Гўштни қайта ишлаш жараёнида олинадиган маҳсулотлардан фойдаланиш - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Гўштни қайта ишлаш жараёнида олинадиган маҳсулотлардан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210.5 KB

Ko'chirib olish

Гўштни қайта ишлаш жараёнида олинадиган маҳсулотлардан фойдаланиш Режа: 1. Ч орва молларининг эндокрин - фермент маҳсулотлари ва уларга дастлабки ишлов бериш 2. Чорва моллари қўшимча маҳсулотларидан тиббиётда ва халқ хўжалигида фойдаланиш 3. Сутнинг кимёвий, физик ҳамда биокимёвий хоссалари ва хусусиятлари

Чорва молларининг эндокрин - фермент маҳсулотлари инсонлар учун ниҳоятда зарур ҳаётий аҳамиятга эга бўлган гормон, фермент ва биостимулятор ҳисобланади. Бу маҳсулотлар моддалар алмашинуви жараёнини бошқариши билан бир қаторда организм фаолияти жараёнида фаол қатнашади. Эндокрин - фермент маҳсулотларини биологик жиҳатдан янги, ҳозирга қадар аниқланмаган, фаоллиги, айрим хасталикларни соғломлаштиришдаги тутган ўрни аниқланган, уларнинг қиймати кун сайин ортиб бормоқда. Бу маҳсулотлардан инсонларни даволашда, турли хил доривор (препарат) сифатида фойдаланилмоқда. Эндокрин-фермент маҳсулотлари ўзининг турлари ва хусусиятларига кўра уларни тўплашда, сақлаш ҳамда қайта ишлашда махсус талаблар мавжуд. Бу эса даставвал улар таркибидаги оқсилли бирикмалар ва биологик фаол моддалар миқдори ҳамда хусусиятлари билан белгиланади. Йирик гўшт комбинатларининг сўйиш цехи таркибида эндокрин бўлимини ташкил этиш ва уни совуткичлар (- 40 0 С ; - 50 0 С гача), асбоб- ускуна ва қайта ишлов бериш жиҳозлари билан тез таъминлаш ҳозирги замон талабидир. Ҳозирги вақтда айрим гўшт комбинатларида мол сўйиш ва сўйилган танага ишлов бериш, ички органларини олиш цехида бир қанча турдаги эндокрин-фермент ва махсус маҳсулотни тўплаш, дастлабки ишлов бериш ва махсус корхона ҳамда лабораторияларда улардан органотерапевтик препаратлар тайёрлаш ишлари олиб борилмоқда. Сўйилган ҳайвон танасидан қуйидаги эндокрин-фермент маҳ- сулотлари олинмоқда: - барча турдаги ҳайвонларнинг гипофизи, ошқозон ости бези, буйрак усти бези;

- барча турдаги бўғоз ҳайвонларнинг йўлдоши. - қорамолларнинг гипоталамуси, буқоқ бези; - жинсий балоғатга етган урғочи ҳайвон тухумдони, сариқ таначаси; - жинсий балоғатга етган қорамол уруғдони; - чўчқа ошқозонининг шилимшиқ қавати; - қорамолларнинг тўрқорни ва сиқма шилимшиқ пардаси; - қорамол ва чўчқаларнинг ингичка ичак шилимшиқ пардаси; - ёш эмизикли бузоқ ва қўзичоқларнинг ошқозон-сиқма қисми . Махсус ма ҳ сулотлардан : - барча турдаги ҳайвон кўзининг ойнасимон таначаси ва кўз суюқлиги; - барча турдаги ҳайвонларнинг жигар ўти ва эмбриони; - қорамолларнинг узунчоқ мияси; - қорамол ва чўчқаларнинг қони шулар жумласидандир. Шунингдек, ҳайвонларнинг мускул тўқимаси, жигари, ўпкаси, сут бези ва ҳоказо орган ҳамда қисмлари фойдаланиш максадида олинади. Эндокрин-фермент ва махсус хомашёларни ветеринария ҳ амда санитария жиҳатидан соғлом деб топилган ҳайвонлардан олинади. Маҳсулот тўплашда санитария-гигиена қоидаларига риоя қилиш талаб этилади. Жумладан, идиш-товоқлар ва асбоб-ускуналарнинг тоза бўлиши талаб этилади. Агар хомашё таркибида тозалиги ва соғлигига гумон қилинса ёки патологик ўзгаришлар бўлса, улар ташлаб юборилади. Маҳсулот тўплаш

қисқа вақт (1 соат) ичида бажарилиши талаб этилади. Акс ҳолда унинг таркиби ва сифати бузилади. Маҳсулотни тезда консервалаш учун музлатиш ишлари олиб борилади. Чорва моллари қўшимча маҳсулотларидан тиббиётда ва халқ хўжалигида фойдаланиш Тиббиёт (доришунослик)да ва халқ хўжалигида нисбатан кўпроқ фойдаланиб келинаётган молларнинг қўшимча маҳсулотларидан бири қон ҳисобланади. Қондан даволаш мақсадида айрим дорилар( гематоген, гемостимулин, фибрин плёнкаси) тайёрланса, озиқ-овқат саноати учун ҳам маҳсулотлар (қон колбасаси, паштет), ҳайвонлар учун витаминли қон уни ва техника маҳсулотлари (елим, бўёқ ва ўғитлар) ҳам ишлаб чиқарилади. Сўйилган ҳайвонлардан олинган қоннинг ивиб қолиши олдини олиш учун айрим чора-тадбирларни кўриш талаб этилади. Бунинг учун турли хилдаги антикоагулянтлар (қоннинг ивишини тўхтатувчи моддалар)дан фойдаланилади. Улар қуйидагилардан иборат: а) натрий пирофосфат— 1 л қон учун 2,5 г; б) фибризол — 1 л қон учун 10 г; в) синатрин— 1 л қон учун 20 мл 2 % ли эритмаси; г) ош тузи — 1 л қон учун 30 г; д) аммоний оксалат — 1 л қон учун 1 г; е) гепарин — 20 л қон учун 1 г. Тиббиётда фойдаланиладиган дориларни тайёрлаш учун қоннинг ивиб қолишининг олдини олиш ва унинг сифатини сақлашда натрий цитратнинг 10 % ли эритмасидан фойдаланилади. Бунииг учун қон ҳажмига кўра 0,3— 0,5 % и етарлидир. Қон колбасалари ва ҳайвонлар учун қон уни тайёрлаш мақсадида олинган қон 80 – 90 0 С ли иссиқ температурада қуюлтирилади (коагуляция қилинади). Бунинг натижасада қон таркибидаги оқсил моддалар чўкади. Қондан озиқ-овқат саноати учун ва техник мақсадларида альбумин олиш учун қон қуритилади.

Қонни қуритиш учун махсус қуриткич шкаф ва маҳсулот сачраткичлардан фойдаланилади. Шунингдек, горизонтал вакуум қозонларидан ҳам фойдаланилади. Қон колбасаси тайёрлаш учун қон массасини минус 15 0 С да блоклар шаклида музлатиш ва минус 10 0 С ли температурада ярим йил давомида сақлаш тавсия этилади. Ундан кейинчалик фойдаланиш учун блоклар 10— 12 0 С температурада иситилади. Қон қиймаси тайёрлаш учун қон массаси музлатилади ва уни консервалаб ишлов берилади. Унга ишлов бериш учун аммиакнинг 25% ли эритмасидан 1% миқдорида ёки чумоли кислотанинг 0,5 % ли эритмасидан ва крезол ёки фенолнинг 2 - 2,5 % ли эритмасидан фойдаланилади. Бунинг учун 1:10 ҳисобида сув билан аралаштириш тавсия этилади. Қондан яна турли хилдаги донор қон плазмаси (зардоби) нинг ўриндоши, шунингдек гидролизат препарати ҳамда болалар учун суюлтирилган гематоген, гемостимулин, феррогематоген, фибрин плёнкаси, активлаштирилган кўмир ва бошқалар тайёрланади. Қондан бактериологик лабораторияларда фойдаланиш учук пептон ва турли қон зардоблари ҳам тайёрланади. Кўплаб чет мамлакатларда қондан озиқ-овқат маҳсулотлари тайёрлашда ҳам кенг фойдаланилади. Бунга асосий сабаб, унинг таркибида оқсил моддасининг кўп микдорда бўлишидир. Барча ҳамдўстлик мамлакатларида қондан қайнатилган ва дудланган қон колбасалари ва қон нони тайёрланади. Айрим ҳолларда хом қон ёки қайнатилган қон ҳам ишлатилади. Қон колбасаси ёки консервалари таркибида қон турли вариантда (қуритилган, музлатилган, қайнатилган, шакл берилиб қуритилган ва ҳоказо) бўлиб, унинг миқдори 35 - 40 % ни ташкил этади. Қоннинг рангини ўзгартириш учун аскорбин кислотанинг 0,3 % ли эритмасидан ёки натрий нитратнинг 0,1 % ли эритмасидан фойдаланилади.

