Саноатда ишлатиладиган хом-ашёлар ва материаллар - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Саноатда ишлатиладиган хом-ашёлар ва материаллар

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

365 KB

Ko'chirib olish

Саноатда ишлатиладиган хом-ашёлар ва материаллар Режа: 1. Ҳозирги замон технологиясида саноат хом-ашёлари, уларнинг роли, турлари ва рационал фойдаланиш. 2. Новвойлик, макарон ва қандолатчиликда қўлланиладиган қайта ишланган мева-резавор хом ашёлари. 3. Озиқавий кислоталар, бўёқлар, хушбўйлантирувчи ва ёрдамчи хомашёлар. 4. Технологик жараёнларда энергиянинг роли ва аҳамияти, турлари ва улардан рационал фойдаланиш.

Ҳозирги замон технологиясида саноат хом-ашёлари, уларнинг роли, турлари ва рационал фойдаланиш Озиқ-овқат саноати комплекс тармоқ ҳисобланади. Унинг таркибига қуйидаги тамоқлар киради: озиқ-овқат, гўшт ва сут саноати, балиқ ва ун ёрма саноати. Озиқ-овқат саноат тармоқлари ўз навбатида махсус тармоқларга бўлинади. Озиқ-овқат саноатига қанд, ёғ-мой, қандолатчилик, спирт-ликер-ароқ маҳсулотлари, вино, макарон, консерва, пиво, нон ишлаб чиқариш кабилар киради. Гўшт ва сут саноати тармоғи. Бу тармоққа гўшт, сут, гўшт консервалари ишлаб чиқариш киради. Балиқ аноати тармоғи. Бунга балиқ овлаш, балиқни қайта ишлаш, балиқ консерваларини ишлаб чиқариш киради. Ун-ёрма ва комбикорма тармоғи. Бу тармоққа ун, ёрма ва комбикорма ишлаб чиқариш киради. Хомашёнинг турига қараб озиқ-овқат саноати тармоғи 3 гуруҳга бўлинади: ҳайвонот хомашёларини қайта ишлаш саноати, ўсимлик хомашёларини қайта ишлаш тармоғи, қишлоқ хўжалиги хомашёси бўлмаган хомашёларни қайта ишлаш саноати. Озиқ-овқат хомашёлари саноати хомашёларни қайта қайта ишлаш босқичлари бўйича хомашёни биринчи қайта ишлаш тармоғи ва хомашёни иккинчи қайта ишлаш тармоқларига бўлинади. Озиқ-овқатни қайта ишлаш саноатининг хомашёлари саноат хомашёлари ва қишлоқ хўжалиги хомашёларига бўлинади. Саноат хомашёси қандайдир бир бир дастлабки материалларни саноатда қайта ишлаш натижасида олинади. Қишлоқ хужалик хомашёси биринчи ҳисобланади ва ундан тайёр маҳсулот олинади, масалан ўсимлик мой, шакар, сабзавот консервалари ёки иккинчи хомашё, у озиқ-овқат саноатида ишлатилади. Масалан, ун нон саноатида, шакар қандолатчиликда.

Хомашёдан ташқари асосий ва қўшимча материаллардан ҳам фойдаланилади. Асосий материалларга хомашёнинг таъми ва сифатини яхшиловчи қишлоқ хужалик маҳсулотлари ёки хомашёга қўшимча сифатида қўшиладиган озиқ-овқат саноати тайёр маҳсулотлари (томат пастаси, шакар, ўсимлик мой ва бошқалар) киради. Маълумки, озиқ-овқат саноати кўпчилик маҳсулотларининг таннархи структурасида хомашё саноат харажатларининг 80-90 фоизни ташкил этади. Шундай экан хомашёни 1 фоизга иқтисод қилиш маҳсулотнинг таннархини 0,80,9 фоизга пасайтиради. Шу сабабли ҳам хомашё ресурсларидан рационал фойдаланиш ҳар бир корхона ёки тармоқнинг хужалик фаолиятининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Хомашёни дастлабки ишлаш билан машғул бўлган тармоқларда улардан рационал фойдаланишнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: • янги техника ва технологияларни жорий этиш ҳисобига нобудгарчиликни камайтириш; • хомашёни етказиб бериш ва сақлашда нобудгарчиликни камайтириш; • хомашёдан фойдали моддаларни тўлиқ ажратиб чиқариш ҳисобига тайёр маҳсулотнинг чиқишини ошириш (шакарни лавлагидан, мойни мой тутувчи уруғлардан ажратиб олиш); • тармоқларда мавсумий характерга эга бўлган хомашёларни ўз вақтида қайта ишлаш. • маҳсулотнинг микробиологик ва кимёвий жараёнлар таъсирида нобуд бўлишини камайтириш; • хомашё ва чиқитлардан комплекс фойдаланиш (масалан, картошкадан спирт ва крахмал олишда, виноматериаллар олишда, узумни қайта ишлаб сирка олиш). Хомашёга иккинчи қайта ишлов бериш тармоқларида хомашёдан рационал фойдаланишнинг асосий йўналишлари қўйидагилардан иборат:

