аргинин, аспарагин кислотаси, валин, глутамин кислотаси, изолейцин, лейцин, лизин, серин, тирозин, треонин ва фенилаланин каби аминокислоталари бўлиши аниқланган. Баъзи асалларда эса бундан ташқари гистидин, метионин, пролин, оксипролин, триптофан, цистин каби аминокислоталари ҳам учраши экспериментал тадқиқот ишлари натижасида тасдиқланган.

жадвал Асал таркибида аминокислоталар миқдори 1г асалда мкг миқдорида 1г асалда мкг миқдорида Четланишла р Ўртача Четланишла р Ўртач а Аланин 3,6-24,0 8,9 Изолейцин 1,4-11,0 4,8 Аргинин 1,7-9,0 5,4 Лейцин 0,9-8,9 3,5 Аспарагин кислотаси 2,7-5,1 3,6 Лизин 7,6-26,0 15,0 Валин 2,7-14,0 5,7 Метионин 0,83-1,7 1,2 Гистидин 0,4-8,1 1,4 Пролин 226-1232 440 Глицин 0,9-9,6 3,2 Серин 4,6-15,0 10 Глутамин кислотаси 4,8-58,0 20,0 Тирозин 4,6-51,0 19 Треонин 1,0-14,0 4,4 Фенилаланин 7,3-237,0 136 Асалларнинг аминокислота спектри ботаник келиб чиқишига, асал олиш ва нектарни асалари томонидан қайта ишлаш жарёнларига боғлиқ бўлади. Асалда кўп миқдорда бўладиган асосий аминокислота пролин ҳисобланади. Асалдаги умумий аминокислоталар миқдорининг 45-85 % и ана шу аминокислота ҳиссасига тўғри келади. Шунингдек, асалда фенилананин, аспарагин кислотаси, глутамин кислотаси ва тирозин каби аминокислоталар ҳам кўп миқдорда учрайди. Табиий асал маълум даражада инсон организми учун витаминларнинг ҳам қўшимча манбаи бўлиб хизмат қилиши мумкин. Қуйидаги 27-жадвалда асалда учрайдиган асосий витаминлар И.П.Чепурной (1987 йил) маълумотлари бўйича келтирилди. жадвал Асалда витаминлар миқдори

Витаминлар Миқдори, мг/кг Инсон учун кунлик эҳтиёж, мг Тиамин (В 1 ) 0,04-0,05 1,5-2,0 Рибофлавин (В 2 ) 0,28-0,61 2,0-2,5 Пантоненат кислотаси (В 3 ) 0,55-1,05 10-15 Пиридоксин (В 6 ) 0,01 2,0-3,0 Аскорбат кислота (С) 5,0-65,0 70 Биотин (Н) 0,0007 0,15-0,30 Фолат кислота (В а ) 0,03 0,02-0,40 Никотин кислотаси (РР) 0,36-1,10 15-20 Агар бу жадвалда келтирилган маълумотларни инсон организми учун витаминларга бўлган суткалик эҳтиёж билан солиштирсак, шу нарса аён бўладики, улар витаминлар манбаи сифатида инсон ҳаётида унча аҳамият касб этмайди. Лекин, асал инсон организмида жадвалда келтирилган витаминлар бўйича қўшимча манба бўлиб хизмат қилиши мумкин экан. Шунингдек, асаллар таркибида кам миқдорда бўлсада В 12 (кобаламин), К (филлахинон) витаминлари ва холин бўлиши аниқланган. Асал таркибида Д (кальциферол) витамини учрамас экан. Асал таркибидаги органик кислоталар ҳам хилма – хилдир. Асал таркибида чумоли, сирка, мой, каприл, капрон, миристинат, пальмитинат, стеаринат, олеин, лимон, пироузум каби органик кислоталар топилган. Лекин, асал таркибидаги асосий органик кислоталар олма, лимон, гликон ва сут кислоталари ҳислобланади. Органик кислоталарнинг умумий миқдори асалда 0,3% ни ташкил этади. Асал кўпгина макро - ва микроэлементларга бой маҳсулот ҳам ҳисобланади. Ранги тиниқ гул асалларида минерал элементларнинг умумий миқдори, яъни «кул» моддасининг миқдори 0,2-0,3 % ни, ранги қора-қўнғир асалларда эса 0,5-0,6 % ни ташкил этади. Падь асалларида минерал моддалар миқдори гул асалларидагига қараганда анча кўп, яъни ўртача 1,6% ни ташкил қилади. Асалга минерал элементлар гул нектарларидан ўтади. Баъзи нектарларда минерал элементлар миқдори кўп, баъзиларида эса жуда кам бўлади. Асалларда минерал элементлар миқдори билан ўсимликлар ва тупроқ

таркибидаги минерал элементлар орасида боғлиқлик мавжуд. Масалан, асал таркибида кальций элементининг кам бўлиши тупроқ таркибида кальцийнинг камлиги билан тушунтирилади. Минерал элементлар кўпгина ферментларнинг таркибига киради ва шу сабабли улар ўсимликларда, нектар таркибида ва асалда борадиган биокимёвий жараёнларда муҳим роль ўйнайди. Асал таркибида учрайдиган микро - ва макроэлементлар миқдори қуйидаги 28-жадвал маълумотларида келтирилди. Келтирилган 28-жадвал маълумотлари шундан далолат берадики, асал таркибида 40 г га яқин макро- ва микроэлементлар борлиги аниқланган. Умумуан олганда ҳеч қандай маҳсулот минерал элементларнинг хилма- хиллиги бўйича асалга тенглаша олмайди. Асал хушбўй ҳид берувчи моддаларга бойлиги билан ҳам ажралиб туради. Асал таркибида хушбўй ҳид беришга иштирок этадиган 120 тадан ортиқ моддалар топилган. Бундай ҳид берувчи моддалар қаторига спиртлар, альдегидлар, кетонлар, кислоталар органик кислоталар ва спиртларнинг эфирларини киритиш мумкин. Асаллар таркибида чумоли, сирка, пропион, изомой, изовалериан альдегидлари, пропил, бутил, изобутил сингари спиртлар ва ацетон, диацетил сингари моддалар борлиги аниқланган. Кўпчилик ҳолларда жами ароматик моддаларнинг миқдори асалларнинг ботаник келиб чиқишларига боғлиқдир. Шунингдек, асалларнинг хушбўй ҳидининг шаклланишида оддий қандлар, глюкон кислотаси, пропил ва оксиметилфурфурол сингари моддаларнинг ҳам иштирок этиши мумкинлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. Масалан, кўпчилик ҳолларда асалларнинг 1 граммида ўртача 4-6 мкг оксиметилфурфурол бўлиши кузатилган. жадвал Асал таркибидаги минерал элементлар Элементлар Миқдори, г/мкг Элементлар Миқдори, г/мкг

Алюминий 1,4-40,0 Мис 0,02-4,8 Барий 0,27-2,7 Натрий 6-400 Бор 2,0-35,0 Никель 0,003-0,81 Ванадий 4,03-0,08 Қалай 0,003-27 Висмут 0,0005-0,01 Қўрғошин 0,02-6,3 Галлий 0,01-0,03 Олтингугурт 36-126 Германий 0,003-0,01 Кумуш 0,003-0,54 Темир 0,27-34,0 Стронций 0,27-0,81 Калий 100-4700 Сурьма 0,8-1,8 Кальций 5-1780 Титан 2,7-8,1 Кобальт 0,01-0,27 Фосфор 2,7-1300 Кремний 5,4-72,0 Фтор 2-44 Литий 0,54-0,81 Хлор 23-200 Магний 3,1-300 Хром 0,003-1,6 Марганец 0,15-40 Рух 0,003-69 Молибден 0,003-0,08 Цирконий 0,008-0,03 Асалларда ранг берувчи моддалар миқдори кам ўрганилган. Ранг берувчи моддалар асаллардан сирка, этил эфири, н-бутанол, хлороформ сингари эритувчилар ёрдамида эритиб олинади. Асаллардаги ранг берувчи моддалардан флавонол бирикмалари, каротин, хлорофилл ва ксантофиллар яхши ўрганилган. Яхши етилган асаллар таркибида сув миқдори 16-20% ни ташкил этади. Баъзи бир асаллар таркибида маннит, дульцит, таннин, терпенлар, сапонинлар, эфир мойлари, холин, ацетилхолин ва бошқа моддалар ҳам топилган. Асалларнинг энергия бериш қуввати жуда юқори, яъни 100 г асал 330 ккал ёки 1300 кдж энергия беради. Асалларнинг микроорганизмнинг ривожланиши учун қулай шароитда сақлаганда ҳам улар моғорламасдан озуқавий ва таъм кўрсаткичларини сақлаб қолади. Бу эса табиий асалларнинг микроорганизмларга қарши таъсир кўрсатиш хусусиятига эга эканлигидан далолат беради. Табиий асаллар ботаник келиб чиқиши бўйича гул, падь ва аралаш асал турларига бўлинади. Гул асали асаларилар томонидан гулларнинг ширинликларини (нектар)

йиғиши ва қайта ишлаши натижасида олинади. Гул асаллари ўз навбатида бир ўсимлик гули ширасидан олинган (монофлер) ва кўп ўсимлик ширасидан олинган (полифлер) асалларга бўлинади. Бир ўсимлик гули ширасидан олинган (монофлер) асаллар. Бу асаллар асосий ўсимликларнинг турига қараб номланади. Масалан, ғўзалар қийғос гуллаганда асаларилар асосан ғўза гули нектаридан асал йиғади. Албатта пахтазор атрофида бошқа ўсимликлар ҳам бўлади ва аслариларнинг маълум қисми ўша ўсимлик нектарларидан ҳам асал тўпласада, бу асал пахта асали деб юритилади, чунки ўша худуддаги асосий экин пахта бўлганлиги учун. Республикамизда асосан пахта, беда, янтоқ, оққуврай ва бошқа асал турлари олинади. Пахта асали тиниқ, оқ рангли бўлиб, ўзига хос хушбўй ҳидга ва ёқимли таъмга эгадир. Икки ва ундан ортиқ ой муддат сақлаганда катта қумоқлар ҳосил қилиб кристалланади. Акас асали. Суюқ ҳолда тиниқ, шаффоф, тилларанг-сариқ бўлади. Яхши таъмга ва ҳидга эга эканлиги билан алоҳида ажралиб туради. Кристалланиб қаттиқ майда донадор массага айланади. Малина асали юқори сифатли шаффоф асаллар туркумига киради. Суюқ ҳолатда сув каби оқ рангли, кристалланган ҳолатда эса кремсимон рангли бўлади. Кристалланиб майда ва катта донадор масса ҳосил қилади. Бу асалдан малина гулининг хушбўй ҳиди ва ёқимли мева таъми сезилиб туради. Кўп ўсимликлар ширасидан олинадиган (полифер) асаллар. Бу асаллар асосан турли ҳил ўсимликларнинг ширасидан (нектар) асаларилар томонидан олиниб, уларга қайси вақт ва жойдан тўпланганлигига қараб ном берилади. Масалан чўл асали, дашт асали, май ойида йиғилган асаллар ва бошқалар. Чўлларда, тоғларда ҳар хил гиёҳлар ўсганлиги учун асаларилар ана шу гиёҳ ва ўсимликларнинг нектарларидан асал тўплайди. Шу сабабли ҳам бу асаллар ўзига хос таъмга ва хушбўй ҳидга эга бўлади. Бу асаллар кристалланганда майда ва катта кристаллар ҳосил қилади. Падь асали. Падь асалини гул ширалари бўлмаган пайтларда

асаларилар дарахтлар танасида ажралиб чиқадиган ёки ўсимлик барглари устида бўладиган ширалардан тўплайди. Бу асалларнинг озуқавий ва биологик қиймати гул асаллариникига нисбатан жуда паст бўлади. Бу асаллар оч ёки тўқ-янтар рангли бўлиб, ёқимсиз аччиқ ёки нордонроқ таъмга эга бўлади. Бу асал секин кристаллашиб кичик ёки катта донадор масса ҳосил қилади. Шунингдек, натурал бўлмаган асаллар ҳам мавжуд. Бу асалларга қанд асали, сунъий витаминлаштирилган асаллар киради. Қанд асалини асаларилар қанд шарбатидан тайёрлайди. Асалариларга шакар сиропи берилади ва бунда сахароза асаларилар организмидаги ферментлар таъсирида глюкоза ва фруктоза қандларига парчаланади. Бу асал ҳам табиий асал сингари глюкоза ва фруктозадан ташкил топган бўлади. Асаларилар шарбатни қайта ишлаш жараёнида уларни ферментлар, минерал элементлар, витаминлар, бактерицид моддалари билан бойитади. Шу сабабли ҳам бу асалларни табиий асаллардан фарқлаш қийин. Витаминли асални асаларилар қанд шарбатига витаминга бой табиий шарбатлар қўшилган шарбатдан ишлаб чиқаради. Бу асал ҳам кўрсаткичлари бўйича қанд асалидан фарқ қилмайди ва қалбакилаштирилган асал ҳисобланади. Сунъий асал . Бу асал қанд шарбатига органик кислоталар (сут, лимон, вино кислоталари) ва хушбуй эссенциялар қўшилиб, қайнатиб, қуюлтириб олинади. Органик кислоталар қўшишдан асосий мақсад сахарозанинг инверсияга боришига шароит яратишдан иборатдир. Натижада сахароза, глюкоза ва фруктозага парчаланади. Сунъий асалнинг таркибида глюкоза миқдори 25%ни, фруктоза 25% ни, сахароза 30% ни ташкил этади. Сунъий асалда сув миқдори эса 20 % бўлади. Баъзан сунъий асалларга табиий асал таъмини ва ҳидини бериш учун 10-20 % миқдорида табиий асал ҳам қўшилади. Сунъий асал асосан ҳар хир ширинликлар ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади.

