Ёғ ва мойлар технологияси махсулотларининг аҳамияти - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Ёғ ва мойлар технологияси махсулотларининг аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Ёғ ва мойлар технологияси махсулотларининг аҳамияти Режа: 1 . Мойли уруғларни қайта ишлаш корхонасининг умумий схемаси. 2. Ўсимлик мойлари ишлаб чиқариш. Мойли уруғларни синфланиши. 3.Мойли уруғларни тозалаш. Мойли уруғларни намлаш, қуритиш, чақиш, сепарациялаш ва мойли уруғлар мағзини янчиш, намлаш ва термик ишлов бериш, янчилмадан қовурма тайёрлаш ва пресслаб мой олишнинг принципиал схемаси. 4. Мойли махсулотдан экстракциялаб мой олишнинг принципиал схемаси. Ўсимлик мойларини аралашмалардан тиндириб, чўктириб ва филтрлаб бирламчи тозалаш.

Ёғ-мой саноати республика озиқ-овқат саноатининг етакчи тармоқ- ларидан биридир. Ўзбекистонда қадимдан ўсимлик мойи кунжут, зиғир, индов, махсар уруғи, пахта чигити, полиз экинлари уруғларидан жувозларда олинган. Республикада йиллик куввати 3,5 млн. тонна мойли ўсимлик уруғларини қайта ишлайдиган корхоналар ишлаб турибди. Саноатнинг бу тармоғида пахта, соя, рапс мойлари, мева данаклари ҳамда сабзавот уруғларидан мой олиниб, озиқ-овқат, атир-упа ва фармацевтика саноатлари тармокларида ишлатилади. Ёғ мой саноатида бу мойлардан маргарин маҳсулотлари, майонез, кир совун, атир совун, техника максадлари учун бошқа турли маҳсулотлар ишлаб чикарилади. Ўсимлик мойи ишлаб чикаришда йилига ўртача 2,1 млн. тоннадан кўпрок пахта чигити ишлатилади. Ёғ-саноати корхоналари ЁМК (ёғ-мой комбинати), МЭЗ (мой экстракция заводи) ва турли хусусий кичик корхоналар кўринишидаги айрим цехлар кўринишида ишламоқдалар. Барча ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш цехларидан ташкил топган ёғ-мой комбинатининг умумий схемаси қуйидаги схемада келтирилган бўлиб, унда хомашё ва материал харакати бўйича ишлаб чиқариш бўлимларининг кетма-кетлиги ва боғлиқлиги келтирилган. шелуха раф. мой салат мойи майонез чигит маргарин саломас 1 2 3 5 84 6 7 9

гудрон совун ДЁК Ёғ-мой комбинати бўлимлари умумий схемаси. 1- Чигит хўжалиги 2- Тайёрлов бўлими 3- Форпресс цехи 4- Рафинация цехи 5- Экстракция цехи 6- Кристаллизация цехи 7- Майонез цехи 8- Гидрогенизация цехи 9- Маргарин цехи 10- Ёғ кислоталарини дистилляциялаш цехи 11- Совун цехи Бундай корхонада 1,2,3 ва 5 рақам билан белгиланган белгиланган бўлимлар ўсимлик мойлари ишлаб чиқариш корхонасини ташкил этса, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11- бўлимлар мойларни қайта ишлаш корхоналари ҳисобланади. Схемадан кўринишича ёғ-мой корхонасидан, рафинацияланган мой, салат мойи, майонез, маргарин, совун каби тайёр махсулотлар ва шелуха, гудрон каби чиқитлар сотувга чиқарилади. Замонавий технология асосида ўсимлик мойлари олишнинг асосан иккита усули бор: 1. Уруғ мағзидан мойни пресслаб олиш. 2. Кунжарадан қолдиқ мойни эритувчи ёрдамида тўлиқ экстракциялаб олиш. Кайси бир усул ишлатилишидан катъий назар хар бир усул аниқ технологик схема буйича олиб борилади. Технологик схема деб, бир-бири 10 11