Турли хилдаги ҳайвонлар учун тўйимлилиги ниҳоятда юқори бўлган қ он уни ҳам тайёрланади. Қон уни тайёрлаш учун оддий, лекин сифати бузилмаган қон массаси, фибрин ёки унинг қуритилган массасидан фойдаланилади. Қон уни таркибидаги протеин 80 % бўлгани ҳолда, 96 - 99 % и тўла ҳазм бўлиш хусусиятига эга. Аниқланишига кўра 100 кг қон уни таркибида 105,8 озиқ бирлиги бўлар экан. Сутнинг кимёвий, физик ҳамда биокимёвий хоссалари ва хусусиятлари Сутнинг кимёвий таркиби. Сигирлардан соғиб олинадиган сутнинг таркиби доимий бўлмай, у бир қанча омиллар билан белгиланади. Масалан, сигирларни озиқлантириш даражаси, ем-хашак турлари ва сифати, сигирларни сақлаш, парваришлаш, асраш, уларнинг ёши, массаси, ориқ- семизлиги, маҳсулот йўналиши, зоти, индивидуал хусусияти, физиологик ҳолати ва бошқалар шулар жумласидандир. Сигирларнинг сути ўзининг кимёвий таркиби, физиологик хусусияти ва тўла қийматлилиги, тез ҳазм бўлишига кўра бошқа ҳайвонлар сутидан фарқ қилади. Сут ўзининг таркибига кўра, асосан икки хил: сув ва қуруқ моддалар комплексидан ташкил топган. Сут таркибидаги сув ундаги қуруқ моддаларнинг эритмаси сифатида унинг зардоби (плазмаси) ва коллоид системаси вазифасини бажаради. Сут таркибидаги қуруқ моддалар микдори унинг тўйимлилик даражасини белгилашда муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Сигир сутидаги сув ва қуруқ моддалар ҳамда уни ташкил қилувчи элементлар турли миқдорда бўлиши аниқланган (13-жадвал). 13 - жадвал Сигир сутининг кимёвий таркиби (Г. С. Инихов маълумоти) Сут таркибидаги моддалар Ўзгариш чегараси , % Ўртача миқдор, %

Сув 84 – 89 87,5 Қуруқ қолдиқ 11 – 26 12,5 Сут ёғи 2,7 – 6 3,8 Фофатидлар 0,02 – 0,08 0,05 Оқсиллар (жами) 2,7 – 3,8 3,3 жумладан; альбумин 0,2 – 0,6 0,4 глобулин 0,05 – 0,20 0,12 казеин 2,2 – 4,0 2,7 Сут шакари 4,4 – 5,6 4,7 Анорганик кислоталар тузи 0,5 – 0,9 0,65 Органик кислоталар тузи 0,1 – 0,5 0,3 Кул (ёки минерал моддалар) 0,60 – 0,85 0,7 Пигментлар 0,01 – 0,05 0,02 Витаминлар: А - ретинол 0,01 – 0,08 0,03 Д - эргокальциферол – 0,00005 Е - токоферол 0,05 – 0,25 0,15 B 1 - тиамин 0,03 – 0,06 0,05 В 2 - рибофлавин 0,06 – 0,20 0,15 С - аскорбин кислота 0,5 – 3,5 2,0 РР - никотин кислота 0,10–0,20 0,15 Газлар (СО 2 , N 2 , О 3 ) 3 – 15 мл% 7 мл% Пигментлар 0,01–0,05 0,02 Сигир сутининг кимёвий таркиби, уларнинг зотига кўра ҳ ам турлича бўлиши аниқланган. Жумладан, Ўзбекистонда кўпайтирилаётган сигирларнинг зотига қараб, сут таркибининг фарқ қилишига ишонч ҳосил қилиш мумкин (14-жадвал).

Адабиётдаги маълумотларга қараганда 1 л сигир сутидаги витаминлар миқдори қуйидагича бўлиши аниқланган: А- 130 - 150 мкг; Е - 700 - 900 мкг; D - 0,07 - 1,2 мкг; К - 1000 шартли бирлик; С - 900 - 2000 мкг; РР - 1500 - 1700 мкг; В 1 - 700 - 900 мкг; В 2 - 900 - 2000 мкг; В 6 - 155 - 760 мкг; В 12 - 2 - 7 мкг ва ҳоказо. 14 - жадвал Соғин сигирларнинг зотига кўра сутининг кимёвий таркиби (фоиз ҳисобида) Сутнинг таркиби Сигирларнинг зоти Қора-ола Швиц Бушуев Ёғ 3,4 4,0 4,1 О қ сил 3,2 3,5 3,6 Казеин 2,5 2,6 2,8 Сут шакари Қуруқ моддалар 5,2 11,8 5,2 13,4 5,1 12,8 Олиб борилган кузатишлардан аниқланишича сут таркибидаги минерал моддалар миқдори биринчи навбат да сигирларга бериладиган ем-хашак таркибига, унинг тўйимлилигига ҳамда сифатига ва қолаверса сигирлар организмида юз берадиган барча физиологик ҳамда биокимёвий жараёнларнинг жадаллигига, уларнинг физиологик ҳолатига ва индивидуал хусусиятига боғлиқ экан. Умуман сигир сути таркибидаги минерал моддалар орасида кальций билан фосфор энг салмоқли ўрин тутади ва миқдор жиҳатидан биринчи ўринда туради. Бу моддалар сутдан пишлоқ тайёрлашда муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, сигир сутининг таркибида маълум

миқдорда калий, натрий, магний, хлор моддалари ва кобальт, вольфрам, никель, литий каби микроэлементлар борлиги ҳам аниқланган. Сут оқсили ва унинг хусусиятлари. Сут оқсили сутнинг энг қимматли ва муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Сут таркибидаги оқсиллар тез ҳазм бўлиши ва унда ҳар бир организм учун зарур бўлган аминокислоталар мавжудлиги билан қимматлидир. Сут оқсиллари, асосан казеин, альбумин, глобулин ва бошқалар азотли моддалардан ташкил топган. Сутдаги оқсиллар миқдори 2,8 – 4,6 % атрофида бўлади. Унинг 80 - 82 %ни казеин ташкил этади. Қолган 18 - 20 % бошқа тур оқсиллардан иборат Сут зардоби таркибидаги оқсиллар. Сут қайнатилганда ўша идиш ёки қозон тагида маълум миқдорда қуйқа қолади. Шу қуйқа, асосан сут зардоби оқсилларидан иборат бўлади. Сут зардобида альбумин ва глобулин каби оқсиллар учрайди. Альбумин таркибида фосфор бўлмайди, бинобарин, у оддий оқсил ҳисобланади. Унинг миқдори сигир сутида 0,4 - 0,6%, оғиз сутида ўртача 0,8% бўлади. Альбумин юқори сифатли оқсил бўлгани ҳолда, айниқса ўсаётган ёш организмлар учун муҳим модда ҳисобланади. У ўзининг тез ва тўла ҳазм бўлиши билан бошқа оқсиллардан устун туради. Альбуминдан турли хил пишлоқ, айниқса яшил рангли пишлоқ ва бошқа сут маҳсулотлари тайёрлашда ҳам фойдаланилади. Глобулин оддий сигир сутида жуда оз - 0,1 фоиз атрофида, оғиз сутида эса 8 -15% миқдорда учрайди. Глобулин ўзининг бактериоцидлик (бактериядан тозалаш) хусусиятига кўра янги туғилган организмлар учун ниҳоятда зарур оқсил ҳисобланади. Шу билан бирга, ёш организмларнинг турли хил касалликларга қаршилигини оширади. Агар сут 70 – 75 0 С атрофида кучсиз кислотали муҳитда иситилса, глобулин ивий бошлайди ва коллоид ҳолатга айланади.