Карамел маҳсулотлари Карамел қандолат маҳсулотларининг энг кўп тарқалган турларидан бири ҳисобланади. Карамеллар деб, карамел массасидан олинадиган қандолат маҳсулотларига айтилади. Карамеллар турига қараб улар бутунлай карамел массасидан ва карамел массаси ҳамда карамел начинкасидан ташкил топган бўлиши мумкин. Карамел начинкалари таркиби ва ҳоссалари бўйича хилма-хил бўлиб, улар таркибида қанд моддаларидан ташқари ёғлар ва оқсиллар ҳам бўлади. Карамелларда бундан ташқари ароматик моддалар ва озуқабоп кислоталар ҳам бўлади. Юз грамм карамел массасининг энергия бериш қобилияти 1517 кДж ни, 100 г карамел начинкасининг энергия бериш қобилияти эса 1456 – 1756 кДж ни ташкил этади. Карамел массаси олиш учун асосий хом ашё қанд ва крахмал патокаси ҳисобланади. Карамел массаси – намлиги жуда кам бўлган, қаттиқ аморф масса ҳисобланади. Шу сабабли ҳам карамел массаси гигроскопик масса ҳисобланади. Карамел асосан карамел массасидан олинади. Янги тайёрланган карамел массаси қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда қўлланиладиган бошқа массалардан шу билан фарқ қиладики, уларда кристалланган қанд аморф (шишасимон) ҳолатига ўтади. Аморф жисмларда уларнинг суюқ ҳолатдан қаттиқ ҳолатга ўтиши катта температура оралиғида боради. Масалан, 110 0 С дан баланд ҳароратда карамел массаси суюқ ҳолатда бўлса, уй ҳароратида эса қаттиқ ҳолатда бўлади. Карамел массаси тайёрлаш учун асосий хом ашё шакар ва патока ҳисобланади. Кўпчилик ҳолларда, 100 қисм шакарга 50 қисм патока олинади. Патока асосан қанднинг кристалланишига йўл қўймайдиган восита ҳисобланади. Патокасиз аморф ҳолидаги карамел массасини олиб бўлмайди. Карамел массасининг хусусиятларига патока миқдори катта таъсир кўрсатади. Карамел массасида патока миқдори кам бўлса, маҳсулот кристал-

лашиб қолади, кўп бўлганда эса массанинг гигроскопиклик хусусияти ошиб, карамел очиқ ҳавода эриб кетадиган бўлиб қолади. Бундай карамелларни эса узоқ сақлаб бўлмайди. Карамел массасини олиш учун, аввало шакар сувда эритилиб шарбат тайёрланади. Карамел шарбати таркибидан қуруқ модданинг миқдори 85% га яқин бўлади. Сўнгра шарбат махсус вакуум жиҳозларда қуруқ модданинг миқдори 96-97% га етгунча қайнатилади. Патока шакар шарбатига қайнатиш жараёнининг охирида қўшилиши мақсадга мувофиқдир. Агар патока шарбатга қуюлтириш жараёнининг бошланишида қўшилса, патока таъсирида сахароза инверсияга учраб керагидан ортиқча миқдорда инверт қанди ҳосил бўлади ва бу эса шарбат рангини қорайтириб, карамел массаси сифатини пасайтиришга олиб келади. Суюқ карамел массаси вакуум жиҳозлардан чиқарилгандан кейин 85- 90 0 С гача совутилади. Керак бўлган ҳолларда бўёқ моддалари, кислота ва эссенциялар қўшилади. Карамел массаси 100 0 С дан юқори ҳароратда ёпишқоқ тиниқ суюқлик ҳолатида, 80-85 0 С да эса пластик ҳолатда, бундан паст ҳароратда эса қаттиқ ҳолатда бўлади. Шу сабабли карамелларга шакл беришда карамел массасининг температураси 80-85 0 С атрофида бўлади. Агар карамел массаси патокасиз олинадиган бўлса, у ҳолда массанинг қандлашиб қолишининг олдини олиш учун бу массага 17 – 20% миқдорида инвестр қанди қўшилади. Инверт қанди эса сахарозани гидролизлаб глюкоза ва фруктозага айлантириш натижасида олинадиган қанддир. Карамел массасида инверт қанди миқдорининг тезда қотиб қолишини вужудга келтиради. Инверт қанди миқдорининг кўплиги эса карамел массасининг керагидан ортиқча гигроскопиклик хусусиятига эга бўлишини келтириб чиқаради. Карамел массаси юқори даражада гигроскопиклик хусусиятига эга эканлиги билан ажралиб туради. Ҳавонинг нисбий намлигининг сал юқорироқ бўлиши карамел масса-сининг намланиб, ёпишқоқ бўлиб

қолишини келтириб чиқаради. Карамелнинг гигроскопиклиги эса унинг таркибий қисмларига боғлиқ бўлади. Қандлар орасида энг гигроскопиклиги юқори фруктоза, ундан кейинги ўринларда глюкоза ва мальтоза туради. Сахароза эса энг кам гигроскопиклик хусусиятга эга эканлиги билан бошқа қандлардан фарқ қилади. Декстринлар ҳам гигроскопиклик хусусияти кам бўлган қандлар қаторига киради. Карамел массаси тайёрлашда патока ва қанд ишлатилган бўлсада, унинг таркибида маълум даражада инверт қанди бўлиш жараёни эса патока таркибидаги кислоталар таъсирида сахарозанинг маълум даражада гидролизга бориши билан тушунтирилади. Карамел массаси таркибида қанча инверт қанди ёки қайтарувчанлик хусусиятига эга бўлган қанд кўп бўлса, уларнинг гигроскопиклик хусусияти шунча юқори бўлади. Умуман, карамелнинг гигроскопиклиги фақат қайтарувчанлик хусусиятга эга бўлган қандларгагина боғлиқ бўлиб қолмасада, лекин бу кўрсаткич бошқа кўрсаткичларга қараганда энг ишончли ҳисобланади. Карамелнинг гигроскопиклик даражасига патоканинг углевод таркиби ҳам катта таъсир кўрсатади. Патокада глюкоза миқдорининг қанча кам бўлса, карамел эриб қолишга шунча бардошли бўлади. Карамелнинг гигроскопиклик даржасига уни ишлаб чиқариш учун қўлланадиган патоканинг фаол кислоталиги ҳам катта таъсир кўрсатади. Фаол кислоталигининг ошиши билан карамелни сақлаш жараёнида карамелга сингадиган сув миқдори ҳам ошиб боради. Бу эса карамелни ишлаб чиқариш жарёнида унда ҳосил бўладиган инверт қандининг чуқур гидролизга бориши натижасида ҳосил бўладиган моддаларнинг қўшимча ҳосил бўлиши билан тушунтирилади. Бундай моддалар қаторига оксиметилфурфурол, бўёқ ва гумин моддалари киради. Бундай моддаларнинг эса карамел массасининг гигроскопиклик хусусиятини ошириши ҳақидаги маълумотлар мавжуд. Карамелнинг намланиб қолишга бардошлилигига карамел массасининг намлиги ҳам катта таъсир кўратади. Карамелнинг намлиги қанча оз бўлса, у

ҳаводан ўзига шунча кам миқдорда намликни сингдиради. Карамелларни ишлаб чиқариш технологияси Ҳозирги замон қандолат фабикаларида карамелларни ишлаб чиқариш қуйидаги технологик жарёнларни ўз ичига олади: қанд-патока шарбатини тайёрлаш, карамел массасини қайнатиш, карамел начинкасини тайёрлаш, ўралмайдиган карамелларда карамел сиртига ишлов бериш, карамелларни ўраш ва жойлаш. Қанд-патока шарбати хом ашёдан 13-16 % намлик қолгунча тез қайнатиш йўли билан тайёрланади. Бу массани фильтрлагандан сўнг вакуум аппаратларда қуруқ модда миқдори 96-99 % га етгунча қайнатиб пиширилади. Сутли қобиққа эга бўлган карамеллар тайёрлашда эса қанд-патока шарбати сут билан қуюлтирилади. Бунда қандларнинг аминокислоталар билан реакцияга бориши натижасида масса сут таъми ва ҳидига эга бўлиб, ранги эса қўнғир тус олади. Кўпчилик ҳолларда сут зардобидан фойдаланиш ҳам мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Сўнгра сахарозанинг кристалланишининг олдини олиш учун карамел массасини 80-90 % гача совутиш керак. Кейин эса ана шу совиган массага ранг берувчи моддалар, кислоталар ва эссенциялар қўшилади. Тиниқ карамел массали маҳсулот олишда эса бир ҳил жинсли масса олиш учун эзиб ишланади. Кўпчилик ҳолларда карамел массаси махсус машиналарда чўзиб ишланади. Натижада, карамел массасида ҳаво пуфакчалар пайдо бўлиб, карамел массаси ўзининг тиниқлигини йўқотиб, мўрт хоссага эга бўлади. Капилляр-ғовак структура карамел массасининг гигроскопиклигини оширади. Чўзиб ишланган карамел массасини чўзиб ишланмаган карамел массасига қараганда кристалланишга мойиллиги ортиқ бўлади. Шундан сўнгра тайёр бўлган карамел массасига шакл берилади. Начинкасиз карамеллар олишда карамел массасини лента қатлам қилиб ёйиб ва жгут

