Musiqa va san’at maktablarida boshlang’ich fortepiano о‘qitish texnologiyalari - Musiqa - Referatlar

Musiqa va san’at maktablarida boshlang’ich fortepiano о‘qitish texnologiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1797 KB

Ko'chirib olish

“Musiqa va san’at maktablarida boshlang’ich fortepiano о ‘qitish texnologiyalari” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI

M u n d a r i j a Kirish …………………………………………………………………… 3 I- bob Fortepiano ta’limining mazmuni va mo h iyati.......................... ...... 9 1.1 . Boshlang ’ ich fortepiano ta’limi va fortepiano chalishning dastlabki bos q ichi.................................................................................... ...................9 1.2 Fortepiano chalishni o’ rgatishning mazmuni.................................. ....23 II-bob Boshlang ’ ich sinflarda fortepiano o’ rgatish texnologiyasi...... ......31 2.1 O’q uvchilarda musi q iy q obiliyatni rivojlantirish..................... ..........31 2.2 Boshlang ’ ich sinflarda fortepiano o’ rgatishning prin t sip va texnologiyalari....................................................................................... ...41 Xulosa………………………………………………………………….. 59 Adabiyotlar ro’yxati……………………………………………………..60 Ilovalar ………………………………………………………………… . 61 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Respublikamiz ta’lim tizimida sо‘nggi yigirma besh yil mobaynida yosh avlodni aqliy, jismoniy va ma’naviy kamolotga etkazishda tub islohotlar amalga oshirildi. Zero, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlab о‘tganidek: “Bu murakkab dunyoning azaliy va abadiy muammolari, shu bilan birga, har bir davrning dolzarb masalalariga har tomonlama asosli ilmiy javoblar topilgan taqdirdagina ma’naviyat olami yangi ma’no-mazmun bilan boyib boradi. Boshqacha aytganda, har bir ilmiy yangilik, yaratilgan kashfiyot - bu yangicha fikr va dunyoqarashga turtki beradi, ma’naviyatning shakllanishiga о‘ziga xos ta’sir о‘tkazadi”. О‘quv yurtlarida о‘quvchilarni ijodiy va mustakil faoliyatga jalb etish, uning samaradorligini oshirish shuning uchun ham muhimki, ular yosh xususiyatlariga kо‘ra mustaqil faoliyat yuritish, о‘z о‘rnini topish va hayotiy maqsadini belgilab olishga nisbatan jiddiy munosabatda bо‘ladilar. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da uzluksiz ta’limning barcha bо‘g‘inlarida ta’lim oluvchilarning huquqiy, iqtisodiy bilimlarini oshirish, tahsil oluvchilarning ta’lim-tarbiyasini takomillashtirish, madaniyatli va о‘z e’tiqodiga sodiq yoshlarni tarbiyalashga bо‘lgan e’tiborni har qachongidan ham kuchaytirish zarurligiga alohida urg‘u berilgan. Jamiyat a’zolarining ijtimoiy faolligi ularning ilmiy salohiyati hamda ilmiy dunyoqarashi bilan belgilanadi. Hozirgi davrda taraqqiy etgan davlatlarning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy ravnaqi fan taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Kadrlar tayyorlash milliy modelida fanning tabiat va jamiyat tо‘g‘risidagi fundamental va amaliy tadqiqotlarni rivojlantirish, yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini ilmiy jihatdan ta’minlash infrastrukturasini vujudga keltirish, mamlakatimiz ilm- fanining jahon ilm-faniga integrasiyasini tashkil etish kabi vazifalar belgilab berilgan. 3

Respublikamiz hukumati oliy va xalq ta’limi sohasida o’rtaga qo’yayotgan vazifalarni bajarish kup jihatdan pedagogga bog’liq. Yangi iqtisodiy sharoitda ta’lim-tarbiyadan k o’ zda tutilayotgan ma q sadlarga yetishish, talaba-yoshlarning xilma- xil faoliyatlarini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e’ti q odli, me h natsevar, barkamol inson q ilib o’ stirish pedagog zimmasiga yuklatilgan. Xalqimizning kelajagi, Mustaqil O’zbekistonning istiqloli kup jixatdan pedagogga, uning saviyasiga, tayyorgarligi, fidoiyligiga, yosh avlodni uqitish va tarbiyalashiga bo’lgan munosabatiga bog’liq. Uzluksiz ta’lim tizimi-amalga oshirilmoqda. Shu munosabat bilan pedagoglar mahoratini oshirish tashkil etish q ayta tayyorlash ishi davlat va jamiyatchining di qq at markaziga qo’ yilgan. Pedagoglarni falsafiy jihatdan keng fikrlovchi, yuksak mahoratli, mulohazali bo’lishlariga e’tibor berilmoqda. Shuni aytish kerakki, pedagoglik sharafli, lekin juda murakkab kasbdir. Yaxshi pedagog b o’ lish uchun pedagogik nazariyani egallashning o’ zigina yetarli emas. Chunki, pedagogik nazariyada talabalarni o’qitish va tarbiyalash xaqida umumiy qonun-qoidalar, umumlashtirilgan uslubiy g’oyalar bayon etiladi. Pedagoglarning yosh individual xususiyatlarini e’tiborga olish ta’kidlanadi. Lekin, o’rta maxsus ta’lim hayoti, amaliy jarayoni esa xilma-xildir. Pedagogik nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar uchrab turadi. Bu esa pedagogdan keng bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagog mahorat va ijodkorlikni talab etadi. Shuning uchun ham Mustaqil O’zbekiston davlatining umumiy ta’lim muassasalarida ishlaydigan pedagog, pedagog faoliyatiga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon, milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlarni, dunyoviy, diniy bilimlarni mukammal egallagan, ma’naviy barkamol, O’zbekistonning mustaqil davlat sifatida taraqqiy etishiga ishonadigan vatanparvarlik burchini to’g’ri anglagan, e’tiqodli fuqaro, ixtisoslik, psixologik, pedagogik bilimli va mahoratli, bo’lishi muhimdir. Biror kasbning haqiqiy ustasi bo’lish uchun tabiiy qobiliyat, ma’lum jismoniy va ruhiy hislatlar jo bulishi kerak. Pedagoglik faoliyatida yoshlarni o’qitish va tarbiyalash ishini samarali bajarish, ota-onalar va talabalarning izzat-hurmatiga sazovar bo’lishi uchun kishida bu ishga layoqat, qobiliyat, mahorat, qiziqish bo’lmog‘i lozim. Muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o’qituvchi pedagogik 4

mahoratga ega bo’lishi zarur. Pedagogik ma h orat egasi oz me h nat sarf q ilib katta natijaga erishadi. Ijodkorlik uning hamkori bo’ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste’dodli kishidagina pedagogik mahorat bo’lishi mumkin. Yuksak mahoratli pedagog bo’lish uchun eng avvalo qobiliyatli, malakali va uddaburon bo’lish kerak. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi. Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o’qish natijasi hisoblansa, qobiliyatning rivojlanishida iste’dodning o’rni beqiyosdir. Ana shundagina qobiliyat deb ataluvchi ruhiy xususiyati taraqqiy etadi. Pedagogik faoliyatning samarali bo’lishi uchun pedagogda qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo’lishi lozim. Bilim qobiliyati, tushuntira olish qobiliyati, kuzatuvchanlik qobiliyati, nutq qobiliyati, tashkilotchilik qobiliyati, obro’ orttira olish qobiliyati, kelajakni ko’ra bilish qobiliyati, diqqatni taqsimlay olish qobiliyati va x.k. Mahoratli pedagog talabalar ruhiyatini, bilim va darajasini hisobga oladi. Ba’zi pedagoglarga o’quv materiali tushunarli va qandaydir aloxida izohni talab etmaydigandek tuyuladi. Bunday pedagoglar talabalarni emas, balki uzlarni nazarda tutadilar. Qobiliyatli , tajribali pedagog uzini talabaning o’rniga qo’ya oladi. U fanning ilmiy-nazariy asoslarini talabalarga tushintirish ma q sadida ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishning xarakter va shaklini aloxida uylab chiqadi. Mahoratli pedagog dars materialini bayon etish jarayonida talabalarning qanday o’zlashtirayotganlarini talabalarning qator belgilar asosida payqab oladi va zarur hollarda bayon qilish usulini o’zgartiradi. Shuningdek pedagog talabalarni savodli o’zlashtirishlari uchun zamin tayyorlab, ularni dam olishdan ishga o’tishlari, bo’shashini, lanjlik, layoqatliklarini barxam berish uchun minimal darajada foydalanish uchun vaqt ajratish zarurligini hisobga oladi. U tegishli vaziyat yuzaga kelgunga qadar ish boshlamaydi. Pedagogning odobi, madaniyati yuksak bulsagina, odamlarga nisbatan mehribon, sahovatli bo’la oladi, uni hamma hurmat qiladi. Pedagog umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o’rganib, ta’lim tarbiya jarayoniga tatbiq etishi lozim. Shu bilan birga milliy o’ziga xosligimizni, asrlar sinovidan o’tgan an’analarimizni, hamisha 5

iymon-e’tiqod bilan yashash kabi hayotiy tamoyillarimizni ham saqlab, ham yuksaltirib borishi va ularni talabalar q albiga singdirish zarur. Pedagog faoliyati o’z mohiyatiga ko’ra ijodiy xarakteriga ega. Ma’lumki, inson oldida biror muammo turgandagina ijodkorlikka ehtiyoj tug’iladi. Pedagog faoliyati ana shunday hususiyatga ega. Pedagogik ijodkorlarning asosiy mohiyati faoliyatining maqsadi va xarakteri bilan bog’lik. Pedagogik faoliyat kishi shaxsini, uning dunyoqarashi, e’tiqodi, ongi, xulq- atvorini shakllantirishdek umumiy maqsadga bo’ysungan son-sanoqsiz pedagogik masalalarni yechish jarayonidir. Pedagog faoliyatidagi ijodkorlik ana shu masalalarni yechish usullarida, ularni hal qila olish yo’llarini qidirib topa olishida ifodalanadi. Pedagogik ijodkorlik manbai - bu pedagogik tajribadir. Pedagogik tajriba - muammoli vaziyatlarga juda boydir. Ilg’or pedagogik tajriba deganda, biz pedagogning o’z pedagogik vazifasiga ijodiy yondoshishini talabalarning ta’lim-tarbiyasiga yangi, samarali yo’l va vositalarni qidirib topishini tushunamiz. Insonning ma’naviy kamolatga erishuvida fan, adabiyot va boshqa muhim tarmoqlar kabi san’atning xususan musiqa san’atining o’zigagina xos bo’lgan alohida o’rni bor. Yosh avlodga musiqa san’atining tarbiyaviy ahamiyati faqat musiqani tinglashni emas, balki o’quvchilarni shu san’at bo’yicha mustaqil bilish faoliyatini shakillantirishni ham taqozo qiladi. Umumta’lim maktablarida, musiqa maktablarida, san’at kollejlarida cholg’u asboblari sinflarida yakka tartibdagi ta’limning maqsadi uquvchilarning ijodkorlik kobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgandir. Yakka tartibdagi cholg’u asboblari ta’limi orasida fortepiano ta’limi alohida o’r in tutadi. Deyarli barcha o’quv muassasalarida musiqa ta’limi fortepiano ijrochiligi uslubiyoti ilmiy pedagogik fan sifatida umumiy didaktik tamoyillarga asoslanadi. Shu tufayli fortepiano ta’limi nazariyasi va amaliyotini o’zlashtirish xaqida ilmiy- tadqiqotlar olib borish fortepiano sinfi o’qituvchilari oldida turgan dolzarb mavzudir . Bunday dolzarb vazifalar tizimida yosh avlodni mustaqil va ijodiy fikrlashga о‘rgatish masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki ta’lim sohasidagi islohotlar faqat malakali kadrlar tayyorlashga xizmat qilib qolmay, balki fuqarolik jamiyatining ilmiy 6