• хомашёни етказиб бериш, ортиш тушириш ва сақлашда нобудгарчиликни камайтириш;  ишлаб чиқаришнинг ва ишлаб чиқариш нобудгарчиликларини камайтириш; • ишлаб чиқариш чиқитларидан тўлиқ фойдаланиш;  техника ва технологияни такомиллаштириш. • озиқ-овқат саноати учун хомашё ресурсларини кўпайтириш қишлоқ хужалигининг ривожланиши билан тўғридан-тўғри боғлиқликка эгадир. Қишлоқ хўжалиги эса икки йўл билан ривожланади: • ривожланишнинг экстенсив йўли (экин майдонларни кенгайтириш); • ривожланишнинг интенсив йўли (қўшимча материал ва меҳнат харажатларини қўллаш). Ерга ишлов беришнинг техника ва технологияларини такомиллаштириш ҳисобига қўшимча экин майдонларисиз маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш мумкин. Қишлоқ хўжалигини интенсификациялаш эса қуйидаги йўналишлар асосида амалга оширилади: қишлоқ хужалигини кимёлаштириш, механизациялаштириш, ерга тўғри ишлов бериш ва бошқалар). Новвойлик, макарон ва қандолатчиликда қўлланиладиган қайта ишланган мева-резавор хом ашёлари Бугунги кунда новвойлик, макарон ва қандолатчилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришда қайта ишланган мева-резавор хомашёларидан ҳам кенг фойдаланилади. Бундай хомашёлар яримтайёр маҳсулот сифатида қўлланилганлиги учун улар “мева ва резавор яримтайёр маҳсулотлари” деб ҳам аталади. Қуйида ана шу яримтайёр маҳсулотларнинг баъзи бирларини тавсифини келтирамиз. Пюре. Пюре-қандолатчиликда энг кўп қўлланиладиган мева-резаворли яримтайёр маҳсулот ҳисобланади. Пюрелар мева ва резаворларни данаклари, уруғ камералари ва истеъмолга яроқсиз қисмларидан тозалаб, кейин мева

этини махсус эзиб ишлайдиган машиналарда майдалаб-эзиб, кейин эзилган массани стерилизация қилиш йўли билан консерваланган яримтайёр маҳсулоти ҳисобланади. Пюреларда қуруқ модданинг миқдори 7-13 фоизни ташкил этади. Пюрелар қанд қўшиб тайёрланган ва қанд қўшмай тайёрланган турларга бўлинади. Мева-резавор мева пасталари. Бу яримтайёр маҳсулоти табиий ёки сулфитация қилинган пюреларни вакуум-аппаратларда қайнатиб-қуюлтириш йўли блан олинган яримтайёр маҳсулот ҳисобланади. Пасталарнинг таркибида қуруқ модданинг миқдори 18-30 фоизни ташкил этади. Припаслар. Припаслар асоосан хушбўй ҳидли мева ва резавор мевалардан олинган яримтайёр маҳсулоти ҳисобланади. Уларни тайёрлашда мева ва резавор меваларнинг имкон қадар хушбўй ҳидини сақлаб қолиш чораларини кўриш талаб этилади. Припаслар асосан қандолат маҳсулотларига хушбўй ёқимли ҳид бериш учун қўлланилади. Припаслар тайёрлашда кўпинча қора смородина, малина, цитрус меваларидан фойдаланилади. Шунингдек припаслар тайёрлашда зираворлар ҳам қўлланилади. Цукатлар. Цукатлар мураббонинг бутун ёки тилимларга кесилган ва қуритилган меваларидир. Меваларнинг юзаси шакар кукуни ёки шакар қиёми билан қопланган бўлиши мумкин. Цукатлар олий, биринчи ва саноатда қайта ишлашга мўлжалланган навларга бўлинади. Улардан пирожний ва тортларни безатишда, конфет ва шоколад маҳсулотларини тайёрлашда фойдаланилади. Ташқи кўринишига кўра цукатлар бутун мевалар ёки уларнинг қисмларидан иборат бўлиши керак. Улар шакли ва ўлчамига кўра бир жинсли, ёпишмаган, юзасига шакар кукуни сепилган ёки шакар қиёми билан қопланган бўлиши керак. Томат (помидор) концентратлари. Бу яримтайёр маҳсулотлар томатли макарон маҳсулотларини ишлаб чиқаришда қўлланилади. Томат концентратларга, асосан томат-пюре ва томат-паста киради. Томат-пюре таркибида 12, 15, 20%, томат-паста таркибида-30, 35 ёки 40% қуруқ моддалар мавжуд бўлади. Томат концентратларининг асосийси бўлиб, таркибида 30%