Казеин сут таркибида эримаган ҳолда учрайди. Буни билиш учун, сутга бирор кислота томчиси (масалан, сирка кислота) таъсир эттирилса, казеин ивиб, оқ масса ҳосил бўлганлигини кўрамиз. Маълумки, агар сут илиқ даражада сақланса, унда сут кислота бактериялари таъсирида сут кислота тўпланади ва ундаги казеинни эритиб ивийди, натижада сут қатиққа айланади. Творогнинг таркиби деярли казеиндан иборат. Пишлоқда эса казеин жуда салмоқли ўрин эгаллайди. Шунинг учун пишлоқ тайёрлашда сутдаги казеин пепсин каби ферментлар ёрдамида ивитилади. Казеиндан ташқари, сут таркибида эриган ҳолда альбумин (0,5% атрофида) ва глобулин (0,1% гача) каби оқсил моддалар ҳам учрайди. Янги туққан сигирларнинг оғиз сутида альбумин ўртача 15 - 16% атрофида бўлиши мумкин. Лекин у фермент ва кислоталар таъсирида ивимайди. Агар сут 75 0 С гача иситилса, у пахта шаклида сут таркибида кўриниб туради. Шунинг учун ҳам оғиз сутини бошқа сутга қўшмаслик керак, акс ҳолда бир оз иситилиши билан барча сут ивиб қолиши мумкин. Казеин барча сут маҳсулотлари (пишлоқ, сузма, творог, бринза)нинг асосий таркибий қисми ҳисобланади. Унинг тўйимлилик хусусияти ҳам юқори даражада бўлади. Лекин унинг тоза ҳолда альбумин ва глобулинга кўра қийинроқ ҳазм бўлиши аниқланган. Шундай қилиб, казеиндан, асосан пишлоқ ва творог тайёрлашда фойдаланилади ва қисман ундан елим ва пластмасса ҳам тайёрланади. Казеиндан сунъий газлама ҳам тайёрлаш мумкинлиги тажрибада синаб кўрилган. Сут шакари. Сут шакари ёки лактоза елиндаги сут безларида ҳосил бўлади. Унинг глюкозадан ҳосил бўлиши аниқланган. Сут шакари дисахарид ҳисобланиб, у глюкоза ва галактоза аралашмасидан иборат. У сувда яхши эрийди. Ҳарорат кўтарилиши билан унинг эриш хусусияти ҳам ортади.

Сут шакари сут таркибида 4,5 - 4,6% миқдорида эриган ҳолда учрайди. У эрувчанлиги пастлиги ва ширинлиги билан бошқа турдаги шакардан фарқ қилади. Микроблар таъсирида сут таркибидаги шакар миқдори камаяди. Сут кислота бактериялари фаолияти натижасида сут шакарини сут кислотага айлантиради. Сут шакари сутда биринчи ойларда кўп бўлса, 9 – 10 ойга бориб камайиб кетади. Сут шакари айрим сут маҳсулотлари (қатиқ, пишлоқ, сутдан тайёрланган ичимликлар) тайёрлашда муҳим аҳамиятга эга. Сут шакари микроорганизмлар билан бирга сут ва сут маҳсулотларини ачитиш имконини беради ва натижада сут кислота ҳосил бўлади. Сут шакаридан ёш болаларни озиқлантир и шда ва тиббиётда пенициллин тайёрлашда фойдаланилади. Сут шакари ўзининг тўйимлилиги жиҳатидан оддий шакардан фарқ қилмайди, лекин унинг шираси камроқ бўлади. Сут шакари организмда тез ҳазм бўлади, шунингдек янги туғилган организмларнинг тез ўсиши ва ривожланишида катта аҳамиятга эга. Сут таркибидаги минерал моддалар. Минерал моддалар сут таркибида ўртача 0,75% миқдорида бўлади. Улар муҳим элементлар қаторидан жой олиши билан бирга инсон организми учун катта аҳамиятга эга. Сут таркибидаги минерал моддалар турли хил вазифа бажаради. Масалан, сутда кальций тузлари етишмаса, у яхши ивимайди. Темир, мис, рух, йод, марганец, кобальт, бор, мишьяк каби элементларнинг роли организм учун беқиёсдир. Сут таркибидаги минерал тузлар. Сут таркибидаги минерал тузлар миқдор жиҳатидан унча кўп бўлмаса-да, улар ҳайвон организми ва сут маҳсулотлари тайёрлаш технологиясида муҳим аҳамиятга эга. Минерал тузлар сут таркибига қандай ўтса-да, унинг миқдор кўрсаткичлари қон таркибидагидан бошқача бўлади. Бунга асосий сабаб, сут

безларининг фаолияти жараёнида уларда танлаш ва бошқариш хусусиятларининг ўзига хослигидир. Сут таркибида минерал тузлардан: кальций, магний, фосфор, натрий, калий, хлор, темир кабилар кўпроқ учрайди. Умуман сут таркибидаги минерал тузлар миқдори сутни куйдиргандан кейин олинган кулнинг массасига қараб аниқланади. Текширишлардан аниқланишича сутдаги минерал тузлар деярли доимий бўлгани ҳолда 0,70 - 0,75% атрофида учрайди. Жумладан, кальций ва фосфор сут маҳсулотларини тайёрлаш технологиясида ҳам аҳамиятга эга. Агар сутда кальций етарли бўлмаса, пишлоқ тайёрлаш вақтида унинг оқсили (казеин) яхши чўкмасдан, тайёрланаётган қотишма яхши ёпишмайдиган ва уваланиб кетадиган бўлади. Сут таркибида минерал тузлардан ташқари бир қанча тур микроэлементлар: марганец 0,15 мг (л), мис 0,8 мг (л), кобальт 0,25 мг (л), йод 0,08 мг (л), рух 2 мг (л), литий ва темир 1,3 мг (л), шунингдек маълум миқдорда: никель, хром, алюминий, қўрғошин, қалай, титан, кумуш, гелий, рубидий ва бошқалар бўлиши аниқланган. Сут таркибидаги витаминлар. Сут таркибида турли хил: А, Е, В 1 В 2 , С, D , РР витаминлар кўп учрайди. Витаминларнинг умумий миқдори 1 кг сутда ўртача 0,13 мг дан 18,0 мг гача етади. Кузатишлардан маълум бўлишича, қиш ва баҳор ойларида соғиб олинадиган сутда А витамин жуда кам бўлади. Баҳор ва ёз ойларида соғиб олинадиган сутда С витамин бўлади. Сут таркибидаги витаминлар турли органик бирикмалардан иборат бўлиб, инсон ва ҳайвон ҳаётида муҳим аҳамиятга эга. Улар организмда моддалар алмашинуви жараёнида муҳим вазифани бажаради. Сут таркибидаги витаминлар икки гуруҳга бўлинади: 1) сувда эрий оладиган В, D, К витаминлар ҳисобланади., С, Р витаминлар (улар организмда синтезланади), 2) мойда эрийдиган А, Е, D, К витаминлар ҳисобланади.

Ферментлар ҳам сут таркибида турли миқдорда учраб турадиган моддалар ҳисобланади. Айниқса протеаза, амилаза, липаза, каталаза ферментлари организм учун муҳим аҳамиятга эга. Улар катализатор вазифасини бажаради. Сутнинг бактериоцидлик хусусияти. Сутнинг бактериоцидлиги деганда унга тушган микробларнинг кўпайиб кетишини тўхтата олиш хусусияти тушунилади. Кузатишлардан аниқланишича сутнинг бактериоцидлик хусусияти биринчи галда соғин сигирларнинг индивидуал ҳолатига боғлиқ. Шунингдек, сутнинг қандай шароитда сақланиши, унинг таркибида микроорганизмларнинг оз-кўплиги ҳам бу борада муҳим аҳамиятга эга. Умуман олганда, сут бактериоцидлик хусусиятининг узоқ вақт сақланиши даставвал унинг таркибида микрофлораларнинг мумкин қадар оз бўлишига боғлиқ. Сутнинг ҳарорати қанча паст бўлса, ундаги микроорганизмлар шунча суст кўпайиши аниқланган (15-жадвал). Жадвалдан кўриниб турибдики, паст ҳарорат сутнинг бактериоцидлик хусусиятини сақлашда муҳим омил ҳисобланади. Шунингдек, сут сифатини меъёр даражасида сақлаш учун уни тезда ва қисқа вақт ичида совутиш талаб этилади. 15- жадвал Паст ҳароратнинг сут таркибидаги микроорганизмлар кўпайишига таъсири Кўрсаткичлар Тубдаги ҳароратда 1 мл сут таркибида микроорганизмларнинг кўпайиши 4 – 5 0 С 10 0 С 1. Янги соғилган сутда 4295 4295 2. 24 соат ўтгач 4138 13961 3. 48 соат ўтгач 4566 127707