salohiyatini rivojlantirishga ham qaratilgandir. Bunday qarashlar bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini “Musiqa va sa’nat maktablarida boshlangich fortepiano o’qitish texnologiyalari ” tarzida tanlanishiga asos bо‘ldi. Tadqiqotimiz maqsadi ta’lim jarayonida fortepiano sinfi buyicha o’qituvchining faoliyati va vazifasi, fortepiano ta’limining o’rganish bosqichlari, musiqa asarlari ustida ishlash, mashg’ulotlarni loyihalashtirish kabi bilimlar bilan qurollantirishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishimiz obyekti Musiqa va san’at maktabi. Tadqiqotimiz predmeti esa boshlang‘ich fortepiano ta’limi jarayonida о‘quvchilarni ijodiy fikrlashga о‘rgatishda mustaqil ta’limdan foydalanish yо‘l va usullaridan iborat. Bitiruv malakaviy ishini bajarish davomida quyidagi vazifalarni amalga oshirdik: Ijrochilikka oid bilimlarni, ko’nikma va malakalarni shakllantirishda yakka tartibdagi darslarni yuqori saviyada tashkil etish, nazariy va amaliy bilimlarni yetarli darajada o’zlashtirishda fortepiano ta’limining muammolariga qaratilgandir. -Ijodiy fikrlashga о‘rgatishga doir pedagogik qarashlarni tahlil qilish. - Shaxs fikrlash jarayonini psixologik jihatdan о‘rganish. -Boshlang‘ich fortepiano sinfi о‘quvchilarini ijrochilik malakalarini shakllantirishning amaliyotdagi ahvolini tadqiq etish. Boshlang‘ich fortepiano darslarida foydalaniladigan mustaqil ishlarning о‘quvchilarni ijodiy ijrochilikka о‘rganishdagi imkoniyatlarini aniqlash va bu borada tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishimiz ilmiy farazini quyidagicha belgiladik Fortepiano cholg‘usi yо‘nalishida shu kunga qadar bitiruv malakaviy ish qilinmaganligi bois, ushbu ishga ilmiy va ijodiy yondoshilganligi sababli yosh boshlang’ich ijrochilarimiz uchun imkon qadar ta’lim borasida о‘z ta’sirini kо‘rsatibgina qolmay, balkim ularga kо‘mak beradi. Shuningdek, 1. Fortepiano da musiqa ijrochilik uslublarini va ustozlar ijodlaridan inovatsion texnologiyalar yordamida qо‘llanilgan vositalardan tо‘liq imkoniyatga ega bо‘linadi. 7

О‘rgatish jarayoni mazmunini yanada chuqurroq egallashga keng imkoniyatlar yaratib beradi; 2. Fortepianoning mustaqil ta’lim mazmunini о‘rganish vositasida, о‘qitishning zamonaviy texnologiyalar yordamida va ulardan tо‘g‘ri foydalanish, fanning о‘zlashtirishda tо‘liq ma’lumotlarga ega bо‘lish imkoniyatini beradi; 3. Fortepiano cholg‘usi fanini о‘zlashtirishning ilk tizimi ishlab chiqilib va fanning nazariy va amaliy ahamiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishmizning nazariy ahamiyati fortepiano sinfi о‘quvchilarini ijrochilik malakalarini shakllantirishda ijodiy va mustaqil ish turlariga doir ilmiy- metodik adabiyotlar tahlil qilinganligi va ulardan ilmiy izlanishlar davomida foydalanish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Tadqiqotimizning amaliy ahamiyati esa ilmiy tadqiqotimiz davomida boshlang‘ich fortepiano sinfi о‘quvchilarini ijrochilik malakalarini shakllantirishga doir ishlab chiqilgan tavsiyalar va ularning qо‘llanuvchanligi bilan belgilanadi. Bitiruv malakaviy ishimiz kirish, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati va ilovalardan iborat. 8

1-bob F ortepiano ta’limining mazmuni 1. 1 Boshlang ’ ich fortepiano ta’limi va fortepiano chalishning dastlabki bos q ichi. Muallimlik kasbining sharafliligi, nafaqat, uning о‘qituvchi, turli bilimlarni о‘rgatuvchi va mohir tarbiyachi bо‘lganligi uchungina emas, balki uning о‘zi tanlagan oliy о‘quv yurtidagi barcha mutaxassisliklar bо‘yicha maxsus fanlarni va ularning poydevori bо‘lgan fundamental fanlarni hamda о‘qitish va tarbiya berishni, psixologiya va pedagogika asoslarini a’lo darajada egallagan bо‘lishi shart. Shu bilan birga о‘z kasbining ustasi bо‘lgan muallim turli darajadagi bilimga, xohish va irodaga hamda tarbiyaga ega bо‘lgan talabalarni ajoyib san’atkor kabi о‘ziga ergashtira olishi zarur. Bunday kasbiy pedagogik xususiyatga ega bо‘lgan muallim о‘ziga quyidagi majburiyatlarni olishi kerak: Birinchidan , yosh pedagog, tarbiyachi kelajakdagi pedagoglik faoliyati uchun о‘zining imkoniyatlarini baholashi, о‘zining kuchli va kuchsiz tomonlarini bilishi, kasbiy pedagogik tayyorgarlik davrida qanday kasbiy zaruriy sifatlarni shakllantirish kerakligini va yana qandaylarini mustaqil pedagogik jarayonda shakllantirishi kerakligini bilishi lozim. Ikkinchidan , yosh pedagog intellektual faoliyatining umumiy tomonlari (tafakkur, xotira, qabul qila olishi, kо‘z oldiga keltirishi, e’tibori)ni xulq-atvor madaniyati va shu jumladan, pedagogik aloqani egallagan bо‘lishi shart. Uchinchidan , pedagog uchun majburiy dastlabki shart-sharoit muvaffaqiyatli faoliyati asosi bо‘lgan о‘quvchini о‘zining tengquri deb qarashi va uning xulq-atvori о‘zaro aloqasidagi qonun-qoidalarni bilishi kerak. Pedagog, tarbiyachi va tarbiyalanuvchini, uning barcha xususiyatlaridan qat’iy nazar, bilishi va qabul qilishi shart. Tо‘rtinchidan , pedagog nafaqat talabalar о‘qish faoliyatining tashkilotchisi va о‘qish jarayonini tashkil etuvchilarning о‘zaro aloqasini ilhomlantiruvchi bо‘lib xizmat qilishi bilan birga ma’lum ma’noda bilim, tarbiya berishi va demak, umumiy maqsadlarga erishishda ularning dо‘sti sifatida qatnashishi zarur. Bu esa talabalar 9

oldida doimo о‘zlarining tashkilotchilik, kommunikativ xususiyatlarini pedagogik- psixologik bilimlarni о‘zlashtirish jarayonida rivojlantirib borishlarini va ulardan pedagogik amaliyotlarida samarali foydalanishga intilishlarini yuzaga keltiradi. Pedagoglar uchun ham Gippokrat qasamini taalluqli deb qaralsa, uni quyidagicha izohlash mumkin. Talabadagi insoniylik va shaxslikni hurmat qilish, о‘zingizga qanday munosabatda bо‘lishlarini xohlasangiz, ularga ham shunday munosabatda bо‘ling: 1. Doimo о‘zingizni rivojlanish va о‘sishga, о‘qishga undang, zero, kimki о‘zi bilmasa, boshqalarda о‘qishga ishtiyoq tug‘dira olmaydi. 2. Talabalarga bilimni shunday beringki, toki, ular о‘zlashtirishni xohlasin va о‘zlashtirsin. 3. О‘qitishning maqsadi faqat talabaga ma’lum bilimlarni berishdan iborat bо‘lmay, ularda mustaqil va о‘qituvchi yordamisiz yuqori chо‘qqilarni egallash malakalarini yaratishdan iborat. Respublikadagi barcha ixtisosliklardan 86 yо‘nalish uchun kasbiy pedagog bakalavrlar va pedagog magistrlarni tayyorlash amalga oshirilmoqda, bu yо‘nalishlarda tayyorlanayotgan pedagog bakalavrlar asosan akademik-litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun mо‘ljallangan bо‘lsa, shuncha miqdordagi pedagog magistrlar mos ravishdagi oliy о‘quv yurtlari uchun pedagog о‘qituvchilardan iborat bо‘lmoqda. Hozir dunyoning barcha mamlakatlari asosan uzluksizlikni tashkil etuvchi yangi ta’lim tizimini ishlab chiqish fikridadirlar. Ta’lim va uzluksiz ta’lim tizimining rivojlanishi pedagoglik kasbining yetarlicha о‘zgarishiga olib keladi. О‘qitish va tarbiya jarayonidagi mutaxassislar sonining uzluksiz ortishi yuzaga keladi. Bu hol pedagoglik kasbining nafaqat keskin ortishiga va turlarining kо‘payishiga olib keladi. Shu jumladan fortepiano o’rgatish jarayoni ham pedagogdan samarali bilim va malakalarni talab qiladi . Fortepianoni o’rganmoqchi bo’lgan o’quvchilar uchun dastlabki dars jarayonlari va fortepiano bilan tanishuv quyidagicha amalgam oshirilishi mumkin: 10