қуруқ моддалар мавжуд бўлган томат-паста ҳисобланади. Томат-пюре дастлаб пўстлоғи ва уруғларидан тозаланган, қирғичдан ўтказилган помидор массасини очиқ қозонларда намлигини буғлатиш йўли билан, томат-паста эса вакуумаппаратларда бўғлатиб олинади. Помидор массасидан, махсус қуритгичларда таркибида 4-6% намликка эга помидор кукуни олинади. Сув билан аралаштирилганда помидор кукуни қайтадан пюресимон ва пастасимон концистенцияли маҳсулотга айланади. Озиқавий кислоталар, бўёқлар, хушбўйлантирувчи ва ёрдамчи хомашёлар Озиқавий органик кислоталар. Кўпгина қандолат маҳсулотларига мева ва резаворларга хос бўлган нордон таъм бериш учун озиқавий органик кислоталар кенг қўлланилади. Озиқавий органик кислоталарга лимон, вино, олма, сут, сирка кислотаси мисол бўлади. Булар орасидан лимон, сут ва сирка кислоталари кўпроқ ишлатилади. Лимон кислотаси. Озиқавий лимон кислотаси таркибида қанд мавжуд бўлган муҳитларни аспергиллус нигер замбуруғлари билан ферментлаштириш жараёнида олинади. Бундай муҳит сифатида шакар ишлаб чиқариш саноатининг чиқиндиси-мелассадан фойдаланилади. Лавлаги мелассаси таркибида 80% атрофида қуруқ моддалар, шу жумладан, 46-51% сахароза, 0,8-2,7% азотли ва 8,5% минерал моддалар мавжуд. Сут кислотаси қандолат маҳсулотлари, мева шарбатлари ишлаб чиқа- ришда ва новвойлик саноатида қўлланилади. Озиқавий сут кислотаси таркибида углевод мавжуд бўлган хомашёларни Делбрюк гомоферментатив сут кислотаси бактериялари (лактобаcиллус делбруеcкий) ёрдамида бижғитиш йўли билан олинади ва сувли эритмадан иборат бўлади. Сирка кислотаси озиқ-овқат саноатида, шу жумладан, новвойликда қўлланилади. У ўткир ҳидга эга, рангсиз суюқ модда. Сувсиз сирка кислотаси кристалл модда бўлиб, музга ўхшайди. Шунинг учун у баъзан муз сирка