4. 72 соат ўтгач 8407 5725277 5. 96 соат ўтагч 19693 39490272 Проф ессор Р. Б. Давидов маълумотига кўра, сутнинг ҳарорати 0 0 бўлса, унинг бактериоцидлиги 48 соатгача бориши мумкин. Шунингдек, +5 0 С да 36 соат гача, +10 0 С да 24 соатгача, + 25 0 С да 6 соатгача ва 30 0 С да 3 соатгача сутнинг бактериоцидлик хусусияти сақланар экан. Шундай қилиб, сутнинг бактериоцидлик хусусияти бир қанча омилларга боғлиқ ҳолда, уларнинг энг асосийлари қуйидагилар ҳисобланади: 1) сутни соғиб олишдан совутишгача сарфланган вақт. Бу вақт қанча қисқа бўлса, сутнинг бактериодидлиги шунча узоқ вақт давом этади; 2) совитиш ҳарорати мавжуд бўлиб, у қанча паст бўлса, сутнинг бактериоцидлиги шунча узоқ вақт давом этади; 3) сут таркибидаги дастлабки микроорганизмларнинг миқдори. Бунда бу кўрсаткич қанча паст бўлса, сутнинг бактериоцидлиги шунча узоқ вақт давом этади. Соғиб олинган сут паст температурада совутилса, сут таркибидаги микроорганизмларнинг кўпайиши тўхтайди ва ҳатто камайиб кетади. Бу эса сутнинг энг муҳим бактериоцидлик хусусиятига боғлиқ. Сутнинг сифатини аниқлашдаги айрим физик ва кимёвий кўрсаткичлари Сутнинг кислоталилиги. Сутнинг кислоталилик хусусияти Тернер ( 0 Т) даражаси билан белгиланади. Тернер даражаси деганда, фенолфталеин ёрдамида сув билан икки марта суюлтирилган 100 мл сутни нейтраллаш учун сарфланадиган ишқорнинг децинормал эритма миқдори тушунилади.Сутнинг бу хусусияти унда фосфор тузлари ва оқсил моддаларнинг оз-кўплигига ва уларнинг гидролитик парчаланишига боғлиқ. Янги соғиб олинган сутнинг

кислоталилиги 16 - 18 0 Т (Тернер ҳисобида)га тенг бўлади. Бу янги соғиб олинган 100 мл сутни титрлаш учун 0,1 водород ишқор эритмасидан 16 – 18 мл сарфланишидир.Баъзан айрим сигирлардан ёки бутун подадаги сигирлардан соғиб олинган сутнинг кислоталилиги 18 0 Т дан ортиқ бўлиши мумкин. Лекин бу тоза, янги соғиб олинган сутнинг кислоталилик ҳолатини ифодалаши билан бирга унда сут кислота мавжуд деган маънони англатмай- ди. Умуман янги соғиб олинган сут иссиқ жойда сақланса ёки у тезда совитилмаса, кислоталилиги орта боради ва ачийди, нордонлашади. Бу асосан сут таркибидаги сут кислота бактерияларининг сут шакарини парчалаб, ундан сут кислота ҳосил қилишига боғлиқ. Агар сутнинг кислоталилиги 21 0 Т дан юқори бўлса, ундан сифатли маҳсулот олиб бўлмайди. Аксинча, бу кўрсаткич 23 - 24 0 Т га тенг бўлса, у ҳолда сут қайнатилганда ивиб қолади. Агар кислоталилиги 60 - 65 0 Т даражада бўлса, сут ўз-ўзидан ивиб қолади. Умуман, сутнинг кислоталилиги қабул қилинган нормадан ошмаслиги керак, акс ҳолда ундан ҳар хил мақсадларда фойдаланиб бўлмайди. Сутнинг титрланадиган кислоталилик хусусияти бир қанча омилларга боғлиқ бўлгани ҳолда, уларнинг энг асосийлари: сигирларни озиқлантириш, лактация даври ва уларнинг физиологик ҳолати ҳисобланади. Сутнинг кислоталилиги унинг температурасига, тозалигига ва сақлаш шароитига ҳам кўп жиҳатдан боғлиқдир. Агар сут тоза бўлмаса, иссиқ ерда сақланса, унинг таркибидаги кислоталилик хусусияти ошиб кетади ва ниҳоят, сутнинг сифати бузилади. Сутнинг кислоталилик даражаси 28 – 30 0 Т бўлса, уни қайнатганда ивиб, чириб қолади. Агар бу кўрсаткич 60 – 70 0 Т га етса, сутнинг сифати бузилади. Шунинг учун барча хўжалик фермаларидан сут заводларига келтирилган сутнинг кислоталилик даражаси текшириб кўрилади. Агар бунда сутнинг кўрсаткичи 19 0 Т дан паст бўлса, унинг ҳар тоннаси учун

қўшимча ҳақ тўланади. Бу кўрсаткич 19 0 Т дан 22 0 Т гача бўлса, сутнинг ҳар тоннаси учун маълум миқдорда жарима белгиланади. Кислоталилиги 22 0 Т дан юқори бўлган сут қабул қилинмайди ва хўжаликка қайтариб юборилади. Чунки бундай сутдан сут маҳсулотлари ишлаб чиқариб бўлмайди. Сутнинг зичлиги. Сутнинг зичлиги асосан унинг таркибидаги қуруқ моддалар миқдорига боғлиқ. Сутнинг зичлиги + 20 0 С ли сутнинг ўша ҳажмдаги +4 0 С ли сув вазнига нисбатидир. Сутнинг зичлиги 1,028 дан 1,033 гача, айрим вақтларда 1,026 ёки 1,034 га тенг бўлиши мумкин. Сутнинг зичлиги унинг сифатини аниқлашдаги усуллардан бири ҳисобланади. Сутнинг таркибига таъсир кўрсатадиган барча моддалар зичлигига ҳам тааллуқлидир. Сутнинг қаймоғи ошган сари зичлиги камайиб боради ва аксинча бўлиши мумкин. Сутнинг осмотик босими. Сутнинг осмотик босими биринчи галда унинг таркибий қисмига боғлиқ бўлиб, ўртача 6,6 атмосферага тенг. Сут 0,55 0 С да музлайди, 100,2 0 С да қайнайди. Сутнинг ёпишқоқлик хусусияти 1,7 - 2,0 га тенг (сувнинг ёпиш- қоқлиги эса 1 га тенг). Сутнинг ёпишқоқлиги унинг таркибидаги ёғ ва оқсил моддалар миқдорига боғлиқ. Сутнинг ранги биринчи навбатда ёғ заррачалари миқдорига ва казеин моддасининг кальций билан аралашмасидан ҳосил бўлган кальций казеинат деб аталадиган кимёвий модданинг миқдорига боғлиқ. Сутнинг ҳиди ўзига хос, турлича ва кўпроқ ёқимлидир. Сутнинг таъми мазали ва ёқимли бўлгани ҳолда, бу хусусияти биринчи галда унинг таркибидаги органик ва анорганик моддалар миқдорига боғлиқ. Сутнинг калорияси турлича, ўртача 630 дан 715 катта калориягача бўлиши мумкин. Масалан, қора-ола зот сигир сутининг калорияси 647,3 ккал, бушуев зот сигир сутиники 712,1 ккал га тенг. Сутнинг калорияси