Bu fortepiano klavishing ko’rinishi. Agar yo’q bo’lsa, onlayn fortepianodan ham foydalanish mumkin pianoplays.com rasmga e’tibor bering suratning chap tarafdagi eng chekkadagi oq klavish bu do notasi. Fortepianoda chapdan o’ng tarafga qarab yettita oq klavishlarni sanasak, sakkizinchi oq klavishdan yana takrorlanib do notasi keladiva bu yerda keyingi oktava boshlanadi . Okta va bu musiqiy interval bo’lib (xoxlagan, klavishingizdagi) bir notadan keyingi xuddi shu notagacha bo’lgan masofa hisoblanadi. Masalan: Do-re-mi-fa- sol-lya-si-do. Do notasidan do notasiga qadar bo’lgan masofa oktava h isoblanadi. Shunday qilib do notasi bir oktavaning tugashi va keyingi oktavaning boshlanishi xisoblanadi. Bu oktavalar ovozning pasd-balandligi bilan ajralib turadi. Chap tarafdagi oktavalarning tovushi basslik va yog’on bo’ladi. O’ng tarafdagi oktavalar yoki klavishlarning tovushi ingichka bo’ladi. Klavishlarning tovushi chapdan onga borgani sari ingichklashib, mayinlashib boradi. Fortepianoda notalarning nomlari . 11

Bu yerda 7 ta sof notalar ko’rsatilgan. Sof notalar hammasi bo’lib yetita: do-re- mi-fa-sol-lya-si. Fortepianoda qora klavishlar Endi qora klavishlar haqida. Qora klavishlar bu oq klavishlarning oralig’i. Masalan: do notasini olsak. Fortepianoda do notasi o ’ ng tarafida qora klavish do notasini re notasidan ajratib turibti . Bu qora klavish do notasi uchun diyez re notasi uchun bemol hisoblanadi . Yodda tutish : Qora klavish oq klavishning ong tarafida turgan bo’lsa unga diyez hisoblanadi agarda chap tarafida turgan bo’lsa bemol. Diyez nota yo’lida quyidagicha yoziladi # vazifasi notani yarim ton yuqoriga ko’tarish. Bemol nota yo’lida quyidagicha yoziladi b vazifasi notani yarim ton pastga tushirish. Lekin bizda yonida qora klavish bo’lmagan notalar ham mavjud. Masalan mi va si notalari. Bolalarda shunday savol tug’ilishi mumkin nimaga bu notalarda diyez yo’qmi? Albatta diyez bor bu notalarning diyezi oq klavishlar mi notaning diyezi fa notasi si notasining diyezi esa do. Rasmda diyez nimayu bemol nima ekanligini ko’rsatilgan 12

Fortepianoda ton va yarim tonliklar Yuqorida ton va yarim tonliklar haqida so’z yuritdik endi esa ton va yarim ton nima ekanligi haqida aytib o’tmoqchiman. Ton bu ikki nota orasidagi masofa. Bir ton ikki yarim tondan tashkil topadi. Masalan: do notasini olsak. Donotasidan uning yoni dagi do # (#-diyez) gacha yarim ton xisoblanadi. Do notasidan re notasiga qadar bo’lgan masofa esa bir ton xisoblanadi. Chunki do va re notalari orasida ikkita yarim tonlik mavjud. Yodda tutish : yarim ton bu bir klavishning yonidagi klavishga qadar bo ’ lgan masofa ( yonidagi klavish oq yoki qoraligini ahamiyati yo ’ q ). Ton bu bir klavishning ikkinchi klavishdan otib uchinchi klavishgacha bo’lgan masofa ( yonidagi klavish oq yoki qoraligini axamiyati yo’q). Rasmda tonliklar ifoda ko’rsatilgan. Notalarning lotin harflarida nomlanishi Notalarning do-re-mi-fa-sol-lya-si nomlaridan tashqari lotin xarflarda xam yozilgan nomlarini uchratishingiz mumkin. Do- C Re- D Mi- E Fa- F Sol- G Lya- A Si- H 13

Qora klavishlarning nomlari xuddi shu nomlarga diyez yoki bemol nomi qoshilgan holda aytiladi. Mashqlar Fortepianoda do-re-mi-fa-sol-lya-si-do notalarini chalinadi va tovushlar eslab qolinadi. Fortepiano chalish uchun barmoqlar joylashishi. O’ng qo’l: do-bosh barmoq Re-ko’rsatgich barmoq Mi-o’rta barmoq Fa-bosh barmoq Sol-ko’rsatgich barmoq Lya-o’rta barmoq Si-nomsiz barmoq Do-chimchaloq barmoq Chap qo’l: do-chimchaloq barmoq Re-nomsiz barmoq 14

Mi-o’rta barmoq Fa-ko’rsatgich barmoq Sol-bosh barmoq Lya-o’rta barmoq Si-ko’rsatgich barmoq Do- bosh barmoq. Barmoqlar joylashishini yod olish kerak chalishda barmoqlar muxim axamiyatga ega.Qora klavishlar bilan birgalikda chalinsa ovozlar qanday o’zgarayotganini taxlilqilish mumkin .Notalar nomlarini yod olish kerak . Fortepianoda postonovka va barmoqlar joylashuvi To’g’ri o’tirish va qo’llarni to’g’ri xarakatlantirishni o’rganamiz. Bunda yagona qoida o’quvchiga qulay bo’lgan xolda to’g’ri o’trish kerak. Agar o’quvchi uyda yoki maktabda fortepiano chalayatgan bo’lsa stulni o’ziga qulay qilib sozlab olishi kerak . Fortepianoda qo’llarni qo’yish 1. Qo ’ llarini bo ’ sh qo ’ yish . 2. Barmoqlari yarim aylanasimon joylashsin chunki barmoqlarini noto ’ g ’ ri qo ’ ysa texnik kuylarni cholaolmaydi . 15

Mashq 1. Yuqorida aytilgan maslaxatlarga amal qilgan xolda do - re - mi - fa - sol - lya - si - do notalarini o ’ ngiga xam teskarisiga xam chalish va barmoqlarni to ’ g ’ ri turganiga ishonch xosil qilish . 2. Barmoqlarini orasini katta ochgan holda oktava chalish masalan : do - do , re - re , mi - mi , fa - fa , sol - sol , lya - lya , si - si . do - do . Birinchi notani chimdalog’i bilan chaladi ikkinchisini bosh barmog’i bilan. Bu mashqni qaysi qo’libilan chalishinifarqi yo’q bu mashq ikkala qo’l uchun xam kerak bo’ladi. Bu qisqacha bo’lgan ma’lumot o’quvchilar bilan to’g’ri o’tirish va qo’llarimizni to’g’ri xarakatga keltirishni o’rganadi . Fortepiano chalishda to’g’ri o’tirish va qo’llardan to’g’ri foydalanish muxim ahamiyatga ega. Agar barmoqlarimizdan notog’ri foydalansak barmoqlarimiz charchaydi va biz uzoq vaqtga va texnikaviy kuylarni cholaolmaymiz. Fortepianoda oktavalar Pianinoda yoki boshqa xoxlagan klavishi bor cholg’u asbobida oktavalar klavishlar bilan sanaladi. Do notasidan si notasiga qadar bolgan masofa bir oktava keyingi do notasidan keyingi sinotasiga qadar bo’lgan masofa yana bir oktava. Xaqiqiy pianinoda 9 ta oktava bo’ladi 7 ta butun oktava 2 ta to’liqmas oktava. Rasmda pianinoda oktava nomlari. 16

Endi xar bir oktava xaqida ma’lumot olamiz. 1. Subkontroktava. Eng birinchi to’liq bo’lmagan oktava. Uchta no’tadan tashkil topadi lya, lya diyez, si. 2. Kontroktava. Bu endi pianinoda to’liq oktava xisoblanadi do notasidan boshlanib si notasidan tugaydi. 3. Katta oktava. Odatda bu oktavada ko’proq bass partyalar ijro etiladi. 4. Kichik oktava. Bu oktavada xam bass partyalar ijro etiladi. 5. Birinchi oktava. Eng ko’p ishlatiladigan oktava. Bu oktavada ko’proq ovoz sozlash mashqlari bajariladi. 6. Ikkinchi oktava. Birinchi oktavadan kam ishlatilmaydi bu oktava xam. 7. Uchinchi oktava. 8. To’rtinchi oktava 9. Beshinchi oktava. Bor yog’i bitta nota do notasidan tashkil topgan oktava. Rasmda nota yoli. Rasmda beshta chiziq tasvirlangan va bu bizning nota yo’limiz. Bu chiziqlarda va chiziq oralarida notalar joylashadi. Rasmga et’ibor qilamiz notalarimiz bu 17

chiziqlarda qanday joylashar ekan. Nota nomlarini o’rgangan edik . Qarang nota yo’lida notalar joylashishi. Nota yo ’ limizning boshida tushinarsiz bir rasm chizilgan turibti bu nima ekan deb o ’ quvchilarda savol tug ’ iladi albatta , bu skripka kaliti deb ataladi bu kalit xaqida pastroqda yozib o ’ taman xozr esa notalar xaqida . 1. No ’ ta yo ’ li pastdan yuqoriga qarab sanala boshlaydi . 2. Notalar xam nota yo ’ liga pastdan yuqoriga qarab yoziladi . Notalar qancha yuqoriga yozilsa nota ovozi xam shuncha yuqori pardada bo’ladi. Endi xar bir notani nota yo’lida koramiz va pianino klavishida xam. Do notasi bu nota uchun biz qoshimcha yani yordamchi chiziq chizdik va donotasi shu yordamchi chiziqda joylashadi. Re notasi birinichi chiziqning tagida joylashadi. 18

Mi notasi birinchi chiziqda joylashadi. Fa notasi birinchi va ikkinchi chiziq orasida joylashadi Sol notasi ikkinchi chiziqda joylashadi Lya notasi ikkinchi va uchinchi chiziq orasida joylashadi 19

Si notasi uchinchi chiziqda joylashadi Do notasi uchinchi va to’rtinchi chiziq orasida joylashadi O’quvchilarda savol tug’ilishi mumkin nega bu yerda ikta do notasi lekin xar-xil joylarda degan. Esingizda bo’lsa biz siz bilan pianino oktavalari xaqida gaplashgan edik. Mana birinchi yordamchi chiziqda joylashgan do notasi birinchi oktavaga tegishli ikkinchi yuqorida uchinchi va to’rtinchi chiziqlar orasida joylashgan do notasi esa ikkinchi oktavaga tegishli. Skripka kaliti Har doim nota yo’lining boshida skripka kaliti chiziladi.Skripka kaliti oktavani belgilaydi. Agar skripka kaliti nota yo’liga chizilgan bo’lsa shu beshta chiziqga chizilgan notalar birinchi oktavaga tegishli bo’ladi ( yordamchi chiziqga chizilgan do notasi xam bunga kiradi). Skripka kaliti sol kaliti deb xam yuritiladi. E’tibor bering kalit ikkinchi chiziqdan chizila boshlanyapti va xuddi shu ikkinchi chiziqda sol notasi joylashadi. Yana musiqada bass kaliti xam mavjud. Bass kaliti notalar kichkina oktavaga tegishli ekanligini bildiradi. Lekin xozir bu xaqida gaplashmaymiz chunki biz xozr faqatgina nota o’qishni o’rganyapmiz. 20