кислотаси дейилади. Сирка эссенцияси кимёвий йўл билан тайёрланади. Таркибида 80 % га яқин сирка кислотаси бор. Сирка яхши шамоллатиладиган хоналарда 0 дан 20 °C гача бўлган ҳароратда ҳавонинг 75-80 % нисбий намлигида сақланади. Озиқавий бўёқлар . Маҳсулотнинг ранги унинг жозибадорлигини белгиловчи омиллардан ҳисобланади. Шунинг учун озиқ-овқат маҳсулотла- рини табиий бўёқлар билан бўяш олдиндан пайдо бўлган. Ранг бериш, кўпчилик озиқовқат маҳсулотлари технологик ишлов бериш жараёнида ўзининг олдинги рангини йўқотганлиги учун ҳам зарурдир. Озиқ-овқат саноатида қўлланиладиган озиқавий бўёқларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: асосан, ўсимликлардан олинадиган табиий бўёқлар; органик синтез йўли билан олинадиган, юқори ранг бериш қобилиятига эга синтетик бўёқлар. Табиий бўёқлар. Озиқавий бўёқ сифатида ишлатиладиган табиий органик моддаларга қуйидагилар мисол бўлади: қизил бўёқларга-кармин, мева резаворларнинг шарбатлари, энобўёқ, малвин; сариқ бўёқларга-шафран, куркума, каротин; яшил бўёқларга; хлорофлл, қўнғир бўёқларга қиздирилган шакар, қовурилган кофе; оқ бўёқларга-крахмал, шакар кукуни ва бошқалар. Синтетик бўёқлар. Бизнинг мамлакатимизда озиқавий бўёқ сифатида индигокармин ва тартразиндан фойдаланишга рухсат этилган. Хушбўйлантирувчилар. Нон ва қандолат маҳсулотларини ёқимли ҳидини таъминлаш учун турли хил хушбўйлантирувчилардан фойдаланилади. Уларга зираворлар, ванилин, хушбўй эссенциялар киради. Зираворлар-таркибида эфир мойлари, алкалоидлар ва гликозидлар мавжуд бўлганлиги туфайли ўзига хос таъм ва хушбўйликка эга ўсимлик маҳсулотларидир. Зираворлардан фойдаланиш нафақат овқатнинг мазасини яхшилайди, балки унинг организмда ҳазм бўлиш даражасини ҳам оширади. Зираворлар организмдаги кўпчилик ферментатив жараёнларни катализлайди ва бактероцид хоссаларга ҳам эга бўлади. Зираворларнинг 150 дан ортиқ тури маълум бўлиб, улардан фақатгина 20 га яқин тури кенг тарқалган. Зираворлар

сифатида, асосан, ўсимликларнинг қуритилган қисмлари: мевалари (арпабодиён, зира, кориандр), уруғлари (мускат ёнғоғи), гуллари ва уларнинг қисмлари (қалампирмунчоқ, заъфар), пўстлоғидан (долчин) фойдаланилади. Зира. Ўсимликнинг мевалари икки паллали, чўзинчоқ-тухумсимон шаклда бўлиб, узунлиги 3-5 мм ва кенглиги 1-2 мм бўлади (3.1-расм). Пишиб етилган вақтида жигар рангли, ўткир аччиқ-ширин таъмли, кучли ўзига хос ҳидли иккита ингичка уруғга ажралади. Зиранинг таркибида хушбўй ҳид берувчи лимонен ва дегидрокарбондан иборат эфир мойлари (4-6%) бор. Зира новвойликда, унли қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ишлатилади. Зира меваларининг намлиги 12% дан ошмаслиги керак. Ифлос аралашмаларнинг миқдори 2 % гача, мазкур ўсимликнинг эфир мойли аралашмалари 18% ни ташкил қилиши мумкин. Арпабодиён- бир йиллик ўтсимон ўсимликнинг қуритилган меваси (3.2расм). Арпабодиён меваларининг узунлиги 3-5 мм, кенглиги 2-3 мм бўлади. Улар яшил-кулрангга, тухумсимон ёки ноксимон шаклга эга, арпабодиёнга хос хушбўй ва ширин бўлади. Арпабодиён эфир мойларининг таркибига: анетол, метилхавикол ва симен киради. Арпабодиён мевалари новвойликда ва қандолатчиликда ишлатилади. Арпабодиённинг намлиги 13% дан ортиқ бўлмаслиги керак. Ифлос аралашмаларнинг миқдори 3% гача, мазкур ўсимликнинг эфир мойли аралашмалари 3% ни ташкил қилиши мумкин.