таркибидаги ёғ, оқсил, углеводлар миқдорига боғлиқ (Ш. Акмалхонов, Н. Расулов, И. Ахметов, 1968). Сут оқсили ва унинг миқдорига таъсир этадиган омил лар. Сут оқсили унинг энг қимматли ва муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Сут оқсилининг миқдори ўртача 3,3% бўлади, лекин айрим вақтларда бу миқдор 2,7% дан то 3,7% гача бўлиши ҳам мумкин. Сут оқсили асосан альбумин ва глобулиндан ташкил топган бўлиб, унинг 3/4 қисми казеиндан иборат. Казеиннинг сутдаги ўртача миқдори 2,75% бўлади. Оғиз сути ва унинг таркиби. Сигир туққан кунидан бошлаб 7 - 10 кунгача соғиб олинган сут оғиз сути ҳисобланади. У ранги, таркиби ва биологик хусусиятларига кўра оддий сутдан фарқ қилади. Оғиз сути мазаси шўрроқ, ранги бир оз сариқроқ бўлиши ва қуюқлиги билан оддий сутдан фарқ қилади. Бундан ташқари, унинг таркибида оддий сутга қараганда қуруқ моддалар икки баравар, оқсил 5 - 7 баравар, А витамин 15 - 20 баравар, альбумин ва глобулин 10 - 12 баравар, минерал тузлар 1,5 баравар кўп бўлади. Лекин шакар озроқ бўлади. Я. С. Зайковский маълумотига кўра, сигир оғиз сутининг кимёвий таркиби қуйидагича: 79,04% сув, 20,96% қуруқ моддалар, 4,10% ёғ, 12,27% умумий оқсил, 3,32% сут шакари ва 1,27% кул (ёки минерал элементлар) бўлар экан. Сигирлар туққан кунидан бошлаб, улар оғиз сутининг таркиби кун сайин маълум даражада ўзгариб боради. Лекин ҳар хил сигирларда (зотига, ёшига, озиқасига, маҳсулот йўналишига, ориқ-семизлигига, индивидуал хусусиятларига кўра) бундай ўзгаришлар турлича бўлиши табиийдир. Оғиз сути янги туғилган ҳар қандай ёш мол организми учун муҳим аҳамиятга эга. Чунки бу сут тўйимлилиги, ҳар хил витамин ва ферментларга бойлиги ҳамда ёш организмни ҳар хил касалликлардан ҳимоя қиладиган

иммунитет ҳосил қилувчи таначалар кўп миқдорда бўлиши каби бир қанча афзалликларга эга. С ут ё ғининг физик ва к им ё вий кўрсаткичлари Сут ёғи - сутнинг қийматли таркибий қисмидир. У, асосан ёғ кислоталари (глицерин) дан ташкил топган бўлиб, унинг таркибида тахминан 20тача ёғ кислоталари учрайди ҳамда ёғнинг сифатига ва мазасига ўз таъсирини кўрсатади. Сут ёғи, асосан жуда майда (0,5, 10, 20, микрон) шарчалар шаклида бўлиб, устки қисми нозик оқсил парда билан қопланган. Ёғ шарчалари 1 мл сутда тахминан 2 млн. дан 5 млн. гача бўлади. Ёғ шарчаларининг сони, катта- кичиклиги сариёғ тайёрлашда муҳим аҳамиятга эга. Сигирларнинг сутида ёғ миқдори турли (2,7 – 6%) даражада бўлгани ҳолда унинг таркибида фосфатид, стеарин каби моддалар эриган ҳолда бўлади. Унда ёғ кислотанинг миқдори ўртача 92,5%, глицерин эса 7,5% атрофида бўлади. Сут ёғининг таркибида турли хилдаги ёғ кислоталари учрайди. Бу кислоталар ўзларининг барча хусусияти ва белгиларига кўра бир-биридан фарқ килади (16-жадвал). 16 - жадвал Сут ёғидаги кислоталарнинг физих ва кимёвий хусусиятлари Ёғ кислоталар Сут ёғидаги миқдори молекуляр массаси Температура, 0 С Зичлиги қайнаши эриши Мой 1,4 88,1 162,0 –8,0 0,966 Капрон 1,6 – 3,3 116,1 205,0 15,0 0,929 Каприл 0,5 – 2,2 144,1 237 16,0 0,910 Каприн 0,3 – 3,0 172,2 264 31,0 0,895

Лаургин 2,6 – 7,3 200,2 225 44,0 0,883 Мирист и н 9,9- 6,0 226,2 250 52,5 0,863 Па л ьмитин 14,8 – 42,7 256,0 271 62,5 0,849 Стеарин 1,7 – 6,2 287,3 291 69,4 0,845 Арахин 0,5 0,7 312,3 328 77 – Диоксист е арин 0,4- 1,0 316,3 – 136 – Сут ёғи иссиқ температура га чидамсиз, тез эриб кетиш хусусиятига эга. У ёғ кислоталарнинг таркибига кўра , 27-34 0 С да эрийди ва 17-22 0 С да қотади. Сутдаги ёғ кислоталарнинг тариби, миқдори, физик ва кимёвий хоссалари сигирларнинг ёши, зоти, маҳсулотнинг йўналиши, физиологик ҳолати, индивидуал хусусияти ва ҳоказоларга боғлиқ эканлиги аниқланган. Сутнинг таркибидаги витаминлар ва минерал туз эритмалари қондан ўзгармаган ҳолда сутга ўтади. Казеин - аминокислоталарнинг синтезланиши натижасида сут шакари (лактоза) глюкозадан ҳосил бўлади. Соғин с и гирлар елинида сутнинг ҳо сил бўлиши доимо давом этади. Бунда альвеолаларда тайёр бўлган сут нозик найчаларга, ундан яна йирикроқ сут каналларига ва, ниҳоят, сут цистернасига бориб қуйилади. Лекин, сутнинг елиндаги ҳаракати маълум ритм асосида давом этади. Елинда сут миқдори ортиб боргач, мускул толалари ва ҳужайраларининг тонуси (таранглиги) сусаяди ва елин янада кенгайиб, кўпроқ сут тўплана боради. Лекин бундай жараён чексиз давом этмайди. Агар елин сут билан тўлса, ундаги босим ортади, сут безларининг сут тайёрлаш фаолияти сусаяди ва сутнинг ажралиб чиқиши деярли тўхтайди. Сигирлар соғиб бўлингач, елин ҳажми кичраяди ва босими пасаяди. Шунингдек, қоннинг ҳаракати сусаяди, альвеолалар ва сут найчалари қисқаради, без ҳужайраларида тиним, яъни та- наффус вужудга келади, лекин бу хусусият узоққа чўзилмайди. Қисқа вақт ўтиши билан сутнинг ҳосил бўлиши тезлашади. Бинобарин, бу ҳолат сигирларни соғиш вақти ва сут миқдорига, шунингдек елинни уқалашга

боғлиқ бўлади. Соғин сигирлар бундай тадбирларга тез мослашади ва сут бера бошлайди. Турли хил омилларнинг сут таркибига ва сифатига таъсири Сутнинг таркиби ва хусусиятлари барча турдаги ички ҳамда ташқи муҳит таъсирлари натижасида ўзгаради. Уларнинг энг асосийлари: сигирларни озиқлантириш, ем-хашак турлари ва сифати, молларни асраш ҳамда парваришлаш, лактация даври, соғиш техникаси ва усуллари; шунингдек, сигирларнинг ёши, йил фасли, елинни уқалаш ва тоза соғиш, соғувчиларнинг алмашиниши, сигирларнинг индивидуал хусусиятлари ва физиологик ҳолати кабилар ҳисобланади. Сигирларни озиқлантиришнинг сут таркибига таъсири. Сигир- ларни озиқлантириш улар организмида юз берадиган барча физиологик ва биокимёвий жараёнларга ўз таъсирини кўрсатиш билан бирга, улардан соғиб олинадиган сутнинг миқдори, таркиби ва сифатининг ўзгаришига ҳам сабаб бўлади. Бинобарин, соғин сигирларга бериладиган ем-хашак тўла қийматли, барча турдаги кимёвий элементларга бой, юқори сифатли бўлиши керак. Шу билан бирга, сигирларни озиқлантиришда уларнинг физиологик ҳолати, маҳсулдорлиги, ёши ва массаси ҳисобга олиниши лозим. Соғин сигирларнинг рациони таркибида дағал ва серсув озиқларнинг кўпроқ бўлиши уларнинг елинида кўп ва сифатли сут ҳосил бўлишига, шунингдек овқат ҳазм қилиш органларининг фаолиятини яхшилашга ёрдам беради. Шуни унутмаслик керакки, агар соғин сигирларга бериладиган ем- хашак миқдори етарли бўлмаса ёки уларни ҳамма вақт бир турдаги озиқлар билан озиқлантирилса, уларнинг сут маҳсулдорлиги пасайиб кетади, таркибидаги ёғ, оқсил ва бошқа элементлар камаяди, сутнинг технологик хусусияти ва сифати пасаяди. Бинобарин, бундай сутдан сут маҳсулотлари: сариёғ, пишлоқ, қуйилтирилган сут, сут консервалари, сут кукуни ва ҳоказолар тайёрлаб бўлмайди.