Yor d amchi chiziqlar Bitta pastda joylashgan yordamchi chiziqni biz siz bilan ko’rdik unda do notasi joylashgan edi. Lekin siz boshqa yordamchi chiziqlarni xam uchratishingiz mumkin ular tepada xam pastda xam joylashgan bo’lishi mumkin. Masalan: Yuqorida joylashgan birinchi yordamchi chiziqda turgan notani bilmoqchi bo’lsangiz ikkinchi oktavada joylashgan do notasidan (uchinchi va to’rtinchi chiziqlar orasidagi do notasini nazarda tutyapman) boshlab sanang do, re, mi, fa, sol, lya va yuqorida turgan birinchi yordamchi chiziqga kelib to’xtadik. Demak bu nota lya notasi ekan. Diyez va bemol belgilari qanday yoziladi? Biz diyez va bemol belgilari xaqida ma’lumotga egamiz bu xaqida pianinoda nota nomlari degan ma’lumotimizda aytib o’tgan edik. Endi esa nota yo’lida ular qanday yozilishini o’rganamiz. Ushbu rasmda diyez va bemol belgisi fa notasiga qo’yilgan. Lekin ular barcha notalarga qo’yilishi mumkin. Nota savodida bu belgilar notadan oldin qoyiladi va 21

notadan keyin o’qiladi diyez yarim ton kotarish bemol yarim ton pasaytirish kerak ekanligini bildiradi. Mashq O ’ quvchilar nota yozish uchun maxsus musiqiy daftar tutishi yoki oddiy daftarga o ’ zlari nota yo ’ li chizib olsalar xam bo ’ laveradi . Tutgan daftarlariga ikkinchi rasmni yozishadi avvaliga tartib bilan do , re , mi , fa , sol , lya , si , do so ’ ngra teskarisiga yoziladi ancha qo ’ llari kep qolgandan so ’ ng aralashtirib yozib ko ’ rishadi masalan : si , fa , lya , do , sol , re , mi . Koproq mashq qilinsa shunda notalarning joylashuvi xam yodda qoladi va notalarni tezo’qishni o’rganadilar . 22

1.2 Fortepiano chalishni o’ rgatishning mazmuni Fortepiano chalishni o’rgatish jarayoniga yaxlit sistema sifatida qarab, hozirgi bosqichdagi musiqiy-estetik tarbiyaning maqsadlaridan hamda maktabning ushbu tarixiy davridagi muayyan ta’limiy-tarbiyaviy vazifalaridan kelib chiqib o’rgatishning mazmunini belgilaymiz. Umumiy musi q a ta’limining fortepiano sinfidagi u q uvchilarga ta’lim-tarbiya berishning ma q sad va vazifalari yangi insonni kamol toptirish prinsiplaridan kelib chi q adi. Shaxsning h ar tomonlama kamol topish me h nat tarbiyasi, a q liy estetik va jismoniy tarbiyaning birligi bilan ta’minlanadi. Musiqa tarbiyasini ham o’z ichiga olgan estetik tarbiya: san’at sohasidagi ijodiy qobiliyatlarni shakllantirish, san’atdagi va hayotdagi go’zallik hamda nafosatni his etish va tushunishni rivojlantirish estetik faoliyatining tanlangan turiga vaqt ajratish ehtiyojini vujudga keltirish vazifalarini qo’yadi. Estetik tarbiyaga qo’yilgan talablari nuqtai nazaridan umumiy musiqa ta’lim sistemasida musiqa chalishni o’rgatish eng avvalo musiqiy-tarbiyaviy va musiqiy- ta’limiy vazifalarga bo’ysunishi lozim. Bu vazifalar o’quvchilarning umumiy musiqiy bilimlarni oshirish. Bolalarni musiqa san’atining qimmatli asarlari bilan tanishtirish, ularda mumtoz musiqaning eng yaxshi namunalari, shuningdek, hozirgi bastakorlarning badiiy havaskorlikning faol qatnashchilariga musiqiy-estetik bilimlarining targ’ibotchilariga aylantirishdan iboratdir. Fortepiano t o’ garagining vazifasi fortepiano chalishni o’ rgatish bilan cheklanmaydi. Pedagog o’quvchilarda musiqaga qizikish muxabbat uyg’otishga harakat qilishi, ularning umumiy musiqiy o’sishiga yordam berish, musiqiy-ijodiy va ijrochilik qobiliyatlarini rivojlantirish, musiqa asarlarini chuqur idrok etishlari va 23

mustaqil baholay olishlariga erishishi kerak. O’quvchilar ijrochilik malakalarini o’zlashtirishdan tashqari, musiqa bilan amalda shug’ullana olishlari ham lozim. Amaliyotchi pedagoglar umumiy musiqiy ta’limni rivojlantirish yo’llari haqida fikr yuritib, qayd qilishlaricha, bolalarga cholg’u asboblarini havaskorlar darajasida chalishni, harqanday asarni notalari bo’yicha mustaqil o’rganishlari uchun yetarli darajada musiqa savodini, musiqa san’atini turli voqealarni bilimdon havaskorlardek tahlil qiladigan darajada musiqashunoslikni o’rganish zarur. Bu kelajak havaskorlar musiqani muntazam tinglashlari va uni boshlang’ich nazariy taxlil qilishlari, varaqdan bemalol o’qishni o’rganishlari, ommabop pyesalarni chala bilishlari shart. Umumiy musiqa ta’lim sistemasida o’quvchilarga fortepiano chalishni o’rgatishning hozirgi nazariy va amaliy ahvoli bir tomondan bo’lajak musiqa ishqibozlarini musiqiy estetik tarbiyalashning ayrim muammolariga qaratilgan samarali ilmiy tadqiqotlar “ M. Avazashvili, T. Berkman, G. Kimyoklis, V. Shulgina, O Shelokova va boshqalar” bilan ikkinchi tomondan, o’quvchilarga yaxlit sistemasi ishlab chiqilmagani, bu sistemaning o’quvchilarga fortepiano chalishni o’rgatish mazmuni, shakl va usullari kabi kategoriya elementlari belgilanmagani bilan harakterlanadi. Fortepiano chalishni o’rganayotgan o’quvchilarga mukammal musiqa tarbiyasi berishning yaxlit sistemasi hamda tegishli o’quv qo’llanmalarning yo’qligi amalda ta’lim o’quvchi shaxsning shakllanishidan, unda musiqa san’atiga estetik munosabat tarkib topishidan ajralib qolishiga, o’quvchilarning musiqiy faoliyati ijtimoiy sotsial yo’nalishda bormasligiga, yoshlar va o’smirlar musiqa bilan shug’ullanishning hozirgi amaliyotdan behabarligiga sabab bo’lmoqchi, Cholg’u asboblari bo’yicha ta’limda nazariy va tarixiy bilimlar, musiqaga doir tushunchalar hamda ijrochilik malakalari o’z xolicha takror holda shakllanishi, yakkaxonlik , ansamblda topmasligi, musiqani idrok etish, ijro qilish va yaratish bo’yicha musiqiy faoliyatning har xil turlari o’rtasida bog’lanish yo’qligi, tayanch bilimlar sistemasidan tashqari musiqiy taassurotlarni to’plashga urinish, faoliyatning reproduktiv usullariga ko’proq intilish musiqa asboblarni chalishni o’rganayotgan o’quvchilarga mukammal musiqiy tarbiya berish jarayoniga to’sqinlik qilmoqda. 24

So’nggi yillar didaktikasida o’quv fanini tahlil qilishda ta’limning mazmunida fanni bilimlar sistemasi, bilish usullari sistemasi va fanning boshqa ijtimoiy ong shakllari bilan aloqalari sistemasi sifatida yaxlit aks ettirish prinsipiga amal qilish tamoyillari kengaymoqda. I.Y. Lerner hozirgi ta’lim tizimini, mazmunini bilimlar, faoliyat qobilyatlari ijodiy faoliyat tajribasi va ijtimoiy –hissiy tarbiyalanganlikning pedagogik jihatdan moslashtirilgan sistemasi sifatida ta’riflaydi va uni o’zlashtirish madaniyati rivojlanishiga tayyorlangan shaxsning kamol topishni ta’minlashni uqtiradi. Fortepiano sinfdagi ta’limning hozirgi musiqiy estetik tarbiyaning maqsadlari va vazifalariga mos mazmunini belgilashga yanada samaraliroq yondoshish M.N. Skatkin ishlab chiqqan sistemasiga tayanishdan iborat bo’lib, bu sistema o’quvchilar musiqiy faoliyatining shartlariga moslashishi mumkin. M.N.Skatkin fanni o’qitish mazmuniga –tegishli bilimlarni kiritadi, ularning qanchalik chuqur yoritilishini har bir sinf uchun o’quvchilarning yoshi, imkoniyatlarni hisobga olib belgilash zarur. Navbatdagi komponent uch xil ko’nikma va malakalar, ya’ni predmetli, umum aqliy (aqliy ish usullari), o’quv va mustaqil bilim olish malakalaridan iboratdir. О‘quvchilar ijodiy faoliyat tajribasini fan materiali asosida yechishni o’rganish lozim bo’lgan bilishga doir izlanish masalalari shaklida o’zlashtiradilar. Izlanish topshiriqlarini har bir sinf uchun ishlab chiqiladi. Tarbiyaviy vazifalar fanning dasturiy mazmunida dunyoqarash xulosalari, axloqiy va estetik umumlashmalar ko’rinishida aks etadi va ularning o’quvchilarga ilmiy mavzuning muayyan materiali asosida beriladi. Shunday qilib, biz fortepiano chalishni o’rgatish mazmunini ishlab chiqishda quyidagi manbalarga tayannamiz: 1.Mazkur fan asosidagi musiqashunoslik fanlari va fortepiano chalish san’ati sistemasi: 2.Musiqiy idrok etish, ijro qilish va boshlang’ich ijod bo’yicha musiqiy faoliyat, binobarin «musiqa» fanining mazmunini loyihalashda tegishli fanning asoslari bayon qilinmaydi, balki faoliyatning turi va qoidasi ifodalanadi; 25