билан мантикий жихатдан ўзвий богланган технологик жараёнларнинг йигиндисига айтилади. Технологик жараён деб, алохида омиллар таъсири остида (босим, температура, вакуум, намлик х.к.) олиб бориладиган жараёнлар тушинилади. Технологик жараён ўзгаришига баъзи бир механиқ, иссиқлик, намлик ва кимёвий реактивлар таъсир этади ва жараён ўз йуналишини ўзгартиради. Технологик жараёнлар асосий, тайёрлов, ёрдамчи ва кушимча операциялардан ташкил топади. Қуйида ўсимлик мойлари ишлаб чиқариш корхонасини ташкил қилувчи ишлаб чиқариш бўлимларидаги технологик жараёнлар билан танишиб чиқамиз. Чигит хўжалиги ( 1 ) мойли уруғларни қабул қилади. Ёг-мой саноатида қайта ишланаётган барча мойли уруғлар заводларга туғридан- туғри ширкат ва жамоа хўжаликларидан олиб келинади. Фақатгина пахта чигити бундан мустаснодир. Чигит ёғ заводларига пахта тозалаш заводларидан етказиб берилади. Мойли уруғлар автомабиль ва темирйул транспорти ёрдамида ташилади. Келтирилган хар бир алохида миқдор уруғлар ўзининг маҳсус сифат белгиларига эга. Булар: намлик, ифлослик, мойлилиги, ҳамда пахта чигити учун эса, қобиқ устидаги қалта момиғи билан белгиланади (пух). Мойли хом ашёларни саноатда қўлланилиш даражасига кўра асосий уч гурухга бўлиш мумкин: саноат аҳамиятига эга бўлган мойли уруғлар (чигит), қўшимча мойли хом ашёлар (соя, махсар, кунгабоқар) ва ноаъанавий мойли уруғлар (мева данаклари ва сабзавот уруғлари). Заводга етиб келган хомашё маҳсус торозилар (автомобил, темирйул торозилари) ёрдамида тортилади сўнгра, хомашё механизациялаштирилган мосламалар ёрдамида завод омборларига жойлаштирилади. Чигит хўжалигидаги омборларда сақлаш даврида намлик, иссиқлик,

микроорганизмлар ва баъзи бир кемирувчи жанворлар таъсиридан сақлаш талаб қилинади. Акс ҳолда хомашёдан олинган мой сифат жихатидан паст (ранги юкори, кислота сони юқори, оксидланган моддалар миқдорининг кўп) бўлади. Шунинг учун келтирилган хомашёнинг турига ва сифатига қараб, уни сақлаш шароитлари белгиланиши, омборхонанинг эса техник жихозлари бу шароитни тўлиқ таъминлаши керак. Барча турдаги мойли уруғлар учун ишлатилаётган омборхоналар қуруқ, пол ер ости сувларидан изоляцияланган, деворлар оқланган ёки краскаланган бўлиши лозим. Том ёмғир ва қор сувларини ўтказмаслиги, эшиклар зич ёпилиши керак. Омборхона уруғ ташланишидан олдин барча чиқиндилардан, хар хил кемирувчилардан тозаланиши ва мумкин бўлган перепаратлар билан дизенфекция қилиниши лозим. Асосий талаб шундан иборатки, омборхона тоза, қуруқ ва яхши вентилляцияланадиган бўлиши лозим. Хомашёни омборхонадан ишлаб чиқаришнинг керакли қисмига йўналтириш учун заводда ишлатиладиган ўзатувчи транспорт воситалардан фойдаланилади. Буларга шнеклар, редлерлар, тарнспортли ленталар, ўзи юрар мосламалар, нориялар, пневмотранспорт ва бошқалар киради. Тайёрлов бўлими ва форпресс цехида ( 2, 3 ) мойли хомашёларга қуйидаги босқичларда ишлов берилади: ифлос аралашмалардан тозалаш, намлиги бўйича кондициялаш, мағзини қобиғидан ажратиш, мағизни янчиш, янчилган мағизни намлаш, намланган янчилмани қовуриш, қовурилган янчилмани пресслаб мойини олиш Бу бўлимда амалга ошириладиган биринчи жараён бу мойли уруғларни тозалаш. Чунки мойли уруғларда хар хил аралашмалар бўлади. Бу аралашмалар қуйидаги гурухларга бўлинади: 1. Ифлос аралашмалар (минерал ва органиқ) 2. Мойли аралашмалар 3. Металл аралашмалар Минерал ва органик аралашмаларга тупроқ, қум, тош ва ҳоказолар киради. Органик аралашмаларни барг, хазон, уруғ пўчоғи, пояси ташкил