Кузатишларга қараганда сигир сути таркибида 40 га яқин микроэлементлар бўлиб, улар сутга ҳайвон истеъмол қилган ем-хашакдан ўтади. Шунга кўра рацион таркибида минерал моддалар ва микроэлементларнинг етарли бўлиши ҳам мол организми, ҳам улардан соғиб олинадиган сут сифатини яхшилаш, таркибини турли хил ҳаётий муҳим элементлар билан бойитиш имконини беради. Соғин сигирларни асраш ва парваришлашнинг сут миқдорига ва таркибига таъсири. Ҳаво ҳарорати ҳаддан ташкари юқорилашиб кетса, намлик кучайса ва молхоналар шамоллатиб турилмаса сигирларнинг сути кескин пасайиб кетиши тажрибаларда кузатилган. Шунингдек, сут таркибидаги энг муҳим модда (ёғ, оқсил, углеводлар ва ҳоказо) лар миқдори тубанлашиб кетиши ҳам аниқланган. Бинобарин, бундай шароитда сигирларни тоза ва салқин ҳаво билан таъминлаш, микроиқлим яратиш, ёз кунлари сигирларни душларда чўмилтириб туриш ҳамда уларни тоза сақлаш энг муҳим тадбирлардан ҳисобланади. Бундай тадбирларни қўллаш, айниқса Ўзбекистон хўжаликлари шароитида муҳим аҳамиятга эга. Чунки бизнинг иқлим шароитимиз, айниқса ёзнинг иссиқ, жазирама кунларининг кўп бўлиши ва талаб этиладиган зоогигиеник тадбирларни амалга оширмаслик биринчидан, сигирлар саломатлигига салбий таъсир кўрсатса, иккинчидан, улардан олинадиган сут миқдорини пасайиб кетишига ва таркиби ҳамда сифатининг пасайишига сабаб бўлади. Лактация даврининг сут таркибидаги ёғ, оқсил миқдорига таъсири. Лактация даврида, яъни сигирларни туққан кунидан бошлаб то сутдан чиқишигача бўлган (305 кун давом этадиган) даврда сутнинг таркиби ва хусусияти деярли уч марта ўзгариши аниқланган. Дастлабки 7 – 10 кун давомида оғиз сути олинади. Унинг таркиби ва хусусиятлари юқорида баён этилган. Сигирлар туққандан кейин орадан 6 – 8 кун ўтгач, оғиз сутининг таркиби кескин ўзгариб, оддий сутга айлана бошлайди. Сигир туққандан кейин дастлабки икки ой ичида сут таркибидаги ёғ ва қуруқ моддалар

миқдори қисман ўзгаради, лекин сути кўпаяди, кейинчалик сути яна аста- секин ўзгара боради. Умумий сут ҳажми 10 ойга қадар, яъни лактациянинг сўнгги (305) кунига қадар камая боради. Бунда ёғ билан қуруқ модда ва оқ- сил миқдори ўзгаради. Лекин лактация даврида сут шакари билан минерал тузлар миқдори деярли бир хил бўлади (17-жадвал). Кузатишлардан маълум бўлишича, сигир туққандан кейин 4 – 5 ойдан бошлаб сут таркибидаги ёғ ва оқсил аста-секин кўпая боради ва бу миқдор 6 - 7 ой давомида ўртача даражада бўлади. Сигир сути унинг сутдан чиқиши арафасида оддий сутдан фарқ қилади. Унинг мазаси бироз шўрроқ ва аччиқроқ бўлади. Унинг таркибида 6,7 % ёғ, 4,6 % оқсил, 0,9 % минерал моддалар учрайди. Лекин сут шакари бироз, яъни 3,4 %гача камаяди. Сутнинг кислоталилиги 10 0 Т ва ундан ҳам пастроқ бўлади. Шуни ҳам айтиш керакки, сигирлар сутдан чиқишига 10 –15 кун қолганда уларнинг сутини завод қабул қилмайди. Шу туфайли сигирларнинг сут таркиби лактация даврида ўзгара боради. 17-ж адвал Лактация давомида сут таркибининг ўзгара бориши, фоиз ҳисобида (Красностеп зот сигирлар сути мисолида) Лак т ация дав р и (ой) Сут миқ дори кг Қ уруқ моддала р Ёғ Оқсил Сут шакари Кул Кальций 1 2 3 4 5 644 701 621 576 527 12,46 12,45 12,54 12,58 12,60 12,72 12,82 13,01 3,74 3,72 3,75 3,78 3,79 3,82 3,29 3,33 3,34 3,34 3,36 4,66 4,62 4,65 4,64 4,64 0,74 0,78 0,80 0,81 0,81 0,168 0,168 0,168 0,165 0,164 0,164 0,168 0,176

6 7 8 9 10 Ўртача 484 429 385 323 234 2924 13,51 13,83 12,70 3,88 4,00 4,28 4,34 3,82 3,48 3,55 3,66 3,87 4,11 3,46 4,60 4,55 4,51 4,50 4,49 4,61 0,82 0.84 0,84 0,86 0,89 0,81 0,182 0,199 0,169 Соғиш сони, яъни серсут сигирлар кеча-кундузда уч марта (эрталаб, тушда ва кечқурун) соғилиши сут маҳсулотини кўпайтириш имконини беради. Чунки серсут сигирлар кеча-кундузда уч марта соғилмаса, уларнинг сути камайиб кетади, сут безларининг фаолияти сусаяди, бу эса сутнинг сифатига ҳам салбий таъсир этади. Лекин сигирларнинг сути унча кўп бўлмаса, улар кеча-кундузда икки марта соғилиши лозим, чунки бу иқтисодий жиҳатдан фойдали ҳисобланмайди. Чунки кам ёки ўртача сут берадиган сигирларни кеча-кундузда уч марта соғишда уларнинг сути жуда оз миқдорда кўпаяр экан, бинобарин, тушда соғишга кетадиган вақт, меҳнат ва харажатларни қоплай олмаслиги кузатилган. Шунинг учун ҳам бундай сигирлар кеча-кундузда икки марта (эрталаб ва кечқурун) соғилгани маъқул. Сигир сутининг серқаймоқлик даражаси Сутнинг серқаймоқлиги сигир туққан кунига ва соғиш муддатига ҳам боғлиқ. Умуман хўжаликларда, сигирлар туққан кундан бошлаб 300 - 305 кун мобайнида соғилади. Тажриба ва кузатишлардан маълум бўлишича, сигир сутининг серқаймоқлиги биринчи ойдан камаяди ҳамда сут бериш даврининг иккинчи ва учинчи ойида бошқа ойлардагига қараганда кескин камаяди. Учинчи- тўртинчи ойдан бошлаб, сутнинг қаймоғи аста-секин кўпая бошлайди ва ўнинчи ойга бориб, айниқса сутдан чиқариш арафасида энг максимум даражага етади.