3. Mazkur fanning tuzilishini, komponentining xajmi va ularni o’zlashtirish tartibini belgilashda yordam beradigan ta’lim jarayoni bilimlar; 4. Shaxsning strukturasini, asoslash sohasini, musiqiy faoliyatning psixologik mexanizmini ifodalaydigan va o’rganish natijasida o’zlashtirish lozim bo’lgan psixologik bilimlar. Fortepiano chalishni o’rgatish mazmunini belgilashda mazkur masala bo’yicha M. Larnerning ta’lim mazmuni xaqidagi, V. Asafyevning musiqani yaratish, ijro qilish idrok etishda ko’rinadigan musiqa san’atining uch birligi xakidagi. S. Rappoportning bilishY. Kadriyatli va aloka faoliyatlarining ajralmas birligi bulmish musiqiy-ijrochilik faoliyati haqidagi, N. Vetluginaning musiqa san’tiga bolaning estetik munosabati modeli haqidagi yetakchi psixologik- pedagogik va musiqashunoslik konsepsiyalarni jamlashga asoslaniladi. Bu modelga uchta komponent, musiqani idrok va ijro etish jarayonida hissiy kechinma qobiliyati, mustaqil o’rganish qobiliyati, maxsus-musiqiy va ijodiy qobilyatlar kiradi. Biz umumiy musiqa ta’limi sistemasida fortepianoni o’rgatish mazmuniga quyidagi komponentlarni kiritdik: musiqiy-estetik bilimlar, ijrochilik ko’nikmalari, musiqa bilan amaliy shug’ullanish, musiqa asaralarini taxlil qilishva estetik baholash ko’nikmalari sistemalari, musiqa asarlarini ijro etish va og’zaki talqin etish hamda juz’iy musiqa yaratish bo’yicha ijodiy faoliyat tajribasini, musiqaga va musiqiy faoliyatga estetik munosabat tajribasi. Musiqani o’rgatish mazmunini komponentlarning xilma-xilligi musiqiy faoliyat turlarini belgilaydi va ularni o’zlashtirish jarayonida fortepiano sinfga ta’lim va tarbiyaning maqsadlari amalga oshadi. V. Asafyevning kuylarni yaratish, ijro qilish, idrok etishdan iborat uch elementli san’at hisoblanmish musiqa haqidagi musiqashunoslik nuqtai nazaridan pianinochi o’quvchilarga faoliyatning har xil turlarini o’zaro birlik va bog’liqlikda o’ziga qamragan musiqa tarbiyasi berish zarurligini asoslashga xizmat qiladi. Fortepiano sinfida bolalarga ijrochilikni o’rgatish asosiy vazifa hisoblansada, o’quvchilarning faoliyati faqat ijrochilikdan iborat bo’lib qolishi mumkin emas. Hozirgi usuliyat mashg’ulotlarda fortepiano ta’limining tor maxsus vazifalarigina hal 26

qilinadigan an’anaviy sistemadan farqli ravishda o’z oldiga asosan bolalarni musiqaga qiziqtirish, fortepiano chalishga rag’batlantirish, ularga musiqa bilan fortepiano sinfidagi o’quvchilar musiqiy faoliyatning o’zaro bog’liq har xil turlariga va xilma-xil shakldagi ishlarga jalb etiladi. O’qituvchi fortepiano doirasidagi faoliyatning har xil turlarni bir-biridan ajratmay, ularni o’quvchining asosiy reprtuari atrofiga jamlaydi va o’rganilayotgan asarlar bilan bog’laydi. Pianinochi o’quvchilarga mukammal musiqiy tarbiya berishni amalga oshrishning yo’llari xilma-xil bo’lib, ular pedagogdan ijodiy harakatchanlikni, hayol topqirlik va usuliy tayyorgarlikni talab qiladi. Fortepiano pyesalarini tegishli yo’sinda tanlash va sistemalashtirish, shuningdek, o’quvchilar uchun muayyan topshiriqlarni belgilash orqali asosiy vazifaga bolalarni musiqiy kamol topshirishga ularga musiqa faoliyatning har xil turlarining birligida anglatishga qaratilgan o’zaro bog’liq ishlarni gaplarni muvofiqlashtirish mumkin. Musiqa ta’lim mazmunining manna shu tarkibiy qismlarini o’quvchilar qanchalik keng va chuqur o’zlashtirishi zarurligini har bir sinf uchun belgilash kerak. Fortepiano o’qituvchisi bolalar o’quv materialini o’zlashtirishni har bir sinfda o’rganiladigan reprtuar, malakalar, tushunchalar hamda tarbiyaviy vazifalar aks ettirilgan 1- va 2- jadvallarga yozib borish lozim. 1- jadval . Sinf Janr Uslub Reprtuar 1 2- jadval . Si nf Yakka ijro mala- kalari Ansabl ijrosi malaka- lari. Eshitib chalish malaka- lari. Varak- dan ukish malaka- lar Ijod malaka- lari Nazariy tushun- chalari tarbiya viy vazi- falar. 27

Fortepiano sinfdagi darsni o ’ tkazishning asosiy shakli yakka tartibdagi mashg ’ ulotlardir . Ular qator afzalliklarga ega bo ’ lib : o ’ quvchilar bilan yaqin aloqa o ’ rnatish imkonini beradi , o ’ quvchilarning har biriga ta ’ sir ko ’ rsatishning vositalari hamda usullariga ta ’ sir ko ’ rsatishning vositalari hamda usullarini doimo topish , tuzatish va yangilashni ta ’ mirlaydi , o ’ quvchilar shaxsini chuqur tushunish uchun qulay sharoit yaratadi va xakazo . Lekin bularning hammasiga erishish uchun o ’ qituvchi darslar va mashg ’ ulotlar sistemasi orqali maqsadga muvofiq pedagogik rahbarlikni amalga oshirishi lozim . Bundan har bir darsga ikki nuqtai nazardan: a- muayyan bilim, ko’nikma va malakalarni egallashning ma’lum bir bosqichi sifatida; b- uzoq vaqtga mo’ljallangan vazifalarni amalga oshirishning zarur merosi sifatida qarash kerak. Musiqa pedagogikasi ham darsga qo’yiladigan umumiy didaktik talablarga tayanib fortepiano bo’yicha yakka tartibdagi mashg’ulotlarga qator muayyan talablarni olg’a suradi. Har bir darsda o’quvchilar oldiga aniq vazifalar qo’yilishi kerak. Masalan ular nazariy ma’lumotlar berilishi yoki ularning bilimlarini mustahkamlash ish, musiqiy savodxonligi tarbiyalanishi, tovushning muayyan sifatiga erishish ustida, meroritmik yoki pedalizasiyaning qiyin element ari ustida ishlanishi lozim. Darsni o’tkazishda mantiqiy va hissiy omillar muvofiqlashadi. Mantiqiy omil o’quvchiga musiqa san’atining qonuniyatlarni tushuntirishga hamda fortepiano ta’limining ilg’or usuliyati ishlab chiqqan vositalardan foydalanishga asoslangan bilim, ko’nikma va malakalar sistemasini berishda o’z aksini topadi. Hissiy omillar esa san’atning eng avvalo mohiyatini, o’z tabiatiga ko’ra ta’sirchanligini ifodalash, shuningdek, o’qituvchi darsni ijodiy o’tqazish, izlash vaziyatlarini vujudga keltirish, o’quvchi shaxsida ijodiy sifatlarni tarkib topishdan iboratdir. Darsning sifatli o’tishi ko’proq o’qituvchining tayyorgarligaga bog’lik. Har bir darsni avvalo yaxshi tahlil qilish, uning uquvchiga hozirgi kun uchun, shuningdek, yaqin va uzoq kelajakdagi kamoloti uchun nima berganini baholash kerak. O’qituvchi o’quvchilar ijro etadigan repertuarini bilish, ana shu asarlarni chalishdan tashqari har 28

xil taxrir va talqin kilishni ham tasavvur etishi lozim. O’quvchining repertuari yangi asarlar bilan uzluksiz boyitib borilish,ularning, ayrimlari varaqdan uqilishi, ayrimlari yuzaki va ayrimlari mustaqil o’rganilishi kerak va xakozo, buning uchun esa uqituvchi o’zining pedagogik repertuarini bolalar musiqasi soxasidagi bilimlarini boyitib borish zarur. Bolalar bilan amalga oshiriladigan muayyan vazifalarga bogliq holda darsning har xil tiplaridan foydalanish mumkin. Fortepiano chalishi ommaviy o’rgatishning barcha vazifalarini amalaga oshirishda ana shu vazifalar hal qilinadigan material, ya’ni o’quv repertuari alohida rol o’ynaydi. Bu repertuarni to’gri tanlash va unga bilib murojaat qilish musiqaga muxabbatni tarbiyalash uchun unga keng imkoniyat yaratadi, repertuarning o’zi esa musiqa va jonli qiziqishning tuganmas manbai sifatida xizmat qilish mumkin va lozim. O’qituvchilarga qandaydir tugal doirada bilib, ko’nikma va malakalar berish haqida gap borar ekan, fortepiano sinfdagi o’quv repertuari g’oyat xilma-xil yetarli darajada boy bo’lishi hamda o’quvchilar uchun ta’limiy jihatdan emas,balki badiiy jihatdan xam muhim ahamiyat kasb etishi kerak. Mana shu talablarning bajarilshi musiqiy-estetik tarbiya masalalarini hal qilishda, ayniqsa o’quvchilarning badiiy fikr doirasini kengaytirishda, shuningdek, mashxur musiqa bilan tanishtirish orqali ularda musiqaga qiziqish va muxabbat uyg’otishda, estetik didni o’stirishda katta yordam beradi. Manna shu vazifalarni hal q’ilishning amaliy yullari quyidagilardan iboratdir: 1. Har xil o’quvchilar bilan ishlashda ularning o’z rejalari bir- birini to’ldirishi uchun ta’lim jarayonida juda kup turli musiqa asarlaridan foydalanish; 2. Har xil ijrochilik vazifalari ustida ishlash va bir qo’lga o’rganiladigan asarlar sonini ko’paytirishda kerakli materialga ega bo’lish uchun har bir o’quvchining repertuari murakkab pyesalar bilan bir qatorda soddaroq va juda oson asarlarni ham kiritish: 3. Ta’lim jarayonida fortepiano uchun yozilgan pe’salardan tashqari, qayta ishlab soddalashtirilgan kamer va simfonik musiqalarni, opera va balet parchalarini 29