расм. Кориандр Кориандр -бир йиллик ўтсимон ўсимликнинг меваси. Мевалар диаметри 3-5 мм, сариқ ёки қўнғир рангдаги тухумсимон ёки шарсимон шаклга эга бўлади (расм). Мазаси ёқимли, ширин. Кориандр уруғлари таркибининг асосий қисмини линалол ва терпенлардан иборат эфир мойлари ташкил қилади. Кориандр уруғлари новвойликда ва қандолатчиликда зиравор сифатида ишлатилади. Долчин - доимий яшил ўсимликнинг юпқа найсимон пўстлоғидан иборат (расм). Одатда найчалар 8-10 тадан қилиб тахланади. Долчин жигар рангли, майин, ёқимли ҳидга, ширин-ёндирувчи мазага эга. Ҳиди унинг таркибидаги долчин алдегиди ва эвганол билан боғлиқ. Долчин қандолат маҳсулотлари тайёрлашда ишлатилади. - расм. Зира мевалари - расм.Арпабодиён

расм. Долчин. расм. Ҳил меваси ва уруғи. расм. Қалампирмунчоқ. Қалампирмунчоқ — қалампирмунчоқ ўсимлигининг буғ ёки қайноқ сув билан ишлов берилган ва қуритилган очилмаган гул куртаклари (расм). Қаларнпирмунчоқнинг ўткир ҳидини таркибидаги, асосан, эвганолдан иборат бўлган (16-20%) эфир мойлари таъминлайди. Қалампирмунчоқ зиравор сифатида қандолатчилик ва консервалашда ишлатилади. Қалампирмунчоқдан саноатда ишлатиладиган эфир мойлари олинади. Заъфар -кўп йиллик ўсимлик гулларининг қуритилган оғизчаларидан тайёрланади. Қуритилган оғизчалар узунлиги 3 см гача бўлган сариқ- лимонранг ва қизил рангдаги ипчалардан иборат. 1 кг қуритилган оғизчалар тайёрлаш учун 90-100 минг гулларни узишга тўғри келади. Заъфар таркибидаги эфир мойларининг миқдори 0,5 % дан 1 % гача бўлади. Уларда яна юқори ранг бериш хусусиятига эга бўлган пирокросин ва кросин гликозидлари мавжуд.

Ванилин ва ванилин шакари (кукуни). Ванилин бу 4-окси-3- метоксибензалдегид, сунъий усул билан олинадиган кимёвий модда. Сувда ва спиртда яхши эрийдиган оқ криссталсимон кукун бўлиб, кучли ванилин ҳи-диги эга. Кукун таркибида 98,5% кимёвий тоза ванилин алдегиди бўлиши керак. Ванилин шакари (кукуни) ванилин ва шакар кукуни аралашмасидан иборат бўлади. Унинг таркибида 3,5% ванилин бор. Намлиги 0,2% дан кўп эмас. Ванилин ва ванилин шакари 80 °C ҳароратдаги сувда эритилганда чўкмасиз, тиниқ, рангсиз эритма ҳосил қилиши керак. Ванил ва ванилин новвойлик ва қандолатчилик саноатида ишлатилади. Мускат ёнғоғи— мускат дарахти мевасидир (расм). Мағзининг массаси 7,5 г гача, узунлиги 2-3 см. Мускат ёнғоғининг мағзи тухумсимон шаклга, кулранг-жигар рангга, кучли, ёқимли хушбўй ҳидга, ўткир таъмга эга. Ёнғоқ мағзи юқори ёғлилиги билан ажралиб туради. Умумий ёғ миқдори 35 % ни, шу жумладан, эфир мойи 11 % гача бўлиши мумкин. Мускат эфир мойининг асосини ароматик ва терпен углеводородлар-пинен, камфен ва бошқалар ташкил қилади. 7-расм. Мускат ёнғоғи. 8-расм. Занжабил. Мускат гули ҳам мускат ёнғоғи каби мақсадларда ишлатилади.