кўринишида сиқиб чиқарилади. Кейин махсус машиналарда кесилади. Начинкали карамеллар ҳосил қилишда эса карамел массаси найча тарзида чўзилиб, унга босим остида масаллиқ тўлдирилади ва юқорида айтиб ўтганимиздек кесиш жараёни ўтказилади. Сўнгра карамел шаклининг барқарорлигини таъминлаш учун совутилади. Бу карамелни 35 0 С гача совутганда у қаттиқ ва мўрт консистенция ҳосил қилади. Шакл берилгандан сўнг карамелнинг турига қараб уни сиртига махсус ишлов беришга юборилади ёинки уларда ўраш ва жойлаш жараёнлари ўтказилади. Карамелларнинг сиртқи юзасига ишлов бериш уларнинг товарлик кўринишини яхшилаш, сақлаш муддатини узайтириш ва тайёр маҳсулотнинг ёпишиб, намланиб қолишининг олдини олиш мақсадларида ўтказилади. Карамел юзасига ишлов беришнинг бир нечта турлари мавжуд. Шулардан энг кўп тарқалган усуллардан бири карамел юзасига шакар ёки қанд пудрасининг какао-талқони билан аралашмасини сепиб ишлов бериш ҳисобланади. Кўпчилик ҳолларда карамел юзаси ялтиратилади. Бунинг учун карамел юзасида мум, парафин ва ёғларнинг юпқа қатламини ҳосил қилинади. Карамел юзасини сирлаш ҳам энг кўп тарқалган усуллардан ҳисобланади. Бунда карамел юзаси шоколад массаси билан сирланади. Баъзи бир карамеллар ишлаб чиқаришда эса уларнинг юзаси иссиқ қанд шарбати билан ишлов берилади. Бунинг натижасида ҳосил қилинган юбқа қатлам карамел массасини тезда намланиб қолишдан ва бошқа таъсирлардан сақлайди. Сўнгра ҳосил бўлган карамелга яхши кўриниш бериш, ифлосланишдан сақлаш ва сақлашга бардошлилигини ошириш учун улар махсус ўраш автоматларида этикетка ва бошқа қоғозларга ўралади. Карамелларнинг ассортименти ва уларнинг тавсифи . Карамелларнинг ассортименти хилма-хилдир. Карамелларнинг ассортиментини карамел массасига хилма-хил хушбўйлик, таъм берувчи моддалар қўшиш, тайёр

карамелларнинг юзасини хилма-хил усуллар билан ишлов бериш асосида кўпайтириш мумкин. Рецептураси ва тайёрлаш усулига қараб карамеллар обаки (начинкасиз), начинкали, юмшоқ ва витаминлаштирилган карамелларга бўлинади. Қоғозларга ўралган ва ўралмаганлигига қараб кармеллар ўралган ва ўралмаган кармелларга бўлинади. Карамеллар ташқи юзасига ишлов берилишига қараб ялтиратилган карамел (юзаси ёғ-мум қатлами билан қопланади), юзасига иссиқ тўйинган қанд сиропи билан ишлов берилган (дражеланган), сирланган карамел (юзаси шоколад массаси билан қопланган), юзасига какао-талқони, қанд талқони сепилган сепма карамелларга бўлинади. Карамел массасига ишлов бериш усулига қараб чўзиб ишланган ва чўзиб ишланмаган карамел массаларидан тайёрланган карамелларга бўлинади. Начинкасиз карамел . Бу карамеллар фақат карамел массасидан тайёрланади. Уларнинг таркибида қанд моддасининг миқдори 96% ни ташкил этади. Бу турдаги кара-мелларга хилма-хил шаклдаги майда ва ўралмаган карамеллар, яъни монпаселар киради. Қоғозга ўралган начинкасиз карамел ишлов берилишига, рангига, хушбўйлигига қараб «Барбарис», «Дюшес», «Театральная», «Взлетная», «Мятная», «Золотистая» турларига бўлинади. Турли ҳайвонлар, қушлар, балиқлар ёки буйимлар шаклидаги карамеллар ҳам начинкасиз карамелларнинг махсус турларини ташкил этади. Начинкали карамел. Начинкали карамеллар карамел массасидан ва масса ичида жойлашган карамел начинкасидан ташкил топган бўлади. Начинкали карамеллар жуда хилма-хилдир. Бундай кармеллар қоғозга ўралган ва қоғозга ўралмаган ҳолда савдога чиқарилади. Мевали ва резавор-мевали начинкали карамел . Буларга олма, нок, қора смородина, ўрик, апельсин, виктория, мева-резавор мева букети, олхўри,

пуншевая ва бошқа карамеллар киради. Бу турдаги карамеллар қайси мева номи билан аталса, шу номдаги мева-резавор меванинг ранги, ҳиди ва маззасини беради. Асал начинкали карамел. Буларга Пчелка, Золотой улей, Медовая подушечка каби карамеллар киради. Бу карамеллар ҳиди ва таъми бўйича бошқа карамеллардан фарқ қилиб, яққол асал ҳиди ва таъмини беради. Ликерли начинкали карамел . Бу турдаги карамелларга Ликерная, Зубровка, Арктика, Ароматная, Вишневий ликер, Апелсинли ликер каби карамеллар киради. Сутли начинкали карамел . Бу турдаги карамелларга Хоккей, Молочная, Каштан, Қаймоқли қулупнай, Кофейная, Популярная каби карамеллар киради. Бу турдаги карамелларда сут ва сут маҳсулотларнинг ҳиди ва таъми сезилиб туради. Помада начинкали карамел . Бу турдаги карамелларга Помадная, Бом- бом, Мечта, Золотой петушок, Лимонная, Апелсиновая каби карамеллар киради. Помада начинкаси сахарозанинг майда кристалларидан ташкил топган нафис масса бўлиб, оғизда тезда эриб кетади. Марципан начинкали карамел. Бу начинкали карамелларга Утро, Фантазия, Марципан, Ореховая, Фисташковая, Красний спорт карамеллари киради. Марципан начинкаси қовурилмаган ёнғоқ мағизларини шакар упаси ва ёғлар билан қориштирилиб, эзиш натижасида олинади. Бу начинка юмшоқ мойсимон консистенциясига эга бўлиб, ёнғоқ таъми яққол сезилиб туради. Ёнғоқ начинкали карамел . Бу начинкали карамелларга Байкал, Рачки, Каштан каби карамеллар киради. Ёнғоқ начинкаси қовурилган ёнғоқ ва кунжут уруғларини шакар упаси билан қориштириб, эзиш натижасида олинади. Бу начинка юмшоқ, мойсимон консистецияга эга бўлиб, қовурилган ёнғоқнинг таъми сезилиб туради. Шоколадли-ёнғоқли начинкали карамел. Бу начинкали карамелларга Бон-Бон, Сибир, Дубок, Шоколадная, Буревестник каби карамеллари киради. Бу начинка ёнғоқ, какао дуккаги ва 10% какао мойини шакар упаси билан

майдалаб, эзиш натижасида олинади. Бу начинкали карамеллар юқори озуқавий қийматга эга бўлади. Кўпиртириб пишитилган начинкали карамел. Бу начинкали карамелларга Красний мак, Лакомка, Улибка, Янтар каби карамелларни киритиш мумкин. Бу начинка яхши қайнатилган шакар-шинни шарбатини тухум оқи ёки кўпик ҳосил қиладиган бошқа моддалар билан қўшиб, кўпиртириб пишитишдан олдин мева бўтқасига сут, спиртли хушбўй эссенциялар қўшилади. Конфет маҳсулотлари Конфет маҳсулотларига конфетлар, ирис ва дражелар (юмалоқ конфетлар) киради. Конфетлар конфет масаллиғидан тайёрланади. Улар карамеллардан консистенциясининг юмшоқлиги, чиройли безатилганлиги, юқори озуқавий қийматга эгалиги билан ажралиб туради ва кўпинча майда кристалл тузилишда бўлади. Конфетлар қандай масаллиқдан (конфет массаси) тайёрланишига, конфет корпусига ишлов берилишига қараб гуруҳланади. Масаллиқнинг турига қараб конфетлар помадали, мевали, сутли, ликерли, ёнғоқли, марципанли, кремли, кувланган конфетлар бўлиши мумкин. Конфет корпусига ишлов берилишига қараб конфетлар сирланган ва сирланмаган конфетларга бўлинади. Конфет массасига шакл берилишига қараб эса конфетлар қолипларга қуйиш, суркаш, пресслаш йўллари билан ишлаб чиқарилган бўлиши мумкин. Ташқи безаги бўйича конфетлар этикетка қоғозларига ўралган, ўралмаган (очиқ), безак берилган каробкаларга жойланган ҳолда ишлаб чиқарилади. Қуйида конфет ишлаб чиқариладиган асосий конфет массалари ҳақида маълумотлар келтирилади. Помадали конфет массаси . Помада массаси шарбат билан ўралган майда қанд кристалларидан ташкил топган бўлади. Шу сабабли у юмшоқ

пластик консистенцияга эга бўлиб, оғизда қанд кристаллари сезилмаган ҳолда эриб кетади. Помада массасининг сифати асосан қанд кристаллари ўлчамлари ва ундаги суюқ ва қуюқ фазаларнинг нисбати билан баҳоланади. Қанд кристаллари қанча кичик ва улар бир ҳил ўлчамда бўлса, помаданинг сифати шунча юқори бўлади. Кўпинча помада массасидаги қанд кристаллари бутунлай бир ҳил бўлмасдан, улар бир-биридан маълум даражада фарқ қилади. Помада массаси шакардан унга патока (шакарнинг 15-20 % миқдорида) ёки унга патока ёрдамида инверт қанди қўшиб тайёрланади. шакар сувда эритилиб, патока қўшилади ва шарбат намлик 10-15 % га етгунча қайнатилади. Бу шарбат қайнаш температурасида тўйинган эритма, совутилганда эса ўта тўйинган эритма ҳисобланади. Помада олишнинг узлуксиз усулида шарбат тезлик билан 35-40 0 С гача совутилади ва кувланади. Бунда помада массасига майда ҳаво пуфакчалари қўшилади ва натижада майда қанд қристаллари ҳосил бўлади. Совутилган сиропга қанча тез ва кучли даражада кувлаб ишлов берилса шунда майда қанд кристаллари ҳосил бўлади. Кувлаш махсус помада кувлаш машиналарида олиб борилади. Кувлангандан кейин совутилган помада массаси қиздирилади ва унга какао-кукуни, ранг берувчи моддалар, кислоталар ва мева эссенциялари қўшилади. Қиздирилганда помада массаси суюқ ҳолатга ўтади, чунки қанд кристаллари кам миқдорда бўлада шарбатда эрийди ва помада массасининг ёпишқоқлиги ҳам пасаяди. Ликерли конфет массаси. Бу массани олиш учун қанд патока шарбатини спирт, конъяк ёки портвейн қўшиб қайнатиб қуюлтириш йўли билан олинади, унда майда қанд кристалларидан иборат қобиқ ичида суюқ ликер массаси бўлади. Бундай конфет массасидан ташкил топган конфетлар сақлашга бардошли эмас, чунки 15-25 кун ичида конфет корпуси кристаллашади ва тезда қурийди. Ёнғоқ (пралин) конфет массаси. Бундай конфет массалари қовуриб

майдаланган ёнғоқ мағизларини қанд ёки бошқа моддалар қўшиб яхшилаб эзиб, аралаштириш йўли билан тайёрланади. Бу конфетларда ёнғоқ миқдори 21-30 % ни ташкил этади. Бу тур конфетларга Белочка, Чародейка, Колобок, Ну-ка отними, салют, Қорақум, Тик-так ва бошқа конфет турларини киритиш мумкин. Марципан конфет массаси . Бу конфет массаси қирғичдан ўтказилган ёнғоққа қанд талқони, шинни ёки қанд-шинни аралаштириб, маза берадиган моддалар қўшиб тайёрланади. Элъбрус, Трио, Тропические, Алые паруса каби конфет турлари шу гуруҳга мансуб ҳисобланади. Гриляж конфет массаси. Бу тур конфет массаси эритилган шакарга майдаланган ёнғоқ мағизи ёки мойли ўруғлар қўшиш йўли билан олинадиган қаттиқ конфетга ва қайнатиб қуюлтирилган мева массасига майдаланган ёнғоқ қўшиб олинадиган юмшоқ конфетга бўлинади. Крем конфет массаси . Бу тур конфетлар шоколад массасини, шоколад- ёнғоқ массани ёки помадка массани ёғлар (сариёғ ёки какос ёғи) ва хушбўй қўшимчалар (вино. ванилин, ёнғоқ) бирга кувлаб ёки эзғилаб ишлаб чиқарилади. Желели конфет массаси . Бу конфет массаси мармеладга ўхшаш консистенцияга эга бўлади. Бу конфет массаси қанд-патока шарбатига желе берувчи моддалар – агар, агароид, пектин моддалари қўшиб қайнатиб қуюлтириш йўли билан олинади. Кувлама конфет массаси. Бу конфет массаси қанд талқони ва шинниси, тухум оқи билан бирга ҳўл мева пюреси, сут, сариёғ, ёнғоқ, вино ва бошқа таъм берувчи моддалар қўшиб кувлаш йўли билан тайёрланади. Сутли конфет массаси. Бу конфет массаси қанд, шинни ва сутни ёнғоқ ёки ҳўл мева-резавор мева пюреси, сариёғ ва бошқа моддалар қўшиб қайнатиб қуюлтириш йўли билан олинади. Биз юқорида конфет массаларининг асосий турлари ҳақида маълумот бердик. Конфетлар ишлаб чиқариш учун ана шу массалардан аввало конфет корпуси тайёрланади. Конфет корпуси қуйма, суртма ва махсус