қилади. Мойли аралашмаларга рангли бўзилган, мағзи лат еган ёки пуч уруғлар, ҳамда бошқа ёввойи ва маданий ўсимликларнинг уруғлари киради (кунгабоқар, клещевина ва бошқалар). Хомашё таркибидаги ифлос аралашмаларни, мойли аралашмалар ва металл аралашмаларни имкон борича тўлиқ ажратиб олиш керак, чунки аралашмалар хомашёни қайта ишлаш учун ишлатилаётган аппаратларнинг айланувчи ва ишқаланувчи қисмларини интенсив равишда емириб, синишига олиб келади ва тайёр маҳсулотнинг сифатини ёмонлаштиради. Ёғ-мой корхоналарида хом ашёни тозалашнинг асосан қуйидаги усуллари қўлланилади: 1.Хомашёни аралашмадан уларнинг шакли ва ўлчамларилари турлилигига асосланган элакли юзаларда тозалаш усули. 2.Хомашёни аралашмалардан уларнинг аэродинамик хусусиятларининг фарқига асосланиб тозалаш усули. 3.Уруғлар ва аралашмаларнинг металли магнитик хусусиятларига асосланиб ажратиш усули. Мойли уруғларни аралашмалардан уларнинг ўлчамига қараб тозалашда турли кўринишдаги элакли сиртлардан фойдаланилади. Элакли сиртлар текис айланма ёки кўп қиррали барабанли формада бўлиши мумкин. Хомашёни тозалашда фақатгина элакли сиртлар ишлатилмай бир вақтнинг ўзида ёки кетма-кет аэродинамик сепараторлар ва электромагнит сепараторлар ҳам ишлатилади. Барча ёғли уруғлардан фарқли улароқ пахта чигити қайта ишлашдан олдин намланади, чунки пахта чигити мой заводларига даладан эмас, балки пахта тозалаш заводидан келтирилади ва чигитнинг намлиги кўпчилик холларда унинг критик намлигидан паст бўлади, яъни сақланаётган чигитларнинг намлиги 6-8% атрофида бўлади. Шу туфайли чигит

тозалангандан сўнг уни намлиги технологик жараёнлар учун мос ҳолатгача етказилади. Намланган чигитларнинг намлиги уларнинг мағиз намлигига қараб белгиланади. Бу намлик қуйидагича бўлади: 1-3 навлар учун 8,5-9,5 %; 4 навлар учун 9,5-10,5%. Технологик нуқтаи назардан ёғли уруғлар икки қисмдан: мағиз ва қобиқдан иборат. Барча мойли уруғларнинг устки қобиғи лузга деб аталади, фақат пахта чигитнинг қобиғи шелуха деб номланади. Агарда мойли уруғлар қобиғи ажратилмай қайта ишланса, бу ҳолда олинаётган ўсимлик мойи таркибида қобиқ таркибида бўлган юқори малекулали углеводлар, мум моддалар кўпаяди. Бу ҳол олинаётган ўсимлик мойини сифатини бўзилишига олиб келади. Лекин баъзи бир мойли уруғларнинг қобиғини ажратиш анча мушкул ёки технологик нуқтаи назардан мумкик эмасдир. Буларга индов (рапс), каноп уруғи, кунжут, кунори уруғлари киради. Мой олиш технологиясида бу жараён бажариш учун уруғларни чақиш ёки кесиш йўли билан бажарилади. Ҳосил бўлган маҳсулот чақилма деб аталади. Чақилган маҳсулот элакли машиналар ёрдамида мағиз ва қобиққа ажратилади. Мойли мағиз сиқиш ёки экстракция йўли билан қайта ишлашдан олдин, албатта янчилади. Чунки мойли маҳсулотни янчмасдан тўғридан– тўғри қозонларда қовуриш ва мойини сиқиб олиш ниҳоятда катта куч талаб этади. Янчилган хомашёдан кўп миқдорда мой сиқиб ёки экстракция қилиб олиш мумкин. Мойли уруғларнинг қобиғини ажратиш мумкин бўлган холда уларнинг мағзи янчилади, қобиғи ажралмайдиган мойли уруғлар эса тўғридан тўғри янчилаверади. Янчиш беш валли янчиш машинасида амалга оширилади. Янчиш машиналаларидан олинаётган маҳсулотнинг номи янчилма дейилади. Янчилмадан максимал мой олиш учун аввал намлаш сўнгра қовуриш зарурдир. Янчилгандан сўнг янчилмага уни қовуришдан олдин бир оз миқдорда қўшимча шелуха қўшилади. Янчилган мағиз таркибида шелуха бўлиши, маҳсулотга ғовваклик бериб, қовуриш жараёнида сув ва буғнинг