Занжабил- занжабилгулдошлар оиласига мансуб бўлган тропик ўсимликнинг пўстлоқларидан тозаланган ва қуритилган илдизпоялардан иборат (8-расм). Таъми ва мазаси аччиқ, ёқимли. Занжабилнинг ўзига хос ҳиди асосий қисми сенгибирдан иборат бўлган эфир мойининг мавжудлиги билан боғлиқ. Занжабил новвойлик ва қандолатчилик саноатида ишлатилади. Ёрдамчи хомашё ва материаллар. Желеловчи моддалар мармелад, пастила, зефир ва шу каби желесимон тузилишдаги маҳсулотлар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Уларга пектин, агар, агароид, фурселаран, желатин ва бошқалар киради. Пектин. У шакар ва кислоталар иштирокида желесимон маҳсулот ҳосил қилиш хоссасига эга. Пектин моддалар ўсимликлардан олинадиган углеводлардан иборат. Улар ердаги барча ўсимликлар, баъзи бир сув ўтлари, мевалар, айрим ўсимликларнинг тана ва илдизлари таркибида мавжуд. Пектин моддалари ўсимликларнинг ҳужайралараро моддалари таркибига кириб, ҳужайраларга пластиклик беради ва уларнинг ҳаёт фаолиятида муҳим ўрин тутади. Сувни сингдириб олиш хусусиятига эга бўлганлиги туфайли улар турли миқдордаги сувни сақлаб туради ва бу билан ўсимликни қуришдан сақлайди. Агар ва агарсимон желеловчи моддалар. Сув ўтларидан олиниб, иссиқ сувда эрувчи ва совитилганда юқори қовушқоқликка эга желе ҳосил қилувчи моддалардир. Агар - Оқ денгиз ва Тинч океани анфелсия сув ўтидан олинадиган асосий желеловчи хомашё ҳисобланади. Агардан ташқари фурцеллария сув ўтидан ҳам «фурцеларан» деб номланувчи маҳсулот олинади. У желеловчи хоссасига кўра агардан пастроқ туради. Барча желеловчи моддалар қадоқланган ҳолда, ҳавонинг 20 °C ҳароратида ва 75% нисбий намлигида қуруқ, тоза ва шамоллатиладиган хоналарда сақланади.

Озиқавий кўпиртирувчилар. Эритмалардан кўпик ҳосил қилишда суюқлик ёки эритманинг сирт тортишиш кучини енгиш учун катта энергия сарфлаш керак. Қандолатчилик саноатида маҳсулотни кўпиртириш учун кувлаш усулидан фойдаланилади. Кувлаш жараёнини осонлаштириш ва мустаҳкам, кўпик ҳосил қилиш учун сирт-фаол моддалар қўлланилади. Сирт-фаол моддалар фазалар чегаралари юзасига адсорбцияланиб, уларнинг сирт тортишиш кучини пасайтиради. Қандолатчилик саноатида кўпиксимон маҳсулотлар ҳосил қилишда қўлланиладиган сирт-фаол моддалар одатда «кўпик ҳосил қилувчилар» ёки «кўпиртирувчилар» деб номланади. Қандолатчилик саноатида кенг тарқалган кўпик ҳосил қилувчи бўлиб товуқ тухумининг оқи ҳисобланади, ҳолва тайёрлашда эса кўпик ҳосил қилувчи сифатида совунак илдизи ёки ширинмия (лакритса) илдизининг қайнатмасидан (экстрактидан) фойдаланилади. Анъанавий кўпик ҳосил қилувчилардан ташқари, пурковчи қуритгичларда қуритилган қон зардоби-қон албумини ва сут оқсилидан тайёрланган кўпик ҳосил қилувчилардан ҳам фойдаланилади. Бу кўпик ҳосил қилувчи сут таркибий қисмларининг кислотали ёки ишқорли, ёки ферментатив гидролизи натижасида олинган ва қуритилган маҳсулотдир. Тухум оқи. Тухум оқи ҳам табиий ҳолда, қуритилган ёки музлатилган ҳолда қўлланилади. Шакар билан консерваланган тухум оқи камроқ қўлланилади. Музлатилган тухум оқи фойдаланишдан олдин эритилади ва филтрланади. Қуруқ тухум оқи совуқ сувда эритилади. Сув ва тухум оқининг нисбати кўпик ҳосил қилиш қобилиятига боғлиқ бўлиб, тажриба йўли билан аниқланади. Совунак илдизи. Украина ва Марказий Осиёда ўсадиган ўсимликнинг илдизидан иборат. Ўсимлик илдизида катта миқдорда (4-15%) кўпик ҳосил қилувчи сирт-фаол модда-сапонин мавжуд. Азалдан совунак ўсимлиги кир ювиш учун совун ўрнида ишлатилган. Сапонин гликозид ҳисобланади ва гидролизланганда глюкоза ажратиб чиқаради. Сапонин эритмалари турғун