матрицалардан пресслаб ўтказиш усуллари ёрдами билан ҳосил қилинади. Сўнгра эса сирланган конфетлар олиш учун юқоридаги усуллардан бири ёрдамида ҳосил қилинган конфет корпуси сирланади. Конфетларни сирлашдан мақсад конфет корпусини қуришдан, намланишдан сақлаш, уларга яхши таъм ва кўриниш беришдан иборатдир. Қандай масса билан сирланганлигига қараб конфетлар шоколад, ёғдор ва помадали масса билан сирланган конфетларга бўлинади. Шоколад билан сирланган конфетлар юқори озуқавий қийматга эга эканлиги ва сақлашга бардошли эканлиги билан тавсифланади. Бундан конфетлар конфет корпуси ва бутунлай ёки қисман сирланган қисмлардан ташкил топган бўлади. Сирлаш учун қўлланиладиган шоколад массаси таркибида какао мойининг миқдори 33 фоиздан кам бўлмаслиги керак. Сирлаш учун қўлланиладиган шоколад массаси таркибида бўладиган какао- мойининг фақатгина 5 % ини қандолатчиликда қўлланиладиган ёғ билан алмаштиришга рухсат этилади. Юқорида айтганимиздек конфетларни ёғлар билан ҳам сирлаш мумкин. Лекин, бундай конфетлар таъми ва озуқавий қиймати бўйича шоколад билан сирланган конфетлардан паст туради ва шоколадли конфетларнинг ўрнини боса олмайди. Сирлаш учун қўлланиладиган ёғ массаси тайёрлашда қандолатчиликда қўлланиладиган ёки гидрогенизация қилинган ёғлар какао- кукуни, соя уни, майдаланган ёнғоқ ва бошқа хом ашёлардан фойдаланилади. Конфетларни сирлаш учун помадали масса тайёрлашда эса қандли ва сиртли помадалардан фойдаланилади. Уларнинг намлиги 10-12 %ни, қайтаруванлик хусусиятига эга бўлган қанд миқдори эса 8-10 %ни ташкил этади. Шунингдек, конфетлар сирланмаган ҳолда ҳам ишлаб чиқарилади. Бундай конфетлар фақатгина конфет массасидан тайёрланган корпусдан ташкил топган бўлади. Сирланмаган конфетлар таъм кўрсаткичлари ва озуқавий қиймати бўйича сирланган коенфетлардан бирмунча паст туради.

Драже. Ирислар Драже - кичик ўлчамли, юмалоқ шаклли, корпус устида булама қобиғи бор конфет маҳсулоти ҳисобланади. Дражелар икки қисмдан - корпусдан ва булама қобиқдан иборатдир. Драже корпуси турли конфет ва карамел масаллиқларидан тайёрланади. Баъзан драже корпуси сифатида ёнғоқ мағизи, қуруқ мевалар, резаворлар ва ҳоказолар ишлатилиши мумкин. Ташқи булама қатламининг таркибига қараб дражелар шакарли, шоколадли бўлади. Дражеларни тайёрлаш қуйидаги жараёнларни ўз ичига олади: корпусни тайёрлаш, булама билан қоплаш, ялтиратиш, қадоқлаш ва жойлаш. Дражеларни ялтиратиш учун мум, парафин, ўсимлик ёғидан ташкил топган аралашма ишлатилади. Бу жараён ҳам махсус барабанларда ёки горизонтал жойлаштирилган қозонларда олиб борилади. Ялтироқлик берувчи бу қатлам дражеларни намликдан сақлаб, уларнинг бир-бири билан ёпишиб қолмаслигини таъминлайди. Драже корпусининг қандай масаллиқдан тайёрланганлигига қараб улар қандли, помадали, ликерли, ёнғоқли, марципанли, резавор мевали бўлади. Қандли драже (корпуси йўқ) шакарнинг йирик кристалларига қанд талқонни думалатиб қоплаш йўли билан тайёрланади. Унинг Юность, Бодрость, Детское, Лимон, Цветной горошок ва бошқа турлари мавжуд. Ҳўл мева-резавор мева корпусли дражеларнинг корпуси қуритилган мева ва резавор мевалардан, спиртлардан резавор мевалардан, цукатлардан иборат бўлади. Шоколаддаги майиз, олхўри, шоколаддаги резавор мева, шоколаддаги рябина, шоколаддаги лимон, апельсин бўлакчалари шу тоифа дражеларига киради. Мағизли драже-бу драженинг корпуси қанд ёки шоколад қобиқли қовурилган мағиздан (ерёнғоқ ва бошқа ёнғоқлар мағзидан) иборат. Марципанли драже-корпуси ёнғоқнинг ёки мойли, донли, дуккакли ўсимликлар донининг қовурилмай қирғичдан ўтказиб, шакар ёки иссиқ

шарбат солиб, таъм берадиган моддалар қўшлган мағиздан иборат бўлади. Карамелли драже корпуси эса турли қўшимчалар солиб, қайнатиб қуюлтирилган шакар патока шарбатидан тайёрланади. Бу тур дражеларга Золотой орешек, фруктовое, Слива, Юбилейное ва бошқа номдаги дражеларни киритиш мумкин. Драженинг таъми ва хушбўйлиги аниқ сезилиб турадиган бегона ҳид ва таъмларсиз бўлиши керак. таркибида ёғ бор дражеда ёғсимон, тахир бўлмаслиги керак. Драженинг ташқи кўриниши ўзига хос, сиртида оқарган, шикастланган жойлари бўлмаслиги керак. Ялтиратилган драженинг юзаси силлиқ, ялтироқ бўлиши керак. Уларнинг ранги бир текис, аниқ равшан кўринишли, доғларсиз бўлиши керак. Драженинг намлиги 0, 34 % дан (қандли дражеда) 9 % гачани (ҳархил турларида) ташкил этади. Цукатли, спиртланган резавор мевали ва спиртланган мевали дражеларда намлик 21 % дан ортиқ бўлмаслиги керак. Драженинг булама қобиғида қайтарувчанлик хусусиятига эга бўлган қанд моддасининг миқдори 4 % дан ортиқ бўлмаслиги стандартларда кўрсатиб ўтилган. Ирислар аморф ёки майда кристалли ирис массасидан тайёрланган сутли конфетларнинг бир тури ҳисобланади. Ирис масаллиқлари шакар- патока шарбатига сут, ёғлар, таъм ва хушбўйлантирувчи моддалар қўшиб қайнатиб-қуюлтирилиб олинади. Сут ўрнига баъзан оқсилга бой ёнғоқ мағзи, кунжут, соя, ерёнғоқлар ҳам қўшилиши мумкин. Ирис тайёрлашда рецептурага мувофиқ тайёрланган хом ашёни вакуум-аппаратда қайнатиб қуюлтириб ирис массаси ҳосил қилинади. Сўнгра бу массани 40-50 0 С гача совутилади, хушбуйлантирилади, махсус машиналарда чўзилади ва квадрат, тўғри тўртбурчак, ромбча қилиб қирқиладида кейин ўралади. Ириснинг ассортименти унинг озуқавий қиймати, таъм кўрсаткичлари, структураси, шакли ва ташқи кўринишига қараб ҳар хил бўлади. Тузилиши ва консистенцияси қандайлигига қараб ирис уч ҳил бўлади. Карамелсимон ирис-бу қайнатиб қаттиқ қаттиқ қуюлтрилган, тузилиши

аморф бўлади. Унинг шакли квадрат, намлиги эса 6 % бўлади. Ярим қаттиқ ирис- бу қайнатиб кам қуюлтирилган, намлиги 9 %, ёпишқоқ, аморф тузилишли ирисдир. Масалан, Кис-кис, Ледокол, Шелкунчик, Абрикосовий, Ладога ирислари шулар жумласига киради. Юмшатилган ирис қайнаб турган вақтда ирис массаси билан желатинни аралаштириб туриш йўли билан олинади, натижада қанд кристаллари бир текис тақсимланган, намлиги 6-9 % аморф тузилишли ирис ҳосил бўлади. Мева-резавор мевали қандолат маҳсулотлари Қандолат маҳсулотлари юқори энергия бериш қобилиятига эга бўлган, қандга бой, ширин, мазали, ўзига хос ҳидли ва яхши ҳазм бўладиган озиқ- овқат маҳсулотлари ҳисоб-ланади. 100 г қандолат маҳсулотларининг энергия бериш қобилиятига 1200-2500 кЖ атрофида бўлади. Кўпчилик қандолат маҳсулотларининг биологик қиймати унча юқори бўлмайди, чунки уларни ишлаб чиқаришда ишлатиладиган хом ашёларда шу моддалар жуда кам миқдорда бўлади, баъзилари эса юқори ҳароратда ишлов берилганда парчаланиб кетади. Ҳозирги кунда жумҳуриятимизда қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ошириб, аҳолини талабини тўлароқ қондиришга катта эътибор берилмоқда. Ишлаб чиқарилаётган қандолат маҳсулотларининг таркибида қанд миқдорини камайтириб, уларни витаминлар, аминокислоталар, пектин ва бошқа биологик фаол моддалар билан бойитиш, қандолат маҳсулотлари ассортментини кўпайтириш ҳамда уларни сақлаш муддатини ошириш асосий муаммолардан бири ҳисобланади. Қадоқланган ва ўраб қўйилган қандолат маҳсулотларининг харидорлигини ошириш, ташқи кўринишини яхшилаш учун чиройли этикетка, қутичалар тайёрлаш, ўраш учун ишлатиладиган материалларнинг янги хилларини, айниқса инсон организми учун зарарсиз полимер материалларини ишлаб чиқариш кенгайтирилмоқда.

Қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ва янги корхоналар қуришда ҳозирги замон фан-техника ютуқларини кенгроқ қўллаш, автоматик бошқарувга асосланган технологияни кенг жорий этиш ҳам энг долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда жуда хилма-хил хом-ашё: қанд, патока, буғдой, ловия, сули унлари, крахмал, асал, сариёғ, кофе, ёнғоқ, сут ва сут маҳсулотлари, турли мевалар ва уларнинг сувлари, шарбатлари, какао дуккаги ва ҳоказолар ишлатилади. Шунингдек, махсус хом ашёлар: бўёқ, хушбўй ҳид берувчи, елимловчи, кўпик ҳосил қилувчи моддалар, озиқ- овқат саноатида ишлатиладиган органик кислоталар ҳам ишлатилади. Бундан ташқари парҳез ва шифобахш қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун эса витаминлар, ферментлар, денгиз карамлари, оқсилга бой ашёлар, гематоген, сорбит, ксилит ва бошқа хом ашёлардан кенг фойдаланилади. Қандолат маҳсулотлари қўлланиладиган хом ашёнинг турига, ишлаб чиқариш технологияси ҳамда олинаётган маҳсулотнинг хоссаларига қараб қандли қандолат ва унли қандолат маҳсулотларига бўлинади. Қандли қандолат маҳсулотларига мева ва резавор мевали қандолат маҳсулотлари, карамеллар, конфетлар, ирис, драже, ҳолва маҳсулотлари киради. Унли қандолат маҳсулотларига эса печенъе, пряниклар, пирожнийлар, тортлар, кекслар, рулетлар ва бошқалар киради. Бундан ташқари алоҳида гуруҳга шарқ қандолат маҳсулотлари киритилади. Мева-резавор мевали қандолат маҳсулотлари янги мевалар ва уларни қайта ишлаш натижасида олинадиган маҳсулотлардир, яъни мева сувлари, шарбатлари, бўтқаларидан қанд, хушбўйлантирувчи ва буёқ моддалари, органик кислоталар қўшиб ишлаб чиқариладиган маҳсулотлардир. Бундай маҳсулотларнинг ассортименти жуда хилма-хилдир. Уларга мармелад, пастила, мураббо, повидло, джем, цукат ва желе маҳсулотлари киради. Қандли қандолат маҳсулотлари орасида бу маҳсулотлар юқори биологик қийматга эга эканлиги билан ажралиб туради, чунки уларни ишлаб чиқаришда, витамин, минерал моддалар, пектинлар, ферментларга бой