Сутнинг серқаймоқлилик даражаси ҳам йил фасллари ва ойларига кўра ўзгара бориш хусусиятига эга эканлигига ишонч ҳосил қилинди. Жумладан, сигирлар сути таркибидаги ёғнинг энг юқори кўрсаткичи асосан февраль (3,64%), март (З,59%) ва ноябрь (3,66%), декабрь (3,65%) ойларига ва энг паст кўрсаткичи июль (3,25%), август (3,27%) ойларига тўғри келди. Қолган ойларда эса бу кўрсаткич ўртача 3,33—3,53 % ни ташкил этди. Адабиётлардан маълумки, сут таркибидаги қуруқ моддалар баҳор ойларида (март ва апрель) камайса, куз ойларида (октябрь, ноябрь) анчагина кўпаяди. Сутдаги ёғ ва оқсил моддаларнинг ҳам шу каби ўзгариши аникланган. Ҳар бир зот ўзининг барча белги ва хусусиятларини наслларига, авлод- аждодларига ўтказа олиши адабиётлардан маълум. Шунингдек, сигирлар бир қанча белгилари билан бир қаторда сутлилиги, сутидаги оқсил миқдори ва қаймоқлилигини ўз бузоқларига берса, буқалар эса ўз наслларига онасини ва ҳатто, иккала, яъни ота ва оналари маҳсулот кўрсаткичларини «ген»лар орқали ўтказиши аниқланган. Ҳар бир зот ўзининг муайян зотлардан фарқ қилувчи маҳсулот белги ва кўрсаткичларига эга. Аниқланишича, сигирларни сутлилигига кўра, уларнинг сутидаги ёғ ва оқсил миқдори ҳар бир зот учун кўп жиҳатдан қатъий бўлар экан. Бу хусусият жадал ҳолда наслдан-наслга ўтар экан. Кузатишлардан маълум бўлишича, сигирларнинг серсутлилиги 20 – 45 % атрофида наслларда ўз аксини топса, сутидаги ёғ, оқсил микдори 50 – 78 % атрофида наслда намоён бўлади. Сутнинг серқаймоқ бўлишига таъсир этувчи омиллардан бири сигир соғиш усули ва вақти ҳисобланади. Бундан ташқари, соғувчиларни тез-тез алмаштириб туриш ҳам сигирларнинг сути миқдорига ва серқаймоқлигига салбий таъсир кўрсатади. Сутнинг серқаймоқ бўлишининг яна муҳим омилларидан бири улар елинидаги сутни мумкин қадар тўла, сўнгги

томчиларигача қолдирмасдан соғиб олишдир. Маълумки, сутнинг дастлабки соғиб олинган порциялари анча суюқ, ёғ миқдори оз (1,5 - 2,5%) бўлса, энг сўнггида соғиб олинадиган қисмида ёғ 10 - 12% ва ундан ҳам кўпроқ бўлиши аниқланган. Шунинг учун ҳам сигирларни тоза соғиш, сут тушмай қолганда елинини массаж қилиш ва соғишни давом эттириш мақсадга мувофиқдир. Сут серқаймоқ бўлишининг яна бир омили сигирларни сифатли ем- хашак билан таъминлаш ва парвариш қилишдан иборат. Тажрибалардан маълум бўлишича, сигирларни сифатли ем-хашак билан тўғри боқиш, танасини ўз вақтида парвариш қилиш, очиқ ҳавода яйратиш каби тадбирларни амалга ошириш фақат уларнинг сутини кўпайтирмасдан балки, сутидаги ёғ миқдорини ҳам оширади. Агар соғин сиғирлар тўйиб озиқланмаса, ем-хашакнинг сифати яхши бўлмаса, уларнинг танаси кунига тозаланмаса ва улар очиқ ҳавода яйратилмаса, улардан олинган сут суюқ, сифатсиз ва оз миқдорда бўлиши кўплаб тажрибаларда кузатилган. Юқорида айтиб ўтилганидек, сутдаги ёғ асосан майда ёғ дона- чаларининг бирлашмасидан ҳосил бўлади. Улар қанча кўп ва йирик бўлса сут шунча серёғ — серқаймоқ бўлади. Маълумки, ёғ сувга нисбатан енгил бўлади, шу сабабли сут таркибидаги ёғ парчалари унинг юза қисмига чиқади. Бунда йирик доначалар тезроқ, ўртачалари бироз кейин ва энг кейин майдалари сут юзасига кўтарилиб чиқишидан унда маълум қалинликдаги ёғ қатлами ёкн қаймоқ ҳосил бўлади. Сутнинг қаймоғини олишда сепаратордан фойдаланилади. Лекин сепаратордан ўтказилган, ёғи олинган сут таркибида ҳам ўртача 0,1% ёғ бўлиши аниқланган. Шунинг учун бундай сут бузоқларга, чўчқа ва паррандаларга ичирилади, чунки унинг таркибида маълум сут шакари, оқсил, витаминлар, ферментлар, минерал туз эритмалари ва бошқа биологик фаол моддалар сақланиб қолади ҳамда организмга шифобахш таъсир кўрсатади.

Сут таркибининг йил фаслларига қараб ўзгариши. Сигир сути ва унинг таркиби йил мобайнида бир хил бўлмасдан, маълум даражада ўзгариб туради. Бунга жуда кўп омиллар таъсир этади, улардан энг муҳими ҳар фаслда ўзига хос ем-хашак берилиши, ташқи муҳит температурасининг турлича бўлишидир. Кўпгина кузатишлардан маълум бўлишича, қиш ойларида соғиб олинадиган сут миқдори ёздагига қараганда 0,2 - 0,5% кам бўлар экан ёки баҳор ойлари соғин сигирлар туллаган вақтда сут миқдори 0,2 - 0,4% га, сут ёғи 0,2 - 0,5% га камаяр экан. Сутдаги қуруқ моддалар баҳор (март ва апрель) ойларида камайса, куз ойлари (октябрь, ноябрь)да анчагина кўпаяр экан. Сутдаги ёғ ва оқсил моддалар миқдори ҳам шу каби ўзгариб туриши аниқланган. Ўзбекистон шароитида йил фасли фақат сигирларнинг сут миқдорига таъсир кўрсатиш билан чекланмай, унинг таркиби ўзгаришига ҳам сабаб бўлар экан. Масалан, қиш ойларида туққан сигирларнинг сути турли хил кимёвий моддаларга бой бўлиши билан бирга, калорияси ҳам юқори бўлар экан. Аниқроғи, қишда туққан қора-ола сигирлар сутидаги ёғ миқдори ёзда туққан сигирларникидагига қараганда камида 35,83 кг га ёки 26,1% га кўп бўлиши аниқланди. Бундан ташқари, оқсил миқдори 25,56 кг ёки 20,9%, сут шакари 32,22 кг ёки 18,4%, сутнинг калорияси 31,9 га тенг бўлди. Бушуев зот сигирларнинг юқоридагига мувофиқ кўрсаткичлари қуйидагича: сут ёғи 22,38 кг ёки 18,0%, оқсил 14,85 кг ёки 14,4%, сут шакари 17,41 ёки 12,2%. Шундай қилиб, кузатишлардан маълум бўлишича, ёз ва баҳор ойларида туққан сигирларникига қараганда қиш ҳамда куз ойларида туққан сигирларнинг сути кўпроқ ва таркиби ҳар хил моддаларга бой бўлар экан. Лекин бундай сигирлардан асосан қиш ойларида бузоқ олишни ташкил этиш керак, деган хулоса чиқмайди.

Ёзнинг жазирама иссиқ кунлари барча сигирларнинг сути миқдорига ҳам, унинг серқаймоқлигига ҳам салбий таъсир кўрсатар экан. Шунинг учун ёз ойларида соғин сигирларни салқин, сершабада жойларда, усти берк ва атрофи очиқ шийпонларда асраш, кунига чўмилтириш мақсадга мувофиқдир. Ҳозирги вақтда республикамиздаги кўпгина илғор хўжаликларда (жумладан, Фарғона водийсидаги кўплаб фермаларда) бу усулдан унумли фойдаланиш натижасида ёзда сигирларнинг соғлиғини сақлаш, физиологик ҳолатини яхшилаш, сутини кўпайтириш ва сути сифатини ошириш борасида катта ютуқларга эришилмоқда. Сутнинг микдори ва сифати кўп жиҳатдан йил фаслларига боғлиқ эканлиги аниқланган. Фермадаги барча соғин сигирлар (200 - 235 бош) нинг сут миқдори ўртача ҳар бир бош учун, энг юкори кўр-саткич, асосан икки фаслга: ёз (1127,7 кг) ва куз (1124,2 кг) фаслига тўғри келди. Баҳорда (1032,8 кг) ва қишда (968,2 кг) бу кўрсаткич бирмунча камроқ бўлиши аниқланди. Бошқача айтганда, агар сигирларнинг қиш фаслида берган умумий сут миқдорини 100 % деб олсак, ёз фаслидагиси 116,5 %, куз фаслида эса 116,0 % ва баҳорда 106,7 %га тўғри келади. С утнинг миқдори ва сифатига ем-хашакнинг таъсири Сигирлардан кўп ва сифатли сут соғиб олиш учун биринчи навбатда уларни тўйимли ва хилма-хил ем-хашак билан тўла таъминлаш керак. Ана шунда фақат сути кўпаймасдан, балки сутнинг кимё вий таркиби ҳам яхшиланади. Айниқса, ундаги ёғ, оқсил, витамин ва минерал элементлар миқдори ортади. Шунинг учун ҳам соғин сигирларни сифатли ем-хашак билан тўйдириб боқиш улардан мўл-кўл серқаймоқ сут соғиб олишда муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Сигирларни бир хил ем-хашак билан тўйдириб боқиб юқори натижаларга эришиб бўлмайди. Тажрибалардан маълум бўлишича, сигирлар фақат бир хил ем-хашак билан тўйдириб боқилган тақдирда ҳам сути