маҳсулотда бир текис тарқалишига ёрдам беради. Янчилмани намлаш ва иссиқлик билан қайта ишлаш жараёни хар хил ёғли уруғлар нави учун хар хил шароитда олиб борилади. Ундан ташқари бир хил янчилмани қайта ишланаётганда, уни қайси мақсадда дастлабки пресслаб мой олиш, тугал пресслаб мой олиш, экстракциялаб ёғ олишига қараб хар хил шароитда қовурилади. Иссиқликни таъсири шуки, мойни янчилманинг гель қисми билан боғлиқлигини камайтиради ва енгил ажралиб, оқиб чиқишини таъминлайди. Тайёрланган қовурма пресслаш машинасига берилади ва мойи сиқиб олинади. Сиқиб олинган мой таркибида 2-10 % атрофида кунжаранинг майда қисмлари бўлиб, уни мой таркибидаги фуза ёки қолдиқ қаттиқ моддалар деб атаймиз. Шунинг учун олинган мойни оқлашдан олдин албатта фузадан тозаланиши лозим. Бу тозалаш бирламчи тозалаш деб аталади ва тиндириш, сўнгра филтрлаш йўли билан амалга оширилади. Мойларни экстракциялаш бўлими ( 5 ). Прессдан чиқган кунжара таркибида агар форпресслаш усули билан ишланилса 12-14 %, агар тўлиқ пресслаш усули билан ишланса 7-8% мой қолади. Кунжара таркибидаги бу қолдиқ мой кунжаранинг мойлилиги дейилади. Маълумки, ўсимлик мойлари органик моддалардан ташкил топган бўлиб, кўпчилик органик эритувчиларда яхши эрийди. Кунжарадан мойни органик эритувчилар ёрдамида эритиб олиш иқтисодий жихатдан зарур хисобланади, чунки пресслаш йўли билан олинаётган ўсимлик мойлари миқдори халқ истеъмоли талабларига етарлийча эмас. Албатта экстракция билан олинган ўсимлик мойининг сифати пресслаш усули билан олинганга нисбатан пастроқдир, чунки экстракцион мой таркибига липидлардан ташқари организм учун фойдасиз бўлган турли органик моддалар эриб ўтган бўлади. Имконият борича экстракция усули билан олинган ўсимлик мойлари техникада ишлатилиши лозим.

Кунжарадан мойни экстракциялаш учун совутилган кунжара майдаланиб, аниқ бир ўлчамга эга бўлган ҳолатда экстракцияга берилади. Эритувчида-бензинда эриган холатдаги ажралиб чиққан мой мисцелла дейилади. Экстракция хомашёси ички структурасининг қанчалик ўзгарганлиги ёки бўзилганлиги олинаётган мойнинг миқдорига ва жараённинг тўлиқлигига катта таъсир этади. Тўлиқ мойсизлантирилган кунжара қолдиғи шрот деб аталади. Экстракция вақтида экстрактордан чиқаётган мисцелла таркибида 0,4-2 % атрофида шротнинг қолдиқ қуйқалари бўлади. Шунинг учун экстрактордан олинган мисцелла аввал турли усуллар билан қуйқадан тозаланади. Мисцелла ўз таркибида концентрациясига қараб бир мунча миқдор мой ва қолган қисми бензиндан иборатдир. Мисцелла таркибидан бензинни учириб юбориб бензинсиз мой олиш жараёни дистилляция деб аталади. Мисцелладан бензин тўлиқ ҳайдалиши лозим ва жараён имкон борича қисқа муддатда олиб борилиши мақсадга мувофиқ. Дистилляция жараёни очиқ ва ёпиқ буғ билан қиздириш ва вакуум шароитида бензин буғларини учириш йўли билан олиб борилади. Экстрактордан чиқаётган шрот таркибида 25-40% гача эритувчи бўлади. 1-вазифа шуки шрот таркибидан эритувчини хайдаш. Шу жараённи олиб бориш шароитлари шрот озиқа сифатини белгилайди. Тострда жуда унумли, энг кўп миқдорда эритувчини хайдаш мумкин. Шрот таркибида қоладиган эритувчи миқдори 0,05% гача бўлади. Шрот сифати ошади.

O'xshashlar

Озиқ-овқат саноати технологияси фанининг предмети, аҳамияти ва вазифалари

Озуқабоп ёғлар

Ўсимлик мойлари технологиялари

Ёғ мой саноатининг ривожланиш тарихи

Ўсимлик мойларини қайта ишлаш.