бўлган хом-ашёлар ишлатилади. Мева-резавор мевали қандолат маҳсулотларининг юқори энергия бериш қобилияти уларнинг таркибида қанд моддаларининг миқдори жуда юқорилиги билан тавсифланади. 100 г мева-резавор мевали қандолат маҳсулотларининг энергия бериш қобилияти 1100-15000кЖ га тенгдир. Мураббо - бу бутун ҳолидаги ёки бўлакларга бўлинган ҳўл меваларни, резавор меваларни, баъзан эса қовун бўлакчаларини шакар ёки қанд-патока шарбатида қайнатиб пиширилган маҳсулот. Мураббо ишлаб чиқариш учун хом ашё сифатида маданий ва ёввойи ўсимликларнинг мевалари, атиргул барглари, ёнғоқлар ва полиз сабзавотлари ишлатилади. Мурабболар ишлаб чиқариш учун янги ҳўл мевалардан ташқари музлатилган ва олтингугурт билан консерваланган мевалар ҳам ишлатилиши мумкин. Яхши пиширилмаган мурабболар тез бижғийди, жуда кўп пиширилган мураббо-ларда эса мевалар эзилиб, шарбатда карамелизацияга учраган қанд таъми пайдо бўлади. Тайёр мураббода хаво пуфакчалари олиб ташланиб 1 литр сиғимдаги шиша ва тунука банкаларга қуйиб қадоқланади. Банкадаги мурабболар герметик бекитилиб стерилизация қилинган ва стерилизация қилинмаган ҳолда чиқарилади. Мурабболарнинг ассортименти қайси мевадан тайёрланаётганлигига қараб ҳар хил бўлади. Сифат кўқраткичлари бўйича экстра, олий ва 1 чи навларга бўлинади. Олча ва гилосдан данаги билан, шунингдек ёввойи мевалар, олтингугурт билан ишланган мевалардан фақат 1-чи нав мурабболар ишлаб чиқарилади. Джем -эзилган мева ва резавор меваларни шакар шарбати, желе ҳосил қиладиган мева сувлари, пектин моддалари қўшиб пиширишдан пайдо бўладиган желесимон консистенцияга эга бўлган маҳсулотдир. Джемнинг мураббодан фарқи шундаки, унда мевалар эзилган, консистенцияси қуюқ, желесимон ҳолатда бўлади. Джем олиш учун ишлатиладиган мевалар таркибида пектин моддаси 1% атрофида бўлиб, нордонлик даражаси эса 1%

дан кам бўлмаслиги керак. Джем тайёрлашда ҳам мевалар мураббо тайёрлашдагидек пишириш учун тайёрланади. Джем бир йула пиширилганлиги учун уларда витаминлар, пектин ва бошқа моддалар мурабболарга нисбатан камроқ парчаланди. Юқори сифатли джем олиш учун уларни вакуум мосламаларда пишириш керак. Повидло . Повидлолар навларга бўлинмайди. Ташқи кўриниши бўйича повидлолар данаксиз, уруғ меваларисиз, эзилмай қолган этларсиз, бир жинсли масса ҳисобланади. Нок ва беҳидан айёрланган повидлоларда эса меваларнинг қаттиқ қисми бўлишига йўл қўйилади. Уларнинг ранги қайси мевадан олинган бўлса ўша меванинг рангига мос бўлиши керак. Уруғли мевалардан олиниб, шиша, тунука банкаларга ва бочкаларга қадоқланган повидлолар қуюқ, суркалувчан, данакли мевалардан тайёрланган повидлолар эса суркалувчан консистенцияга эга бўлиши керак. Повидлоларнинг таъми нордон-ширин, ҳиди эса мева ҳидига мос, хушбўй бўлиши керак. Повидлоларда мураббо ва джемлардагига қараганда сув миқдори бирмунча кўп бўлади. Қуруқ модда миқдори повидлода 66% дан, умумий қанд миқдори эса 60 % дан кам бўлмаслиги талаб этилади. Сув кўп бўлганлиги сабабли улардаги қанд кристаллашиб қолмайди. Повидлонинг умумий нордонлиги (олча кислотасига ҳисоблаганда) 0,2-1,0 % ни ташкил этади. Бу маҳсулотлар тоза, қуруқ, яхши шамоллатиладиган хоналарда ҳавонинг нисбий намлиги 70-75 % дан ошмаган шароитда сақланиши керак. Уларни сақлашда ҳаво ҳарорати 0 0 дан то 20 0 гача бўлиши мумкин. Лекин ҳаво ҳароратининг бундай бўлиши мақсадга мувофиқ эмас. Стерилизация қилинмаган мураббо, джем ва повидлоларни сақлаш жараёнида ҳар хил нуқсонлар вужудга келиши мумкин. Шулардан энг кўп тарқалганларига қанднинг кристалланиб қолиши, моғорлаш ва ачиш киради. Мураббо, джем маҳсулотларининг таркибидаги қанднинг

кристалланиб қолиши уларни 10 0 дан паст хароратда сақлаганда ёхуд банкаларга ва барча ичидаги механик таъсир кўрсатилганда вужудга келади. Мураббо, уларнинг ташқи кўриниши, консистенциясини, таъмини ёмонлаштириб микроорганизмларнинг тезроқ ривожланишини келтириб чиқаради. Мураббо, джем, повидло маҳсулотларининг моғорлаши эса уларни яхши шамоллатилмай қолган хоналарда юқори ҳарорат ва ҳавонинг нисбий намлиги юқори бўлган шароитда вужудга келади. Бижғиш ҳам мураббо, джем ва повидло маҳсулотларига хос нуқсонлардан ҳисобланади. Кўпчилик ҳолларда қанд миқдори кам бўлган маҳсулотларда дрожлар ва бактериялар таъсирида бижғиш жараёни бориши мумкин. Натижада бундай маҳсулотлардан ҳаво пуфакчалари ажралиб, юзасида кўпик ҳосил қилади. Бу маҳсулотларнинг нордонлик даражасининг ошиши айнан шу жараённинг бориши билан тушунтирилади. Стерилизация қилинган мураббо, джем, повидло маҳсулотларининг кафолатланган сақлаш муддати 12 ой, стерилизация қилинмаган маҳсулотларники эса уларнинг турига қараб 6 ойдан, то 3 ойгача қилиб белгиланган. Конфетюр - ўзининг ташқи кўриниши, олиниши ва сифати бўйича джемга яқин туради. У ҳам желесимон консистенцияга эга. Конфетюр ишлаб чиқариш учун олма, олхўри, беҳи, ўрик, шафтоли, олча, қулупнай, гилос ишлатилади. Конфетюр тайёрлашда мева бутунлай ёки бўлакланиб шакар шарбатига туширилади, кейин эса унга 5-16% миқдорида пектин экстракти, лимон кислотаси, хушбўйлантирувчи моддалар қўшилади. Шундан кейин бу аралашма қисқа муддатда (25 дақиқа) меваларнинг хушбўйлигини, таъмини, рангини, витамин ва пектин моддаларини сақлаб қолиш учун вакуум мосламаларда пиширилади. Сифатига қараб конфетюр экстра ва аъло навларга бўлинади. Қуруқ моддалар миқдори конфетюрда мураббо ва джемлардагидан кўпроқ бўлиб 70-75% ни ташкил этади.

Цукатлар деб бутун ёки бўлакларга бўлинган меваларни қанд-патока шарбатида пиширилиб, кейин эса шарбатдан ажратиб, қуритилиб сирланган ёки шакар сепилган қандолат маҳсулотларига айтилади. Цукатлар данакли, уруғли, цитрус, ёнғоқ мевалари ҳамда ошқовоқ, сабзи, лавлаги, қовун ва тарвузларнинг пўчоғидан тайёрланиши мумкин. Цукатлар ҳам худди мурабболарни пиширгандек пиширилади. Уларни сирлаш учун қанд шарбатининг тўйинган эритмаси ишлатилади. Мева устида ҳосил бўлган юпқа қанд пардаси уларга ялтироқлик беради ва ташқи муҳитдан сақлайди. Мармелад. Мармелад-бу ҳар хил шаклдаги, зич желесимон струкурага эга бўлган маҳсулот ҳисобланади.Уни қанд, патока, кислота, ранг берувчи моддалар ва илвира ҳосил қилувчи моддалардан олинади. Илвира ҳосил қилувчи модданинг турига қараб мармеладлар мева-резавор мевали ва желели турларига бўлинади. Мева резавор мевали мармелардлар олишда илвира ҳосил қилувчи хом ашё мева-резавор мевалар бўтқасида бўладиган пектин моддалари ҳисобланади. Қандолатчиликда энг кўп қўлланиладиган бўтқа бу қишки ва кузги олма навларидан тайёрланадиган бўтқалар ҳисобланади. Бошқа мева хом ашёлари эса таъм берувчи қўшимча хом ашё ролини ўтайди. Мева- резавор мева маҳсулотлари ишлаб чиқаришда вакуум-аппаратларда қуюлтирилган мевалар бўтқаси, шарбати экстрактларидан ҳам кенг фойдаланилади. Желели мармеладлар ишлаб чиқаришда илвира ҳосил қилувчи модда асосида агар, агароид, модификация қилинган крахмаллар туради. Шунингдек, олма, лавлаги, цитрус мевалари препарати пектинлар ҳам қўлланилади. Мева-резавор мевали мармеладларни ишлаб чиқариш хом ашёни тайёрлаш, рецептура аралашмасини олиш, қуюлтириш, мармелад массасига ишлов бериш, шакл бериш, қуритиш ва тайёр, маҳсулотни жойлаш каби жараёнларни ўз ичига олади. Хом ашёни тайёрлаш олма бўтқасининг ҳар хил партияларини бир-

бирига аралаштириш ва бошқа хом ашёларни қўшиш жараёнларини ўз ичига олади. Аралашма элаклар орқали эзилади. Бунда қанд хом ашёси ҳам эланади. Кристалл ҳолидаги кислоталар 1:1 нисбатда сувда эритилиб, фильтрланади. Сўнгра рецептура аралашмаси тайёрланади. Рецептура аралашмаси таркибида қанд 65-70 % ни, кислоталар 0,8-1,0, пектин-0,8-1,2 фоизни, туз модификаторлари эса 0,15-0,35 % ни ташкил этади. Антикристаллизатор ролини бажариш учун 4-20 % қанд миқдори шунча миқдордаги патока билан алмаштирилиши мумкин. Рецептура аралашмасини қайнатиш вакуум-аппаратларда қуруқ моданинг миқдори 60-62% га келгунча қуюлтирилади. Қуюлтириш жараёнида илвира ҳосил бўлиши учун шароит яратилади. Қуюлтирилган масса 70-80 0 С гача совутилиб унга озуқабоп кислоталар, ранг берувчи моддалар эссенция, виаминлар ва бошқа қўшимчалар қўшилади. Сўнгра иссиқ мармелад массаси мармелад қуювчи машиналарда қолипларга қуйилади. Кейигн эса шакл берилган маҳсулот совутилади (айни шу пайтда илвира ҳосил бўлади), қолипдан чиқариб олинади ва шакар сепилади. Сўнгра тайёр маҳсулот тунелсимон қуритгич жиҳозларида 50-65 0 С да 6-7 соат давомида 18-24 % намлик қолгунча қуритилади. Шакл бериш услубига қараб мева-резавор мевали мармеладлар қуйма, қирқма, қатлама ва пат турларига бўлинади. Қуйма мармеладлар иссиқ мармелад масасини металл, керамика ва резина қолипларига қўйиш йўли билан олинади. Қирқма мармеладлар мармелад пластини тўғри бурчакли ғўлачалар ва ромбиклар кўринишида қирқиб олинади. Қатлама мармеладлар тўғри буракли қатлар шаклида бўлади. Зич илвира ҳосил қилиш учун желели мармелад рецептурасига қуйидаги моддалар солинади (%): агар-0,8-1,0, пектин-1,0-1,5, агароид-3,0, қанд-50-65, озуқабоп кислоталар-1-2. Шунингдек мева-резавор мевали мармеладлардагига қараганда кўпроқ миқдорда (50% гача) патока қуйилади.