кўпаймайди ва сифати паст бўлади. Шунинг учун улар рациони мумкин қадар хилма-хил сифатли озиқларга бой бўлиши керак. Ана шунда сути кўп, сифати ва таркиби юқори даражада бўлиши таъминланади. Рациондаги озиқлар хилма-хил бўлиши билан бирга, улар мумкин қадар минерал моддаларга, витаминлар ва микроэлементларга бой бўлиши керак. Акс ҳолда уларнинг фойдаси кам бўлади, бўғоз сигирларнинг эмбриони (ҳомиласи) суст ривожланади ва улардан нозик, касалликларга чидамсиз, нимжон ва кеч етилувчан бузоқ туғилади. Ана шуларни назарда тутган ҳолда соғин сигирларга йил фаслларига қараб маккажўхори силоси, беда сенажи, пичан, янги ўриб олинган ўсимликлар (маккажўхори, арпа, сули, суданўт, беда кабилар) ҳамда қанд лавлаги, хашаки лавлаги, полиз мевалар бериш мақсадга мувофиқдир. Сигирларга пиво заводи чиқиндилари (барди), ем озиқлар, жумладан, омихта ем, арпа, маккажўхори ёрмасини буғланган ёки намланган ҳолда бериш ҳамда беда ва ўт унидан (витаминли озиқ сифатида) фойдаланиш, шунингдек, сабзавотлар ва консерва заводлари чиқиндилари, ёғ заводи чиқиндилари (кунжара, шрот, шулха) ва брикетланган ҳамда донадор озиқлардан унумли фойдаланиш яхши натижа бериши кўплаб тажриба ва кузатишларда аниқланган. Сигирлар зотининг сут маҳсулдорлигига таъсири. Ҳар бир қорамол зоти бошқа зотлардан фарқ қилувчи муайян маҳсулдорлик кўрсаткичига эга бўлади. Маълумки, ҳар бир зот ўз белги-хусусиятларини наслига ўтказади. Аниқланишича, сигирларнинг серсутлигига кўра, улар сутидаги ёғ ва оқсил миқдори ҳар бир зот учун кўп жиҳатдан қатъий бўлади. Бу хусусият наслдан- наслга ўтади. Кузатишлардан маълум бўлишича, сигирларнинг серсутлиги 20 - 45% наслда ўз аксини топса, сутидаги ёғ ва оқсил миқдори 50 - 78% наслида намоён бўлади.

Серсутлиги билан ном чиқарган голланд, қора-ола, холмогор зот сигирлар бир лактация даврида 4500 - 5500 кг сут берсада, улар сутидаги ёр миқдори 3,5 - 3,8% ни ташкил этади, оқсил 3,1 - 3,5% га тенг. Ёки жерсей зот сигирлар бир лактация даврида 2500 - 3500 кг сут беради. Лекин сутида 5,0 - 6,5% ёғ ва 3,9 - 4,3% оқсил бўлади. Сут таркибддаги ёғ миқдори ортиши билан ундаги оқсил ҳам кўпайиши исботланган. Масалан, ёғ 1 % га ошса, оқсил 0,3% га кўпаяр экан. Барча хўжаликлардаги сигирларнинг сутини кўпайтириш, сутидаги ёғ, оқсил ва бошқа кимёвий моддалар миқдорини кўпайтириш учун селекция ишларини тўғри ташкил этиш катта аҳамиятга эга. Сигирлар ёшининг сут миқдорига таъсири. Сигирлар ёшининг сут миқдорига таъсири уларнинг зоти ва тез етилувчанлигига боғлиқ. Масалан, тез етилувчан ҳисобланган жерсей, голштино-фриз зот сигирлар 4 - 6 марта туққандан кейин сути кўпаяди, етилувчан, симментал, холмогор ва ярославль зотларида бу кўрсаткич улар 5 - 8 марта туққан даврига тўғри келади. Маълум бўлишича, сигирлар биринчи марта туққанида энг кўп сут бериш қобилиятининг 60 - 70%, иккинчи туғишида 75 - 80% ва ниҳоят учинчи марта туққанида 85 - 95% тўғри келади. Сигирларнинг ёши ортиб бориши билан сутидаги ёғ ва оқсил миқдори камайиши тажрибаларда аниқланган. С игирларнинг физиологик ҳолати ва индивидуал х усусиятларининг сут миқдорига таъсири Сигирларнинг серсутлиги уларнинг зоти, истеъмол қиладиган ем- хашак миқдори ва турига, насли ҳамда ташқи муҳит таъсиридан ташқари, физиологик ҳолатига ва индивидуал хусусиятларига ҳам боғлиқ. Бошқача қилиб айтганда, бир подада, бир хил шароитда, бир хил рационда боқиладиган сигирларнинг сут маҳсулдорлиги турлича бўлиши мумкин. Сигирларнинг физиологик ҳолати деганда, кўпроқ уларнинг ориқ- семизлиги, ёши, бўғозлиги, сутдан чиқиши, туғиши, моддалар алмашинуви

жараёнининг жадал ёки суст бориши, ташқи муҳит шароитига мосланиши, бинобарин, уларнинг соғлиғи ва клиник кўрсаткичлари ҳисобга олинади. Шунинг учун ҳам серсут сигирлар сутининг сифати уларнинг физиологик ҳолатига ва индивидуал хусусиятларига ҳам боғлиқ. Сигирларнинг физиологик ва клиник ҳолати улардан соғиб олинадиган сутнинг ҳам миқдорига, ҳам таркибига таъсир кўрсатиши кўп тажрибаларда текшириб кўрилган. Масалан, сигир касал бўлиб қолганда, касалликнинг оғир ёки енгиллигига кўра, сутнинг таркиби турлича ўзгариши мумкин экан. Агар сигир елини яллиғланиб қолса, яъни мастит билан оғриса, унинг сутидаги ёғ, оқсил, сут шакари, витаминлар ва қуруқ моддалар миқдори кескин камайиб, унинг ўрнига хлор ва айрим минерал тузлар кўпайиб кетиши мумкин экан. Бундан ташқари, сигирнинг касалланиб қолган елин палласидан соғиб олинган сутнинг таркиби соғлом палласиникига нисбатан сифатсиз бўлиши кузатилган. Елини яллиғланган сигирлар сутининг мазаси ҳам ўзгариб, у нордон, ишқорий реакцияси юқори даражада бўлади. Бундай сут сифатсиз ҳисобланади. Бинобарин, ветеринария шифокорлари ҳамма вақт сигирларнинг соғлиғини назорат қилиб туришлари керак. Касалланган сигирларни тезда даволаш чора-тадбирларини амалга оширишлари талаб этилади, бу соҳада сут соғувчилар ҳам четда қолмай, ўз улушларини қўшишлари мақсадга мувофиқдир. Сигирлар вазнининг сут миқдорига таъсири. Кузатишлардан маълум бўлишича, сигирлардан тирик вазнининг ҳар 100 кг ҳисобига турли миқдорда сут соғиб олинади. Бу асосан уларнинг маҳсулот йўналишига боғлиқ. Масалан, сут учун боқиладиган сигирлардан ҳар 100 кг тирик вазни ҳисобига 850 - 1000 кг дан сут соғиб олинса, гўшт-сут учун боқиладиганларда 700 -750 кг атрофида сут соғиб олинади. Бунинг учун хўжаликлардаги барча сигирлар йирик, катта вазнда бўлиши муҳим аҳамиятга эга.

O'xshashlar

Гўштни қайта ишлаш жараёнида олинадиган махсулотлардан фойдаланиш

Ўсимлик мойларини қайта ишлаш

Ўсимлик мойларини қайта ишлаш.

Сутни қайта ишлаш ва консервалаш махсулотлари.

Узумни қайта ишлаш корхоналари ва ускуналари