кўпик ҳосил қилади. Кўпчилик сапонинлар гемолитик фаолликка эга бўлган- лиги учун совунак илдизидан фойдаланиш қатъий чегаралаб қўйилган. Шунинг учун совунак илдизи қайнатмасидан фақат таркибида кўп миқдорда ёғ сақловчи ҳолва ишлаб чиқаришда фойдаланишга рухсат берилган. Фермент препаратлари. Фермент препаратлари микроорганизмлар ёрдамида олинган ферментларнинг концентратлари бўлиб, шу билан биргаликда уларнинг таркибида ферментлардан ташқари балласт моддалар ҳам мавжуд. Фермент препаратлари озиқ-овқат ишлаб чиқаришда биокимёвий реакцияларнинг катализаторлари сифатида ишлатилади. Фермент препаратларини ишлаб чиқариш учун турли микроорганизмлардан фойдаланилади. Фермент препаратлари ишлаб чиқаришда ишлатиладиган асосий саноат микроорганизмлари сифатида Асп.орйсае, Асп. нигер, Асп.аwамори ва бошқа шу каби моғор замбуруғлари қўлланилади. Бу микроорганизмлар амилолитик, протеолитик, пектолитик ва бошқа ферментларнинг фаол синтезловчилари бўлиб ҳисобланади. Қўлланиладиган микроорганизмларга қўйиладиган асосий талаб бўлиб, фақат бир турдаги ферментни катта миқдорда, бошқаларини жуда кам миқдорларда ҳосил қилиши ҳисобланади. Микроорганизмлар углеводлар, азот ва минерал моддалар, витаминларга бой бўлган муҳитларда етиштирилади. Сахарин. Эриш ҳарорати 220 °C бўлган ширин, рангсиз кристаллардан иборат. Кимёвий структурасига кўра сахарин-ортосулфобензой кислотаси- нинг амиди ҳисобланади. Саноатда ортотолуолсулфамидни оксидлаб олинади. Сахарин сувда ёмон эрийди. Сувда қайнатилганда ширин таъмини йўқотади. Ишқорлар таъсир этганда сувда яхши эрувчи натрий тузини ҳосил қилади. Шундай туз кўринишида сахарин савдога чиқарилади. Сахарин организм томонидан ҳазм бўлмайди ва бутунлай чиқиб кетади. Ундан фақатгина қандли диабет билан касалланган беморлар учун мўлжалланган озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Сахарин шакарга нисбатан 500 марта ширинроқ. Сахарин кристаллари бегона ҳидга ва

аралашмаларга эга бўлмаслиги, таркибида ортосулфобензой кислотасининг имиди 92% дан кам бўлмаслиги керак. Сахариннинг сифати унинг (210 °C дан кам бўлмаган) эриш ҳароратига қараб назорат қилинади, Сорбит. У глюкозани қайтариш йўли билан олинади. Сорбит ширин таъмга эга бўлиб, ширинлиги сахарозага нисбатан икки марта кам. Сувда яхши эрийди, оптик жиҳатдан фаоллиги паст. Энергетик қиймати сахарозага нисбатан бир неча марта паст. Сорбит 0,5 ёки битта сув молекуласи билан бирикиб кристалл ҳосил қилади. Сувсиз сорбитнинг эриш ҳарорати 111°C, сорбитнинг моногидратиники-75 °C. Ксилит. У эриш ҳарорати 61-61,5 °C ва 93-94,5 °C бўлган кристаллар шаклида мавжуд. Ксилит оптик жиҳатдан нофаол модда ҳисобланади. Озиқавий ксилит сув ва спиртда эрувчи ширин таъмли гигроскопик кристаллар кўринишида бўлади. Энергетик қиймати жиҳатидан сахарозага тенг бўлиб, ундан икки марта ширинроқ. Ёрдамчи материаллар . Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда алоҳида ёрдамчи материаллардан фойдаланилади. Уларга парафин, талк, силикон ва бошқалар мисол бўлади. Парафин. Парафин деб тўғри тузилишга эга бўлган, юқори молекулали углеводородлар аралашмасидан иборат нефтни қайта ишлаш маҳсулотига айтилади. Парафин нефтнинг парафинсимон турларининг ёғли дистиллатларидан кристаллаш йўли билан олинади. Тозаланган парафин- ҳидсиз, таъмсиз, ёғсимон, сув ва спиртда эримайдиган, органик эритувчиларда осон эрий-диган маҳсулотдир. Эриш ҳарорати 50-54 °C га тенг. Парафин кимёвий жиҳатдан турғун модда ҳисобланади. Қандолатчилик саноатида парафин драже ва карамел «жилоси» нинг асосий таркибий қисми сифатида ишлатилади. Бундан ташқари парафин яна қандолат массаларини турли юзаларга ёпишиб қолишининг олдини олиш, шунинг билан бирга қандолат маҳсулотларини ўрашда ва тамғалашда ишлатиладиган қоғозни парафинлаш учун ҳам ишлатилади.