Агар ва агароид бўздан қилинган халтачага солиниб оқиб турган тоза сувда 3 соат давомида ювилади. Бу ерда аггар ва агароидлар сувда бўкади ва ундан ёмон ҳид берувчи моддалар сув ёрдамида чиқиб кетади. Сўнгра бўкиб турган илвира ҳосил қилувчи бу моддалар иссиқ сувда эритилиб, унга қанд, патока қўшиб қуруқ модда миқдори 73-74 % га келгунча қайнатиб қуюлтирилади. Қуюлтрилган модда 50-56 0 С гача совутилиб, ранг берувчи ароматик моддалар ва кислоталар қўшилади. Кейин эса махсус машиналар ёрдамида иссиқ масса қолипларга қуйилади. Озроқ қолипда тургандан сўнгра маҳсулот олиниб устига шакар сепиб ишланади ва 50-55 0 С да қуритиш жиҳозларида 6- 8 давомида қуритилади. Бунда қуруқ модда миқдори тайёр маҳсулоларда 77% дан кам бўлмаслиги керак. Қуритгандан сўнг мармелад совутилади ва жойланади. Желели мармелад шакл беиш усулига қараб қуйма, қирқма ва шаклдор бўлади. Шаклдор мармелад резавор мевалар, мевалар, қуёналар, батончалар кўринишида тайёрланади. Шоколад. Какао-кукуни Шоколад какао дуккакларидан тайёрланган хом ашёга шакар, ҳар хил хушбўй ва лаззатли моддалар қўшиб ёки қўшмасдан ишлаб олинадиган маҳсулотдир. Шоколадда 31-37 фоиз ёғ, 6-8 фоиз оқсил, 47-63 фоиз қанд, 2-4 фоиз крахмал, 1,0-1,5 фоиз минерал моддалар, 0,6 фоиз органик кислоталар, 0,4 фоиз теобромин ва бирмунча В 1 , В 2 , Е витаминлари учрайди. Шоколадда сув миқдори жуда кам (1,0-1,5%) лиги учун юқори тўйимли маҳсулот ҳисобланади. 100г шоколаднинг энергия бериш қобилияти ўртача 2260-2330 кЖни ташкил этади. Шоколад ишлаб чиқариш учун асосий хом ашё майдаланган какао массаси, какао-ёғи ва шакар ҳисобланади. Қўшимча хом ашё сифатида эса ёнғоқ, қахва, қуритилган сут, цукатлар, ванилин ва бошқа хом ашёлар ишлатилади. Шоколад массасига ишлов берилишига қараб оддий ва десерт

шоколадларга бўлинади. Уларнинг ҳар бири эса ўз навбатида қўшимча хом ашёлар қўшилган ва қўшимча хом ашёлар қўшилмаган турларига ҳам бўлинади. Шунингдек, ғовак ва начинкали шоколадлар ҳам ишлаб чиқарилади. Шоколаднинг олиниши . Майдаланган какао-дуккаги, қанд пудраси маълум бир қисм какао-мойи ва рецептура бўйича қўшиладиган ҳар хил қўшимчалардан шоколад массаси тайёрланади. Кейин эса ҳосил қилинаган шоколад массасининг майинлигини ошириш ва бир жинсли ҳолатга келтириш учун массага беш вальцли тегирмонларда аралаштириб-майдалаш йўли билан ишлов берилади. Бу усул билан ишлов берилгандан сўнг масса кукун ҳолатига ўтади. Кейин эса бу массага какао-мойининг қолган қисми солиниб унинг консистенцияси суюқ ҳолатга келтирилади. Оддий шоколад олишда ҳосил қилинган массани бир жинсли ҳолатга келтириш учун гамогенизаторлардан ўтказилади. Десерт шоколади олиш учун эса гамогенизация қилинган масса қўшимча равишда 45-70 0 С ҳароратда 24-72 соат давомида махсус машиналарда эзилиб-ишланади(копширование). Натижада масса бир жинсли ҳолатга келиб, ошловчи моддаларнинг оксидланиши ҳисобига ёқимли таъм ва ҳид пайдо қилади. Сўнгра ҳар қандай шоколад турини ишлаб чиқаришда ҳам шоколад массаси 30 0 С ҳароратда 3 соат давомида ушлаб турилади. Бундай ишлов бериш шоколад массасининг барқарорлигини таъминлайди. Сўнгра иссиқ шоколад массаси махсус автоматлар ёрдамида қолипларга қуйилади. Шоколад массасидаги ортиқча ҳавони чиқариб юбориш учун қолип тебрантириб турилади ва бир вақтнинг ўзида аввало 8 0 С гача, кейин эса 12 0 С гача совутилади. Совутиш жараёни 20-25 дақиқа давом этади. Бу вақт давомида какао-мойи кристалланиб, шоколад массасининг қотишини вужудга келтиради. Натижада майин таъмли, мўрт маҳсулотлар ҳосил бўлади. Совутилган шоколад юзасида конденсат сув томчилари пайдо бўлмаслиги керак, чунки унда қанд кристаллари эриб қолади. Бу массадан

сув парлари буғланиб кетганда эса оқ доғлар пайдо бўлади. Бундай доғларнинг пайдо бўлиши шоколад сифатини пасайтиради. Истеъмолчи бундай нуқсонларга албатта эътибор беради. Кейин эса тайёр шоколад махсус автоматларда қоғозларга ўралиб, жойлаш учун жўнатилади. Шоколадларнинг ассортименти . Қандолат фабрикалари ишлаб чиқараётган шоколадлар оддий ва десерт шоколадларига бўлинади. Уларнинг ҳар бири ўз навбатида қўшимча хом ашёлар қўшилган ёки қўшилмаганлигига қараб турларга ажралади. Оддий қўшимчасиз шоколадлар - тўғри бурчакли плитка шаклида ишлаб чиқрилиб, уларга Цирк, Дорожний, Карпатский, Детский шоколадларини киритиш мумкин. Оддий қўшимчали шоколадлар қўшимчасиз шоколадларга нисбатан кўп миқдорда ва хилма-хил ассортиментда ишлаб чиқарилади. Уларга Сливовий, Апелсиновий, Лунний, Сказки Пушкина (қуруқ сут қўшилган), Белоснежка, Аленка (қаймоғи олинган қуруқ сут қўшилган), Золушка (кофе қўшилган), Седьмое небо (ёнғоқ қўшилган) каби шоколадлар киради. Қўшимчасиз десерт шоколадларига Спорт, Гвардейский, Прима, Люкс, Одесса, Серебянний ярлик ва бошқалар киради. Қўшимчали десерт шоколадларига эса Экстра (сут қўшилган), Рот- Фронт (олхўри қоқи қўшилган), Особий (сут, озроқ туз қўшилган) ва бошқалар киради. Какао-талқони эзилган какао дуккагидан қисман мойини олгандан кейин қолган кунжарани майдалаш натижасида олинган маҳсулотдир. Какао- толқони какао ичимлиги тайёрлаш ва қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда қўлланилади. Какао-талқони ишлаб чиқариш учун какао дуккаги тозаланади, сараланади, қовурилади ва майдаланади. Майдаланган какаодан пресслаш ёрдамида какао мойи ажратилади. Олинган какао мойи шоколад ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Мой олгандан кейин қолган кунжара эса

совутилади, майдаланади ва майда қилиб туйилади. Сўнгра эса элакларда эланиб, ванилин ва хушбўйлантирувчи моддалар қўшилади. Ҳолва ва шарқ ширинликлари Ҳолва. Ҳолва қат-қат толасимон структурага эга бўлган, юқори колорияли қандолат маҳсулоти ҳисобланади. Ҳолва таркибида 45% гача қанд, 30% гача ёғ, 12% гача оқсил, 1,8-2,9% минерал моддалар ва В 1 , В 2 , РР витаминлари бўлади. Ҳолва арабча сўз бўлиб «ширинлик» деган маънони англатади. Ҳолва олиш учун асосий хом ашё сифатида қанд, патока, ёнғоқ, мағзи, кунжут, кунгабоқар уруғи, какао талқони, хушбўйлантирувчи моддалар ишлатилади. Кўпик ҳосил қилиш учун эса етмак эритмаси ишлатилади. Шарқ ширинликлари. Шарқ ширинликлари қандолат маҳсулотларининг катта гуруҳи ҳисобланиб, уларнинг ассортименти 180 дан ортиқ номни ташкил этади. Бу қандолат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда шакар, патока, ёғ, асал, крахмал ва ҳар хил зираворлар ишлатилади. Ишлатиладиган хом ашёнинг турига, ишлаб чиқариш усули ва таъм хусусиятларига қараб шарқ қандолатлари 3 гуруҳга бўлинади: карамелга ўхшаш, конфетларга ўхшаш ва унли шарқ қандолатлари. Карамелга ўхшаш шарқ ширинликлари қаттиқ консиситенцияга эга бўлиб, улар бир-биридан шакли, ўлчамлари, таркиби ва карамел массасига қандай безак берилишига қараб бир-биридан фарқ қилади. Кўпчилик ҳолларда бу қандолат маҳсулотлари шакар, патока ёки шакар-асал шарбатини қайнатиб-қуюлтириб, иссиқ карамел массасига ёнғоқ, кунжут ва бошқа мағизларни қўшиб, ҳосил бўлган массага маълум бир шакл берилиб, совутилади ва жойланади. Бу гуруҳга бодом, ёнғоқ, ерёнғоқ, кунжут уруғи, ўрик данагидан тайёрланган грильяжлар киради. Чўзилувчан карамел массасидан эса парварда, шакар-пандир ва

фешмак каби ширинликлар тайёрланади. Худди шунингдек, бу гуруҳга новот, косҳолва, тузланиб қовурилган писта, бодом, ерёнғоқ, ўрик мағизлари каби ширинликларни ҳам киритиш мумкин. Ундан қилинган шарқ ширинликлари кўп миқдорда ёғ, қанд, ёнғоқ асал, дориворлар (қалампирмунчоқ, долчин, заъфарон) қўшиб ачитилган хамирдан пиширилади. Бу гуруҳга Шакар-чурек, Шакар-пури, Шакар-лукум, Боку карабьеси, Қатлама пахлава, Ёғли пахлава, Сухуми пахлаваси каби шарқ ширинликларини киритиш мумкин. Шарқ ширинликларининг сифатига қўйиладиган талаблар ҳам бошқа қандолат маҳсулотларининг сифатига қўйиладиган талабларга мос келади. Унли қандолат маҳсулотлари Печеньелар. Печеньелар унли қандолат маҳсулотларининг энг кўп тарқалган турларидан биридир. Печеньелар тайёрлаш учун аъло, 1-чи, 2-чи навли буғдой унлари ишлатилади. Шунингдек, ундан хамир тайёрлашда қанд, ёғ, сут маҳсулотлари ва кимёвий кўпчитувчи модда-карбонат кислотасининг натрийли тузи (Nа 2 CO 3 ) қўшилади. Печеньелар рецептурасига ва тайёрлаш усулига қараб қандли, чўзилувчан хамирдан тайёрланган ва кўп миқдорда ёғ, тухум, сут қўшиб тайёрланган (ширмой) печеньеларга бўлинади. Печенье тайёрлаш . Печеньеларни тайёрлаш қуйидаги технологик жараёнларни ўз ичига олади: асосий ва қўшимча хом ашёларни аралаштириш учун тайёрлаш, хамир қориш, ёйиш ва хамирни етилтириш, шакл бериш, пишириш, совитиш ва тайёр маҳсулотни қадоқлаш ва жойлаштириш. Хамирни қориш махсус машиналар ёрдамида бажарилса, дастлаб шакар, сув, ёғ, сут ва бошқа қўшимча хом ашёлардан эмульсия тайёрланиб, сўнгра ун қўшиб хамир тайёрланади. Қанд ва ёғларнинг миқдори, хамир қориш шароитлари қандли ва чўзилувчан печеньелар хамирининг