4,6, va 8 qulli fortepiano ansabili uchun qayta ishlangan musiqalarni, shuningdek, fortepiano ansambili uchun yozilgan asarlarni ham qo’llash. Musiqaga muxabbatni tarbiyalash uchun xam o’quvchilarga mos material asosida jiddiy ijrochilik vazifalarni qo’yish kerak. Sinfda erishilgan natijalarni mustaxkamlash uchun ilgari o’rganilgan pye’salarning iloji boricha kuprog’ini esda saqlab qolish bo’yicha kundalik topshiriqlar berib borilishi lozim. Ochiq chiqishlar “ konsertlar va imtixonlar” ta’lim jarayonini tashkil etish sifati darajasini ko’rsatuvchi yakuniy omil hisoblanadi. Estradada chiqish uchun o’quvchilarni maxsus tayyorlash, ularning irodasini tarbiyalash, tinglovchilar bilan ijodiy muloqotga ehtiyojini oshirish lozim har bir konsert o’quvchilar uchun bayram bo’lishi, ularga uzlarini ko’rsatish imkoniyat yaratishlari kerak. 30

II- bob Boshlang ’ ich sinflarda fortepiano o’ rgatish texnologiyasi 2.1 O’q uvchilarda musi q iy q obiliyatlarni rivojlantirish Musiqa bilan shug‘ullanish umumiy va maxsus qobi liyatlarning muayyan majmuini talab qiladi . Qobiliyat deganda kishining biror ijtimoiy foydali faoliyat turini muvaffaqiyatli bajarishga layoqatini ifodalaydigan xususiyatlari yoki sifatlari tushuniladi . Qobiliyatlar muammosi psixologiyaning eng muhim mu a mmolaridan biridir . Qator olimlar qobiliyatlarni dialektik materialistik tushunishga tayanib ularni « peshonaga yozilgani » kabi loqayd talqin qilishga qarshi kurashib keladi l ar . Psixologlarining kо‘p asarlarida musiqiy qobiliyatni biron bir darajada rivojlantirishning imkoniyatlari borligiga ishonmaslik sezilib turadi . Bunday qarashlar rivojlanish umuman ta’lim va tarbiya jarayonlariga bog‘liq emasligi , bu jarayonlar gо‘yo tug‘ma iste’dodlarni aniqlashga xizmat qiladigan tashqi shartlar ekani haqidagi nazariy qoidalar bi lan tо‘ldiriladi . Bizninig psixologiya - pedagogika fanimiz mana shu masalaga boshqacha nuqtai nazardan yondashadi va qobiliyatlarning mohiyatini tushuntirishda : insonni ka mol toptirish unIng qobiliyatlarini rivojlantirishdir , degan asosiy metodologik qoidani olg‘a suradi . Shunga kо‘ra « qobiliyatllr masalasn kamol topish masalasi bilan , aqliy qobiliyat masalasi esa aqliy . barkamollik masalasi bilan qо‘shilishi kerak » Barcha psixologlarimiz qobiliyatga inson shaxsininig о‘ziga xos psixologik xususiyatlari sifatida fao liyat bilan chambarchas bog‘liq holda qaraydilar va tegishli faoliyatsiz umuman qobiliyat bо‘lishi mumkin emas , deb hisoblaydilar . Shu sababli qobiliyatni shakllantirshi va rivojlantirish uchun yashirin qobiliyatlarni yuzaga chiqarishi va ularni yuksak darajaga yetkazishi mumkin bо‘lgan faoliyatni tashkil etish za rur . 31

Qobiliyatlarning yashirin va aktual qobilnyatlarga bо‘linishi ularning shakllanishi va о‘sishini tahlil qilish imkonini beradi . Bunda shaxsning shakllanishi dialektikasi о‘z ifodasini topadn : ijtimoiy shaxsni shakllantiradi va unda kishining u yoki bu yashirin psixik xususiyatlari mavjudligining haqiqiy daliliga aylantiradi . Shaxsning yashirin qo - biliyatlariga kishining о‘ziga xos xususiyatlari sifa tida qaraladi va bu xususiyatlar uning yanada kamol topishiga asos bо‘ladi , unda о‘ziga xos fe’l - atvorni vujudga keltiradi , har bir kishi о‘zining psixik tabiatiga eng muvofik faoliyatni tanlashida yaqqol kо‘rinadi . Pedagogika mana shu xulosalarga asoslanib bola ta’lim va tarbiya natijasida psixik rivojlanadi , degan asosiy fikrni olg‘a suradi . Lekin musiqa mashg‘ulotlari psixik faoliyat namoyon bо‘lishining shakllaridan biri ekani sababli musiqa pedagogikasi umumiy pedagogika va oliy nerv faoliyati fiziologiyasi fanlarnning qoidalarini , ilmiy yutuqlarini va xulosalarini nazarda tutishi lozim . Ta’lim bilan rivojlanish о‘rtasidagi bog‘liqlik murakkab bо‘lib , о‘quvchilar ijtimoiy tajribaning u yoki bu elementlarini о‘zlashtirishi ularning faoliyati saviyasini darrov oshirmaydi , shaxsda yangi fazilatlarni tezda shakllantiravermaydi . Bular avvalo о‘qituvchi ta’lim jarayonini qanday boshqarishiga bog‘l i q . Kо‘pincha о‘qitish qobiliyatlarni rivojlantira olmaydigan , hatto , ularning rivojlanishiga tо‘sqinlik qiladigan saviyada olib boriladi . Ta’lim " jarayonida bolaning о‘sishiga muvaffaqiyatli rahbarlik qilish uchun uning о‘ziga xos xususiyatlarini yaxish bilish kerak . Qobiliyatlar hayotda , iste’d o dlar asosida shaklla n adi . Shuning uchun ham tug‘ma va о‘zlashtirilgan qobiliyatlarning muvofiqligi masalasi keng muhokama qilinadi . Qobiliyatning rivojlanishida organizmning anatomik - fiziologik xususiyatlari , ner v sistyomasining tuzilishi , nerv jarayonlarining harakatchanligi , miya faoliyatining xususiyatlari katta ahamiyatga ega . Avloddan avlodga mustahkamlanib kelgan mana shu shartlarning hammasi qobiliyatlarning rivojlanishi uchun iste’dod snfatida xizmat qiladi . Taniqli olim B . M . Teplov musiqiy qobiliyatlar muammosini chuqur tadqiq etib , hech qanday psixologik xususiyat tug‘ma bо‘lmasligini faqat iste’dod tug‘ma 32

bulishi mumknnligini qayd qildi . U iste’dodlar asosida musiqiy qobiliyatni yaxshi rivojlantirishnnng sharti kishini mazkur qobiliyat uzluksiz asqotadigan faoliyatga jalb qilish ekanini isbotladi . Tabiiyki , fan iste’dodning sifati har xil bо‘lishnni va shular asosida musiqiy qobiliyatlar ham turli darajada rivojlanishini inkor etmaydi , ammo u tabiiy xususiyatlar bilan bog‘liq cheklanishlarga e mas , balki har bir kishining ta’lim va tarbiya jarayonida rо‘yobga chiqadigan imkoniyatlariga e’tibor beradi . I . Pavlovning ta’riflashicha , kamol topish jarayonida vujudga keladigan har bir xususiyat tug‘ma va о‘zlashtirilgan xususiyatning « qotishmasi » bо‘ladi . Mana shu « qotishma » dagi tug‘ma va о‘zlashtirilgan xu susiyatlar nisbati mazkur xususiyatning xarakteriga , murakkabligi va о‘ziga xos kamol topishda vujudga kelishiga bog‘liq holda har xil bо‘ladi . I . Pavlov oliy nerv faoliyati turli bog‘lanishlar uchun imkoniyat yaratadigan bо‘lishini ifodaladi . U shunday yozadi : « Hech narsa harakatsiz , qotib qolmaydi , balki doimo о‘sishi , yaxshi tomonga о‘zgarib borishi mumkin , buning uchun faqat tegishli sharoit yaratilsa , bas ». Musiqachi - pedagog uchun umumii va maxsus xususiyat lar , ularning о‘zaro bog‘lanishi , shuningdek , iste’dod ning sifatini aniqlash masalalari muhim ahamiyatga molikdir . Psixologiyada iste’dod faoliyat qobiliyatiga nisbatan umumiyroq tushuncha bо‘lib , maxsus qobiliyatlar unib chiqadigan zamin sifatida talqin qilinadi . B . Teplovning ta’riflashicha , maxsus qobiliyatlar faoliyatning ayrim maxsus sohalariga munosabatda namoyon bо‘ladi , shu bilan birga u yoki bu maxsus qobiliyatlar ichida umumiy iste’dod ham bо‘lishi mum kin . Muayyan faoliyatga moyillik qobiliyat paydo bо‘lishining dastlabki belgisl hisoblanib , qobiliyatning rivojlanishi uchun sharoit mavjudligini bildiradi . “ Bunda kо‘p yirik pedagoglar , ijrochilar va metodistlar ' ( L . Barenboym , T . Berkman , A . Goldenveyzer , G . Neigauz , A . Nikolayev , V . Shapov va boshqalar ) musiqa tarbiyasi sohasidagi ta’lim bilan kamolotning о‘zaro bog‘liqligi masalasini tahlil qildilar . Ular о‘quvchi chinakam kamol topishi uchun faqat unga ta’ lim va tarbiya vositalarining tashki ta’siri yetarli ema ' sligini , balki uning ichki о‘ziga xos 33

sifatlari va xususiyatlarini hisobga olish xam zarurligini ta’kidladilar . Bunda asosiy vazifa ta’limni tо‘g‘ri yо‘naltirishdir , ta’lim kamolotdan oldinda bornshini ta’minlashdir . Kamol toptirishning eng istiqbolli yо‘llaridan biri о‘quvchi oldiga ijodiy vazifalar qо‘yiladigan va uni ana shu vazifalarning yechimini mustaqil izlashga rag‘batlantirlladigan yо‘naltiruvchi ta’limdir . Ma’lumki , musiqiy qobiliyatlar barvaqt , kо‘pincha bolalar musiqa bilan maqsadga muvofiq ravishda shug‘ullanishni . boshlashidan ancha ilgari yuzaga keladi . Shunga asoslanib bolalarni musiqa bilan shug‘ullanish uchun « qobnliyatli » va « qobiliyatsiz » deb farqlanadi . Lekin ayrim olimlarning tadqiqotlari va tajriba ishlari tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yilgan ta’lim jarayoni kishida mutlaqo bо‘lmagan qobiliyatlarni ham rivojlantirishi mumkinligini isbotladi . Gap shundaki , kishining barcha psixik jarayonlari bir qancha ketma - ket bosqichlarda rivojlanadi va shu bosqichlarda ular yashirin holda hamda tarbiyaning nazoratidan tashqari о‘z - о‘zidan shakllanadi . Ulardan birortasi shakllanmagan yoki notо‘g‘ri shakllangan bо‘lsa , « qobiliyatsizlik » hollari vujudga keladi . Bordi - yu , ana shu jarayon topilsa va shakllantirilsa , keyingi rivojlanish о‘z maromida davom etadi . Shunga kо‘ra biz har bir bola musiqa bilan shu g‘ullanishi lozim , binobarin musiqiy ma’lumotlarni faqat musiqa mashg‘ulotlarining maqsadga muvofiq va izchil sistemasi orqali aniqlash , shakllantirish hamda rivojlantirish mumkin , deb bilamiz . Bolalarda musiqiy qobiliyatni rivojlantirish uchun ular haqida bunday tasavvur hosil qilish qiyin . Bunday hollarda ularning musiqaga munosabatini qanday aniqlash kerak ? Eng avvalo bolani sinab kо‘rish , lekin bunda unga ayrim mavhum , о‘zi anglamaydigan tovushlarni aytish yoki r i tmik shakllarni chertish kab i top shiriq larni ber ish kerak . Musiqiy o’quvni aniqlashning yaxshi yо‘li bolaga mazmuni va xarakteri turlicha qо‘shnqlarni ayttirib kо‘rishdir . Bola bunday qо‘shiqni ijro etayotganda musiqani idrok etishi , musiqiy xotirasi , ritmni bilishi va eshitish qobiliyati aniqlanadi . Qо‘shiqni tо‘g‘ri va ifodali ijro etish ijro qilinayotgan musiqaga munosabatni , musiqiy obrazlarni tо‘g‘ri tоushunishni kо‘rsatadi . 34