Технологик жараёнларда энергиянинг роли ва аҳамияти, турлари ва улардан рационал фойдаланиш Электр энергияси химия корхоналарида эритмаларни электролиз қилишда, моддаларни суюлтиришда, иситишда, мураккаб химиявий синтезларда ҳамда химиявий ишлабчиқаришларни текшириш ва автоматлаштиришда ишлатилади. Бундан ташқари, электр энергияси механик энергияга айлантирилган ҳолда электр двигателларида жуда кенг қўлланилади. Умуман, мамлакатда ҳосил қилинаётган ҳамма электр энергиясининг 10-12%и химия саноати учун сарфланади. Энергиядан рационал фойдаланиш. Саноат тармоқлари кўмир, нефть, ёнувчи сланецлар, табиий газ, гидро ва атом электростанциялари каби энергия манбаларидан кенг фойдаланилади. Саноатда энергия жуда кўп миқдорда ишлатилганлиги сабабли у саноатнинг техник-иқтисодий кўрсаткичларига катта таъсир кўрсатади. Энергиядан тежамли фойдаланиш даражаси “энергиядан фойдаланиш коэффициенти” ɳ э билан белгиланади. Бу коэффициент қўйидаги нисбат билан ифодаланади. Бу ерда W наз – бир бирлик оғирликдаги маҳсулотни олиш учун сарфланадиган назарий энергия миқдори; W амал – бир бирлик оғирликдаги маҳсулотни олиш учун амалда сарфланган энергия миқдори. Кўп корхоналарда бу коэффициент жуда паст кўрсаткичга эга бўлиши энергиядан тежамсиз фойдаланилганлигидан дарак беради. Энергетика ресурсларининг чекланганлиги энергияни тежаш ва ундан рационал фойдаланиш масаласини қўяди. Саноат корхоналарида ҳамма энергия турларидан иссиқлик энергияси кўп ишлатилади. Ундан технологик жараёнларда фойдаланиш даражаси “иссиқликнинг фойдали иш коэффициенти” (ФИК) з т билан ифодаланади

Бу ерда Q т – бевосита асосий технологик жараёнларни бажариш учун сарфланган иссиқлик миқдори; Q пр – умумий сарфланган иссиқлик миқдори.

Адабиётлар: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Васиев М.Ғ., Дадаев Қ.О. ва бошқалар. Озиқ-овқат технологияси асослари. –Т.: “Ворис-Нашриёт”, 2012. - 400 б. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil.- 350 bet. 5. Адизов Р.Т., Ғаффоров А.Х. Хусенов С.Й. Донни тозалаш ва майдалаш технологияси. –Т.:” ТУРОН-ИҚБОЛ” нашриёти, 2006. -184 б. 6. Амонова З.М. Сут ва сут маҳсулотлари технологияси. –Т.: Чўлпон, 2004. 132 б. 7. Бобоев С.Д., Адизов Р.Т., Эргашева Х.Б. Омихта ем ишлаб чиқариш.-Т.: Ўзбекистон, 2003. -280 б.

O'xshashlar

Озиқ-овқат маҳсулотлари ва хом ашёлар таркибидаги сув

Хом ашёни майдалашда ишлатиладиган машиналар

Консервалашда ишлатиладиган идишлар классификацияси ва уларнинг тузилиши

Бижғиш махсулотлари ва шаробчилик технологияси

Бижғиш махсулотлари ва шаробчилик технологияси.