хоссаларининг ҳар хил бўлишини таъминлайди. Қандли печеньелар учун хамир тайёрлашда хамирга кўп миқдорда шакар ва ёғ қўшилиб, хамирнинг намлиги кўп бўлади ҳамда хамир қориш нисбатан пастроқ ҳароратда, узоқ бўлмаган муддатда олиб борилади. Бу эса ун оқсили клейковинасининг камроқ бўлишини, хамирнинг мўртлигини таъминлаб, берилган шаклларнинг яхши сақланишига олиб келади. Чўзилувчан печеньелар учун хамир қорилганда эса хамир эластик хоссаларга эга бўлиши учун ун оқсили клейковинасининг тўла бўкиши учун шароит яратиш зарур. Бунинг учун эса шакар ва ёғ камроқ солиниб, хамирнинг намлиги баланд бўлиши, юқори ҳароратда, узоқ муддатда хамир қорилиши таъминланади. Масалан, қандли печеньелар учун хамир қориш 19-25 0 С да 10- 15 минут давомида олиб борилса, чўзилувчан печеньелар учун эса 27-30 0 С да 30-60 минут давомида олиб борилади. Сўнгра қорилган хамир жувалар орасидан ўтказилади. Чўзилувчан печеньелар тайёрлашда хамир қат-қат, чўзилувчан хусусиятига эга бўлиши учун бир неча бор жуваланади. Хамир жувалангандан кейин махсус машиналарда доналарга бўлиниб, уларга шакл берилади ва расм солинади. Чўзилувчан хамирдан печенье тайёрлашда печеньенинг юзаси кўпчиб кетмаслиги учун нампарланади. Печеньелар узлуксиз ишлайдиган газ печкаларида 240-270 0 С да 4-6 минут давомида пиширилади. Печеньелар пиширилиши жараёнида хамирда хилма-хил ўзгаришлар рўй беради. Крахмалнинг клейстеризацияланиши, оқсилларнинг денатурацияланиши, қанднинг қисман парчаланиши, крахмалнинг декстринга айланиши, меланоидларнинг ҳосил бўлиши, хушбўй ҳид ва таъмнинг, оч-қўғир рангнинг ҳосил бўлиши ва ҳоказолар бунга мисол бўла олади. Юқори температурада NaHCO 3 нинг парчаланиши натижасида СО 3 ва NH 3 сингари газсимон маҳсулотлар ажралиб чиқади. Бу эса хамирнинг кўпчиши ва печеньелар ичида ғовакликларнинг пайдо бўлишини таъминлайди. Пиширилган печеньелар совитилади, кейин сифати текширилиб,

қоғозларга ўралади ва жойланади. Печеньелар ассортименти. Печеньеларнинг ассортименти уларнинг рецептураси, ишлатилаётган унинг тури, навига қараб ва хамир тайёрлаш усулига қараб хилма-хилдир. Қандли печеньелар энг кўп ассортиментда ишлаб чиқарилади. Аъло навли буғдой ундан тайёрланадиган Апелсиновое, Отрадное, Молочное, Диетическое, Лимонное, 1-навли ундан тайёрланадиган Садко, Чайное, Шахматное, Целинное, Дружба, Лето, Солнечное, 2-навли ундан тайёрланадиган Новость, Комбайнер, Северное печеньелари шулар жумласидандир. Чўзилувчан хамирдан тайёрланадиган печенъеларда қанд ва ёғ миқдори қандли печеньеларга нисбатан камроқ бўлиб, улар зичроқ структурага эга бўлиб, камроқ бўкади ва уваланмайди. Бу печеньеларнинг юзаси силлиқ, оддий нақшли, оч сариқ рангда бўлади. Аъло сортли буғдой унидан тайёрланадиган Аврора, Москва, Мария, Школное, Новое, Томатное, 1-навли буғдой унидан тайёрланадиган Смес №1, Украинское печеньелари кабилар чўзилувчан хамирдан тайёрланган печеньеларга киради. Ширмой печеньелар қандли ва чўзилувчан печеньелардан таркибида қанд, ёғ, тухум ва сут маҳсулотлари миқдорининг кўплиги билан ажралиб туради. Бу печеньелар ишлаб чиқариш учун асосан аъло навли буғдой уни ишлатилади. Ширмой печеньеларнинг ўлчамлари кичкина, хилма-хил шаклда бўлиб, юзаси мағиз, ёнғоқ, шоколод, майиз ва бошқа маҳсулотлар билан безатилиб ишлаб чиқарилади. Крекер (қуруқ печенье). Крекер ташқи кўриниши қат-қат структураси бўйича чўзилувчан хамирдан тайёрланган печеньеларга жуда ўхшаш бўлсада, улардан таркибида қанд бўлмаслиги ва хамир тайёрлашда хамиртуруш ишлатилиши билан ажралиб туради. Крекерларни овқатланишда нон ўрнида ишлатиш ҳам мумкин. Тайёрлаш усулига ва таркибига қараб крекерлар хамиртуруш солинган ёки хамиртуруш ҳам кимиёвий кўпчитувчи модда қўшилган (Здоровье,

Молодость, Московский, Столовое) зираворлар қўшилган, (пишлоқ, анис, туз ва бошқалар) гуруҳларига бўлинади. Галетлар. Галетлар таркибида намлик жуда кам бўлган, узоқ сақланадиган, экспедицияга чиқувчилар ва сайёҳларга мўлжалланган қуритилган унли қандолат маҳсулоти ҳисобланади. Таркибига қараб галетлар оддий, бойитилган, парҳезбоп турларига бўлинади. Оддий галетлар қанд ва ёғ қўшмасдан буғдой унининг 1-чи ва 2-чи навларидан тайёрланади. Бойитилган галетлар буғдой унининг аъло навидан ёғ қўшиб ишлаб чиқарилади. Парҳезбоп галетлар таркибида шакар ва ёғ кўп бўлган турларига бўлинади. Пряниклар. Пряниклар ширин, зиравор таъмга эга бўлиб буғдой ёки буғдой-жавдар унидан қанд, кимёвий кўпчитувчи моддалар ва ҳар хил зираворлар қўшиб тайёрланадиган қандолат маҳсулоти ҳисобланади. Улар печеньелардан таркибида кўп миқдорда қанд (45 фоизгача), сув (12-14 фоиз) ва ҳар хил зираворлар борлиги билан фарқ қилади. Баъзи бир пряникларга қанддан ташқари асал, крахмал шинниси (патока), ёғ, тухум, мағиз каби қўшимча хом ашёларни ҳам ишлатиш мумкин. Печеньеларга махсус ҳид ва таъм бериш учун хамирга зираворлар - мускат ёнғоғи, кардомон, арпабодиён, зира, занжабил, кашнич, ванилин ва бошқалар қўшилади. Пряниклар тайёрлаш. Пряниклар хамир тайёрлаш усулларига қараб оддий ва қайнатилган пряникларга бўлинади. Оддий пряниклар тайёрлашда хамир бир йўла қорилади. Бу усулда зираворли шарбатга ун ва кимёвий кўпчитувчи моддалар қўшиб қорилиб хамир тайёрланади. Хамирнинг намлиги 23,5-25,5 % ни ташкил этади. Қайнатилган пряниклар учун хамир тайёрлаш уч босқичда олиб борилади. Биринчи босқичда 85-95 0 С ҳароратга эга бўлган шакар-крахмал шинниси ёки шакар-асал шарбатига ун аралаштириб қорилади. Сўнгра маҳсулотнинг яхши ва ўзига хос таъмга эга бўлишини таъминлаш учун бир неча кун 10-15 0 С ҳароратга эга бўлган хоналарда сақланади. Кейин эса хамирга кимиёвий кўпчитувчи, зираворлар ва бошқа хом ашёлар қўшиб,

яхшилаб қорилади. Бу ерда тайёр хамир 20-22 % намликка эга бўлиши керак. Тайёр хамир юпқа қилиб ёйилади, сўнгра қўлда ёки махсус машиналарда уларга шакл берилади. Пряниклар махсус газ печкаларида 200- 240 0 С да 6-12 минут давомида пиширилади. Пиширилган пряниклар шакар шарбати ёрдамида сирланади, баъзи ҳолларда эса шакар, ёнғоқ мағзи сепилади. Бундай ишлов бериш пряникларнинг мазасини ошириб, уларга яхши чирой беради ва қуриб қолишдан сақлайди. Сўнгра пряниклар совутилиб, жойланади. Пряникларнинг ассортименти. Оддий ва қайнатилган пряникларнинг ассортиментини уларни ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган унларнинг навлари ва пряникларнинг таркиби ҳарактерлайди. Оддий пряниклар буғдой унининг аъло, 1-чи ва 2-чи навларидан тайёрланади. Аъло навли ундан тайёрланадиган пряникларга Мятние, Лимонние, Ванилние, Тулские, 1-чи навли ундан ишлаб чиқариладиган пряникларга Московские, Спортивние, Банан, Осенние каби пряниклар киради. Қайнатилган хамирдан тайёрланадиган пряниклар тўқроқ жигар рангли, уларда ўзига хос ёқимли ҳид яққол сезилиб туради, оддий пряникларга нисбатан секинроқ қуриш ва қотиш хусусиятига эгадир. Қайнатилган пряниклар асосан 1-навли ундан, баъзан эса аъло ва 2-чи навли унлардан ҳам ишлаб чиқарилиши мумкин. Аъло навли ундан ишлаб чиқариладиган Любителские, Невские, 1-чи навдан ишлаб чиқариладиган Загорские, Сахарние, Медовие, Фруктовие, Русские, 2-чи навдан ишлаб чиқариладиган Карелские, Румяний, Линда пряниклари шулар жумласидандир. Қайнатилган хамирдан пряникка нисбатан нами кўпроқ ва шакари камроқ бўлган коврижка деб аталувчи унли қандолат маҳсулоти ҳам ишлаб чиқарилади. Вафли. Вафли кичик ғовакли япроқчалар, стаканчалар, чиғаноқлар ва бошқа шакллардаги енгил, юзаси нақшланган унли қандолат маҳсулотидир.