Bundan tashqari , bolalar guruhiga turli xarakterdagi musiqani eshittirish , ularning qanday ta’sirlanishini kuzatish , ulardan tinglangan ohanglar qanday birlashuvini , tinglayotganda kо‘z oldiga nimalarni keltirishini sо‘rash ham mumkin . Musiqiy qobiliyatlar muammosini tahlil qilishda avvalo ular о‘zaro bog‘liq , bir - biridan ajralgan holda mavjud bо‘lmaydigan snfatlarning keng majmuasidan iboratligini aytish lozim . Musiqiy qobiliyatlarga musiqani anglash , musiqani tinglay olish , tinglashni nazorat qilish , musiqiy xotira , shuningdek , diqqat , tasavvur va maxsus ijrochilik qobiliyatlari kiradi . Musiqiy qobiliyatlarning eng muhimlaridan b i ri musiqani anglashdir . Uni psixologiyada musiqani idrok etish , uning gо‘zalligi va ifodaliligini his qilish , muayyan badiiy mazmunini kо‘z oldiga keltirish va uni о‘z hissiyotlari hamda kechinmalariga bog‘lash deb tushuniladi . Musiqani anglashni tarbiyalash mumkin va uning rivojlanishi musiqa mashg‘ulotlarining qanday tashkil etilishiga bog‘liqdir . Musiqani anglash yorqin ob - raz va bolalar tushunadigan yuksak badiiy material - lar asosida tarbiyalanadi . Bolada musiqa mashg‘ulotlariga ishtiyoq uyg‘otish , musiqaning bо‘yoqlaridan , musiqiy asarlarning obrazliligidan zavqlanishni vujudga keltirish kerak . Agar bolalarda musiqiy ma’lumotlarniig tabiiy , erkin rivojlanishi tahlil etilsa , bu rivojlanish tovushlarga qiziqish asosida amalga oshishini yaqqol his qilish mumkin . Zotan qiziqishgina bolaning diqqatini tо‘xtata oladi va uni tovushlarga jalb eta oladi , unda о‘zi eshitgan narsalarni eslab qolishga hamda aniq ifodalashga yordam beradigan « kuzatuvchanlikni » vujudga keltiradi . Lekin tovushlarning yoqimli ixtiyoriy birikishiga emas , balki bolada hissiy kechinma yoki obrazli tasavvurni paydo qilib , biron bir kayfiyatni vujudga keltiradigan yaxlit va yorqin kuyga ( qо‘shiqqa , mavzuga ) qiziqishgina chinakam qiziqis h bо‘la oladi . Musiqaga qiziqish uyg‘otishda qо‘shnqning matni ham muhim rol о‘ynaydi . Bunday ta’sir bolaning xotirasida iz qoldiradi va unda о‘ziga yoqqan qо‘shiqni aytish yoki uning kuyini biror asbobda chalish istagini vujudga keltiradi . Bunda taassurot 35

qanchalik yorqin bо‘lsa , tinglangan narsani tо‘g‘ri eslab qolishga va aniq ijro etishga intilish shunchalik kuchli bо‘ladi . Shu tariqa musiqiy ma’lumotlar rivojlanib boradi . Musiqiy ma’lumotlar ham rivojlanib о‘zida bezosita musiqiy taassurotlarning boyishiga va shu orqali musiqaga qiziqishning ortishi hamda kengayishiga yordam beradi . Mana shu о‘zaro bog‘liq jarayon bolada musiqani anglash tabiiy va erkin rivojlanishining muhim omili bо‘lad i . Bu jarayonga maksimal darajada yaqinlashish mus i qiy barkamollikning asosi bо‘l i shi lozim . Mana shularga asoslanib tajribali mutaxassislar bolalar bilan ishlashda xalq musiqasining yorqin va xilma - xil kuylaridan , ritmlaridan , shuning dek , musiqiy obrazlari va kayfiyati bolalarga yaqin pyesalardan foydalanadilar . Ular avvalo bolalarda tasavvurni qо‘zg‘ashga , kayfiyatni hosil qilishga , ularni tushunarli va yorqin obrazlarga qiziqtirishga , turli xarakterdagi — quvnoq , g‘amgin , tantanavor , raqs , qо‘shiq va boshqa kuylarni tushunishni о‘rgatishga harakat qiladilar . Shu tariqa bolaning diqqati tabiiy ravishda jamlanishi va unda « tinglash kuzatuvchanligi » vujudga kelishi uchun sharoit yaratiladi . Ishga mana shunday yondashishdan musiqiy ma’lumotlarning ayrim elementlari ( tinglash , ritm , xotira ) ning о‘sishi va takomillashuvi bolada umumiy musiqani anglash ortishi bilan chambarchas bog‘lanadi . Bunda bolaning birinchi ta’sirlanishi yaxlit , bog‘lanishli musiqani anglashga qaratiladi va keyin tarkibiy elementlarga о‘tadi . Boshqacha aytganda , bola idrokining asosini odatda alohida qisqa ichki turtkilar emas , balki uzoq jamlanish tashkil qiladi . Shunga kо‘ra musiqani idrok etish yaxlitning ta’siridan detallarni о‘zlashtirishga , mazmunning g‘oyasi va xarakteridan tuzilishiga qarab shakllanadi . Musiqiy ma’lumotlar rivojidagi ushbu yо‘nalishning ijobiy natijalari maktabgacha davr bilan cheklanmaydi . Ta’limning keyingi davrida ham mazkur prinsiplarni izchil amalga oshirish ijroning uzluksizligi , yaxlitligi va mazmundorligi kabi muhim sifatlar shakllanishiga , shuningdek , texnik yо‘l va usullariga ta’sir qilishi mо‘mkin . Bolalarni musiqiy kamol toptirish uchun asosan musiqiy ma’lumotlarning elementlari : yaxlit va yorqin kuyga bog‘lanmagan alohida tovushlar yoki tovush 36

komplekslari yoki ohanglar mashq qilinadigan ( ya’ni musiqiy ma’lumotlar musiqiy taassurot na hissiy kechinmalarga bog‘lanmay , alohida ryvojlantiriladigan joylarda mutlaqo boshqacha holat vujudga keladi . Ishga bunday yondashishda intonatsiyaning , ritmning aniqligida , shuningdek , xotirani rivojlantirishda kо‘pincha katta natijalarga erishiladi . Ana shunday mashg‘ulotlar jarayonida bolaning diqqati tо‘planishini ham , hatto о‘ziga xos qiziqishini ham aniqlash mumkin . Q i sqasi , tabiiy jarayonning deyarli b a rcha komponentlari vujudga keladi . Faqat bir narsa musiqaning hissiy ta’siri va kechinma yetishmaydi . U balki keyinchalik paydo bо‘lar ? Bunday bо‘lishi ehtimoldan uzok . Bolada hissiy kechinma , hatto , mukammal detallar bо‘lsada , uzuq - yuluq holda vujudga kelmaydi . U yaxlit kuyning bevosita ta’siri natijasi sifatida hamda tinglangan narsalarga birinchi javob , sifat i da paydo bо‘ladi . Agar diqqatning birinchi javobi bir - biridan ajralgan alohida tovushlarga yо‘nalsa , diqqat qisqa turtkilarga bо‘linadi va bu hol yaxlit hamda bog‘lanishli idrokka xalaqit beradi . Mana shu usulda tarbiyalangan bola uyg‘un yaxlitlikka bog‘lanmagan alohida elementlar bо‘yicha anglashga о‘r - ganadi . U yaxlit jо‘shqin kuyni bevosita idrok etish о‘rniga alohida tovushlardan vujudga keltiradi . Natijada hissiy ta’sirdek , muhim rag‘batlantiruvchi kuchdan mahrum bо‘lgan musiqaga qiziqish manbaidan ajralgan anik quriganidek darrov sо‘nib bo lada va bolada musiqiy ma’lumotlarning muhim elementlarini rivojlantirishda erishilgan yutuqlarga qaramay , u biron bir cholg‘u asbobi bilan о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarga tayyorlanmagan bо‘lib qoladi . Vaholanki , bola cholg‘u asbobi bilan shug‘ullanishi uchun « yetilishi » lozim . Bunday yetiliga yo tabiiy yо‘l bilan yoki bolaning musiqiy ma’lumotlarini rivoj - lantirib , unda kuyga , musiqaning xarakteri va kayfiyatiga qiziqish uyg‘otadigan tajribali mutaxassis rahbarligida rо‘y beradi . Cholg‘u asbobi bilan shug‘ullanishni barvaqt boshlash ham bolaga musiqiy ma’lumotlarni sun’iy ravishda о‘rgatish kabi notо‘g‘ri va zararlidir . U holda ham , bu holda ham bolaning musiqaga qiziqishi yо‘qoladi . 37