Баъзи вафлилар шоколад билан сирланган ҳолда ҳам чиқарилиши мумкин. Вафлиларни ишлаб чиқариш хамир тайёрлаш, вафли япроқчаларини пишириш, начинка тайёрлаш, начинкани вафли қатламларига жойлаштириш, кесиш, ўраш ва жойлаш каби технологик жараёнларни ўз ичига олади. Вафли хамири суюқ бўлиб (сувнинг миқдори 63-68%), бу хамирни узлуксиз ишлайдиган махсус хамир қорийдиган машиналарда ёғ, шакар, кимёвий кўпчитувчи моддалар, сут, туз, эссенциялар ва бошқа қўшимча хом ашёлардан тайёрланган эмульсияга аъло навли ун қўшиб ишлов бериш йўли билан олинади. Сўнгра суюқ хамир вафли қолипларига қуйилиб 170 0 С ҳароратда 1-3 минут давомида пиширилади. Хамир таркибидаги сувнинг тезда буғланиши вафли япроқчаларининг жуда ғовак бўлишига олиб келади. Совутилгандан кейин вафли япроқчалари орасига начинкалар жойланиб, кўп қаватли вафли варақалари маълум муддатга қўйилади ва кесувчи машиналарда маълум шакл ва ҳажмда кесилиб, жойланади. Вафли ассортименти. Вафлилар начинкасиз ва начинкали бўлиши мумкин. Начинкасиз вафлилар таркибида қанд, ёғ, тухум маҳсулотлари кўп бўлган ширмойли хамирдан тайёрланади. Начинкали вафлилар кенг тарқалган бўлиб, уларнинг ассортименти хилма-хилдир. Вафлиларнинг начинкаси помадали, кремли, сутли, мевали, ёнғоқли, ёғли, помадали-мевали, шоколадли бўлиши мумкин. Крем начинкали вафлилар эссенциясининг турига қараб Ананасние, Апелсиновие, Лимонние, Ягодние номлари билан чиқарилади. Ёнғоқ начинкали вафлиларга Ракушки, Ореховие вафлиларини киритиш мумкин. Пирожнийлар ва тортлар. Пирожнийлар ва тортлар юқори тўйимликка эга бўлган хилма-хил таркибли, чиройли нақшлар билан безатилган унли қандолат маҳсулотлари ҳисобланади. Уларни тайёрлаш учун ундан ташқари кўп миқдорда ёғ, шакар, тухум маҳсулотлари ва бошқа хилма-хил қўшимча масаллиқлар талаб этилади. Бу маҳсулотлар тез бузилувчан бўлганлиги учун ишлаб чиқарилган жойларда тезда сотилиши керак. Таркиби, тайёрланиш

жараёнлари бўйича пирожний ва тортлар бир-бирига ўхшаш бўлсада, тортлар катта ўлчамда бўлиб, уларга нақш бериш жуда мураккаблиги билан ажралиб туради. Пирожний ва тортлар тайёрлаш асосан қуйидаги уч босқични ўз ичига олади: хамир тайёрланиб, торт ярим фабрикатини пишириб олиш; нақш бериш учун ярим фабрикатлар тайёрлаш; нақш бериш учун тайёрланган ярим фабрикат билан пирожний ва тортларни безаш; уларга нақш бериш. Таркиби ва ишлаб чиқариш жараёнларига кўра пиширилган ярим фабрикатлар бисквитли, қумоқли, қат-қат, қайнатилган, оқсил билан кўпиртирилган, қандли ва ҳоказо хилларда бўлиши мумкин. Бисквитли ярим фабрикат кўпиртирилган бисквитли хамирдан тайёрланади. Бисквит тайёрлаш учун тухум меланжига шакар, ун, крахмал қўшиб қувланади, ҳосил бўлган сметанага ўхшаш хамир қолипларга қуйилиб пиширилади ва совитилади. Сўнгра совитилган, намлиги 20-24% бўлган ярим фабрикат кесилиб, унга хушбўй шакар шарбати берилади ва безатилади. Қумоқ-қумоқ ярим фабрикат юқори миқдордаги ёғ, тухум, шакар ва кимёвий кўпчитувчи модда солинган пластик хамирдан тайёрланади. Хамир юпқа қилиб ёйилади ва тегишли металл қолипларга солиниб шакл берилади ва пиширилади. Хамир таркибида ёғ, шакар, тухум кўп бўлганлиги сабабли ярим фабрикат юмшоқ бўлади ва сал таъсир натижасида ҳам уваланиб кетиши мумкин. Ранги сариқ, оч қўнғир тусда бўлади. Қат-қат ярим фабрикат юқори эластикликка эга бўлган хамирдан тайёрланади. Унни қориш пайтида тухум маҳсулотлари, озуқавий кислоталар қўшилади. Бу кислоталар ун клейковинасининг бўкишини ва эластиклигини оширишга олиб келади. Сўнгра хамир юпқа қилиб ёйилади ва хамир орасига 15% ун қўшилиб, совутилган сариёғ суртилади. Ёғ қатлами хамирнинг учлари билан ёпилади ва кўп марта букланиб, совитилади ва ёйилади. Бу жараён бир неча марта такрорланиб қатлам-қатлам ҳосил қилинади. Кейин хамирнинг юзига тухум сариғи сурилиб, қолипларга солиниб 215-250 0 С да пиширилади. Пиширилган ярим фабрикат совутилиб, безак берилади.

Қайнатилган ярим фабрикат кучли клейковинали унни сув, ёғ, туздан иборат қайнаб турган аралашмага қорилиб-қайнатилиб ва кўп миқдордаги меланж билан яхшилаб аралаштириб тайёрланган хамирдан олинади. Бу хамирга машиналарда ва қўлда шакл берилади ва пиширилади. Хамир пишиши вақтида ҳалқа, най шаклидаги ярим фабрикатнинг ичи бўш бўлиб пишади. Ана шу бўшлиққа ярим фабрикат совигандан кейин крем тиқилади. Оқсилли-кўпиртирилган ярим фабрикат ун қўшмасдан тайёрланади. Совутилган тухум оқига аста-секин шакар қўшиб кувланади.Аралашма кувланганда орасига ҳаво кириб ғовак бўлиб қолади. Бу хамирга тезда ёғ сурилиб, листларга қўйилади ва 110-135 0 С да пиширилади. Пиширилган ярим фабрикатларга безак бериш учун ва ёқимли таъм бериш мақсадида ҳар хил ярим фабрикатлар ҳам тайёрланиши зарур. Безак бериш учун ишлатиладиган бундай ярим фабрикатлар асосан кремлардир. Кремлар асосан сариёғли, қаймоқли, тухум оқидан тайёрланган, қайнатилган ва пишлоқлардан тайёрланган бўлади. Сариёғли крем сариёғни қанд упаси билан аралаштириб кувланади, кувлаш охирида ванил кукуни, коньяк ёки кучли десерт винолари солиниб пишитилган ярим фабрикатдир. Сариёғли кремлар ҳам ўз вақтида тухум, сут, мева шарбатлари ишлатилишига қараб ҳар хил бўлади. Кремларнинг ҳаммаси ҳам тез бузилувчан маҳсулот бўлганлиги сабабли тайёрлангандан бошлаб 5 соат ичида ишлатилиши зарур. Қаймоқли кремлар 35 фоиз ёғлиликка эга бўлган тоза, янги қаймоқлардан олинади. Бундай кремларни тайёрлаш учун қаймоқ 2 0 С гача совутилиб, паст ҳароратда қанд пудраси билан 20-25 минут давомида кувланади. Қайнатилган крем олиш учун ун 105-110 0 С да қовурилиб, сўнгра 5 минут давомида 95 0 С ҳароратга эга бўлган шакар-сутли қиёмда қайнатилади. Бу кремларда намлик юқори, сут ва тухум борлиги учун микроорганизмлар тезда ривожланиб ачиб қолиши мумкин. Шу сабабли қайнатилган кремларни тезда ишлатиш зарур.

Тухум оқидан қилинган кремлар совитилган тухум оқига шакар шарбати қўшиб, 80-90 0 С да пиширилган кўпиксимон массадир. Пишлоқли кремлар эритилган пишлоқларни сариёғ ва сут ёрдамида кувлаш йўли билан олинади. Шунингдек, безак берувчи ярим фабрикатлар ўрнида шакар шарбати, ёнғоқ, цукатлар, шоколад, мевалар, пирожний ва торт увоқлари ҳам ишлатилиши мумкин. Пирожний ва тортларнинг ассортименти. Пиширилган ва безак бериш учун ишлатиладиган ярим фабрикатларнинг турига қараб пирожний ва тортлар ҳам хилма-хилдир. Уларнинг ассортименти қуйидаги 29-жадвал маълумотларида келтирилди. Пирожний ва тортларнинг сифатига талаблар. Пирожний ва тортларнинг шакли ва безаги хилма-хил бўлиши, бироқ маҳсулотнинг иш турига мос бўлиши, эзилган, дарз кетган, қинғир-қийшиқ жойлари бўлмаслиги керак. Ён сиртлари безак бериш учун ишлатиладиган ярим фабрикатлар билан тўла қопланган бўлиши зарур.

жадвал Пирожний ва тортларнинг ассортименти Ассортименти пирожнийлар тортлар 1 Бисквитли Полоска, Риголетто, Бисквитное, Желейное Сказка, Осень, Кофейний, Москвичка, Березка, Трюфель 2 Қат-қат Кремли слойка, Муфточка, Наполеон Спортивний, Яблочний, Қат-қат кремли 3 Қумоқ-қумоқ Кольцо желейное, Грибок, Краковское, Корзиночка Песочно-фруктовий, Абрикотин, Ленинградский, Московский 4 Қайнатилган Эклер, Орешек, Заварное кольцо, Заварная трубочка - 5 Оқсилли- кўпиртирилган Грибок, Ланда, Белковосбивное День и ночь, Полет, Киевский, Птичье молоко 6 Бодомли Миндальное, Варшавское, Ореховое Идеал, Большой театр, Миндально-Фруктовый Кесилган жойида аралашмаган ва пишмаган хамир бўлаклари бўлмаслиги ва қатламлари бир текисда жойланиши керак. Маҳсулотларнинг юзасидаги нақшлар чиройли, аниқ бўлиши, безак ярим фабрикатларга бир текисда сурилган бўлиши керак. Агар ярим фабрикатларнинг юзасига шоколад, помада, мармелад сурилган бўлса, маҳсулот юзаси ялтироқ бўлиши, оқариб қолган доғлари бўлмаслиги керак. Пирожний ва тортларнинг таъми ва ҳиди ўзига хос, ёқимли, бегона таъм ва ҳидларсиз бўлиши керак. Ёқимсиз, бегона, ачиган ёғларга хос таъмга

ва ҳидга эга бўлган маҳсулотлар сотишга рухсат этилмайди. Пирожний ва тортларда намлик, ёғ ва қанд моддаларининг миқдори стандартларда ярим фабрикатлар учун белгиланади ва тасдиқланган рецептурага мос келиши керак. Кекслар ва рулетлар Кекслар таркибида кўп миқдорда ёғ, меланж, қанд бўлган ширмойли хамирдан тайёрланади. Кекслар рецептурасининг асосий фарқи шундаки, бу маҳсулотларни ишлаб чиқаришда хамирга узум, цукатлар, бодомлар қўшилади. Кекслар учун хамир кимёвий кўпчитувчи моддалар ёрдамида кувлаш йўли билан тайёрланади. Хамир махсус қолипларга солиб пиширилади. Кекслар юзаси қанд упаси, шарбатлар, цукатлар ёрдамида безалади. Рулетлар. Рулетлар бисквитли хамирдан тайёрланади. Дастлаб хамир ёйилади, сўнгра пиширилади. Пиширилган хамир устига мевали, кремли ва бошқа начинкалар сурилиб, рулет шаклида ўралади. Рулетлар доналаб ва тарозида тортиб сотилиши мумкин.

Адабиётлар : 1. «Ўзбекистон иқтисодиёти» ахборот ва таҳлилий шарҳ 2005 йил. Тошкент, Ўзбекистон, 2006. 2. Нормахматов Р. Озиқ-овқат маҳсулотлари товаршунослиги. Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош муҳаррияти, 2002. 3. Нормахматов Р., Вакил М.М. Ценность плодов хурмы. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №1, с. 22-23. 4. Нормахматов Р. Абрикосы и персики – источник каротина. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №5-6, с. 47. 5. Нормахматов Р. Макро и микроэлементы в плодах граната и хурмы Узбекистана. Ж. Хранение и переработка сельхоз сыря, 2001, №6, с. 37- 38. Российская Академия сельскохозяйственных наук. 6. Нормахматов Р., Отамурадов К.О., Ахмеджанова Ф.А., Маљсудов Т.М. Товаршунослик. Тошкент, Меќнат, 2004 й. 7. Справочные таблицы содержания основных пищевых веществ и энергетической ценности пищевых продуктов. М.: Во Агропромиздат, 1987. 8. Останақулов Т.Э. Сабзавоб экинлари биологияси ва ўстириш технологияси. Тошкент, 1997. 9. Чепурной И.П. Заготовка и переработка меда. М.: Во Агропромиздат, 1987. 10. Чудаков В.Г. Технология продуктов пчеловодства. М.: Колос, 1979. 11. Теплов В.И., Панесенко В.А. Товароведение и экспертиза животноводческого сырья. Издательство Дашков и К, 2006.

O'xshashlar

Қанд, асал, крахмал ва қандолат маҳсулотлари

Крахмал, шакар, асал ва қандолат товарлари

Унли қандолат маҳсулотлари технологияси

Қанд - шакар ишлаб чикариш технологияси

Саноатда ишлатиладиган хом-ашёлар ва материаллар