Qabul imtihonlari paytida shunday hollar kо‘p uchraydiki , sun’iy ravishda о‘rgatilgan bola tinglash , xotira va ritmni tekshirish uchun beriladigan odatdagi topshiriqlarni uddalab , yaxshi bajaradi , lekin asbob bilan mashg‘ulotlar boshlang‘ich pedagog bolaning egallagan « malakalarini » yо‘qotish va ma’lumotlari ni о‘zining tabiiy « о‘rganmagan » holatiga keltirish uchun kо‘p vaqt sarflaydi . Musiqa maktablarining tajribali imtihon oluvchilari kо‘pincha musiqani chinakam anglash bilan sun’iy ravishda о‘rganishning farqini yaxshi biladilar . Musiqani " tinglash murakkab tushuncha . bо‘lib , bir necha komponentlarni : ichki , yuqori tovushlarni , ladni , ohangdorlikni , uyg‘un va tembr eshitishni , о‘z ichiga oladi . Musiqani eshitishning mohiyati musiqiy ting lash tasavvurlari bо‘lib , ular kishining alohida tovushlarni , tovush birikmalarini , ohanglar va hokazolarni tushunish qobiliyati sifatida namoyon bо‘ladi . Musiqiy tinglash tasavvurlari bilan ishlash qobiliyati kuyin ovoz bilan ijro etish yoki asbobda chalish , ya’ni bolaga musiqa о‘rgatish boshlanadigan harakatlar asosini tashkil qiladi . Musiqiy - eshitish tasavvurlarining psixofiziologik tabiatini aniqlashda sezgi va tasavvur bilishning birinchi pog‘onasi ekanini nazarda tutish kerak . Ilmiy nazariya sezgini ongning tashqi dunyo bilan bog‘lanishi va tashqi qо‘zg‘atish kuchining ong faktiga aylanishi deb biladi . Tasavvur о‘sha onda sezgi organlariga bevosita ta’sir etmayotgan narsalar yoki hodisalarning , ana shu narsalar va hodisalar mohiyatining obrazidir . Har bir tasavvurda tegishli sezgilarning izlari yangilanadi . Ammo vaqt о‘tishi bilan tasavvur umumlashgan xarakter kasb etadi va shu tufayli undagi detallar yо‘qolib , faqat ularning eng muhimlari saqlanib qoladi . B . Teploye ana shu jarayon haqida : « Musiqiy - eshitish tasavvurlari musiqiy faoliyat jarayonida vujudga keladigan va eshitish taassurotlarining muaiyan darajada qayta ishlanishidan iborat tasavvurlardir »,— deb yozgan edi . Qо‘zg‘olish intensivligi kamligi sababli mazkur taassurotlar bir - biri bilan tez almashinishi mumkin . Ular sezgilarga nisbatan harakatchanroq bо‘lib , umumlashtirishga tо‘sqinlik qilmaydi , bu esa ular bi lan erkin ishlash imkoniyatini vujudga keltiradi . Ana shu sifatning rivojlanishi « ichki eshitish > ning tarbiyalanishiga bog‘liqdir . Bunday eshitishning 38

mohiyati faqat musiqiy eshitishlarni va ularning о‘zaro bog‘lanishini tasavvur eta olishda emas , balki musiqiy - eshitish tasavvurlari bilan erkin ishlash qobiliyatida hamdir . Bunday qobiliyatsiz kuyni eslab qolish ham , qayta ijro etish ham bо‘lishi mumkin emas . Musiqiy - tinglash tasavvuri ham boshqa hamma qobiliyatlar singari tug‘ma bо‘lmaydi , uni shakllantirish va rizojlantirish pedag o gning vaz i fasidir . Ichki eshitish qobiliyati musiqachi uchun ( u juda yosh bulsa ham ) juda katta ahamnyatga ega , chunki bunday eshitish qanchalik aniq va kо‘p qirrali bо‘lsa , ifodali , obrazli , hissiyotli ijro etish , ijro vaqtida eshitishni nazorat qilish , ana shu jarayonni tо‘g‘rilash va takomil - lashtnrish imkoniyatlari shunchalik katta bо‘ladi . Mus i qiy eshitishning barcha komponentlari ular n ing ishtirokini taqozo etadigan musiqiy faoliyatda rivojlanadi . Pedagog bu faoliyatni shunday tashkil qilishi lozimki , bolalarning cholg‘u asboblari bilan bajaradigan hamma ishi eshitishning doimiy nazorati bilan amalga oshishi kerak . Bola о‘zini shunchaki eshitib qolmay , har onda uni baholab " borishi shuningdek , tovushining zarur sifatini izlash yо‘lini bilishi xam , muhimdir . Eshitkshni rivojlantirish uchun asarning musiqiy tо‘qimasini ayrim tovushlarning , chuqur bas tovushi va hokazolarning kuyi hamda jо‘rligining rang - barangligini tabaqali eshitish qobiliyatini rivojlan tirish zarur . Pedagog rang - barang , obrazli taqqoslashlarga kо‘proq murojaat etishi , alohida tovushlar va tovush birikmalari bilan orkestr tovushlarini , tabiat ovozlari va hokazolarni qiyoslashi kerak . Eshitish bilan birga musiqiy nutqning eng muhim ifoda elementi bо‘lmish ritmni ham rivojlant i rish lozim . Ritm ustida ishlash faqat nota yozuvini aniq bajarish va mexanik hisobdan iborat bо‘lmasligi kerak . Chinakam badiiy ritmning doimo « kо‘proq yoki kamroq » nisbiy erkinlik " elementi bо‘ladi . Shu bilan birga ritmik aniqlik asarning mazmuni va uslubiga kо‘ra aniqlanadi : ayrim asarlarda ritm qat’iyroq , ayrimlarida erkin bо‘ladi . Uquvchilar birinchi mashg‘ulotlardayoq ritmik maqsadga muvofiqlik qonunlari nima bilan aniqlanishini tushunib olishlari , pyesaning о‘lchamini kuchli hissalarning ifodalilikdagi ahamiyatini , frazaning 39

intonasiya nuqtalariga tortilishini , shuningdek , asarning eng baland nuqtasini his etishni о‘rganishlari kerak . Musiqachi uchun xotira ham katta ahamiyatga ega . Bu tushuncha kompleks bо‘lib , eshitish , mantiq , kо‘rish va harakat xotiralarini о‘z ichiga oladi . Musiqachi uchun eng zararli odat faqat barmoqlar bilan ( aq lni i ishlatmay ) yodlashdir . Bunday yodlash estradada ijro etishda kо‘pincha kо‘ngilsiz natijaga olib boradi : hayajonlanish tufayli qо‘llar itoat etmaydi , aql va eshitish esa о‘quvchiga hech narsa bermaydi va u yordam - siz qoladi , muvaffaqiyatsizlikka uchraydi . Asar esda qolishi uchun « о‘zidan - о‘zi о‘rganilishini » kutmay , maxsus yodlanishi kerak . Bunda asarning turli joylaridan boshlab alohida qо‘llar bilan ovozlar bо‘yicha , tovush va mantiqiy tahlilni ishga solib о‘rganish yaxshi yordamchi vosita hisoblanadi . Maxsus ijrochilik qobiliyatlari kо‘pchchlik uchun chalishga ehtiyojmandlikda , estradada ijro eta olishda , yorqin , ilhom bilan chalishda , tinglovchilarni mahliyo qila ol i shda kо‘rinadi . Musiqachining xususiyati sahnada о‘ynayotgan artistga о‘xshab muayyan hissiy holatga kirishi , keng qamrovli tuyg‘u va kayfiyatni egallashi , shu ondagi tovushni ichki eshitish bilan tinglashi va uni musiqiy obrazning navbatdagi rivojlanishi bi lan bog‘lashidan iboratdir . Har bir ijrochi asarni uzicha talkin yetadi interpritasiyalaydi va shunda uning ijodiy uziga xosligi namoyon buladi talqin asarning g’oyasini badiiy obrazlarini va ijrochiga o’z niyatini amalga oshirishga yordam beradigan ifodalilik vositalarini shaxsan tushunishdan kelib chiqadi . Ana shu sifatlarni asarning mohiyatiga kirishni badiiy vazifani bajarish usullarini topishni o’rgatish fortepiano chalishni o’rgatishning dastlabki mashgulotlaridanoq boshlanishi lozim . 40

2.2 Boshlang ’ ich sinflarda fortepiano o’ rgatishning prin t sip va texnologiyalari Muallimlik kasbining sharafliligi, nafaqat, uning о‘qituvchi, turli bilimlarni о‘rgatuvchi va mohir tarbiyachi bо‘lganligi uchungina emas, balki uning о‘zi tanlagan oliy о‘quv yurtidagi barcha mutaxassisliklar bо‘yicha maxsus fanlarni va ularning poydevori bо‘lgan fundamental fanlarni hamda о‘qitish va tarbiya berishni, psixologiya va pedagogika asoslarini a’lo darajada egallagan bо‘lishi shart. Shu bilan birga о‘z kasbining ustasi bо‘lgan muallim turli darajadagi bilimga, xohish va irodaga hamda tarbiyaga ega bо‘lgan talabalarni ajoyib san’atkor kabi о‘ziga ergashtira olishi zarur. Fortepiano sinfidagi о‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berish jarayonining asosi turli musiqa asarlari ustida ishlashdan iborat bо‘lib ular ana shu jarayonda har xil janrlar va uslublar bilan tanishadilar, asarlarning musiqiy tilini о‘zlashtiradilar, matn ustida savodli ishlash malakalarini egallaydilar, texnikaviy qiyinchiliklarni yengish yо‘llarini о‘rganadilar. О‘quvchilar umumiy musiqiy kamol topish, pianinochiga xos bilim , kо‘nikma va malakalar orttirish bilan birga asta –sekin nazariy ma’lumotlar ham tо‘playdilar , musiqa asarlarini tahlil qilishni о‘rganadilar , о‘zlarining ichki eshitishlarini , diqqat va eshitish nazoratlarini , tasavvur va ijodiy fantaziyalarini rivojlantiradilar hamda takomillashtiradilar. Pedagog fortepiano sinfidagi yoshi va xarakter hislatlari , musiqiy qobiliyati moyilligi va qiziqish darajasi har xil о‘quvchilar bilan shug‘ullanishda badiiy – pedogogik ta’sir kо‘rsatishning juda kо‘p usullari hamda vositalaridan foydalanishi kerak. Shu bilan birga har bir о‘quvchi uchun о‘ziga xos ish usulini , muloqot va muomala yо‘lini va tabiiyki , musiqa repertuarini topishi , bu repertuarning maqsadi о‘quvchida pianinochi uchun zarur sifatlarni faollashtirishdan va takomillashtirishdan iborat bо‘lishi lozim . Xozirgi fortepiano pelagogikasi musikiy-eshitish usulini ta’limning asosi deb xisoblaydi va bu usulning vazifalaridan biri bolaning musiqiy tarbiyasini amalga oshirishdir. Bu tarbiya cholgu asbobini chalishdan oldin boshlanadi. 41

О‘qituvchining kasbi doimo darsni ijodiy va badihiy uslubda о‘tish bilan (kо‘proq yoki kamroq) bog‘liqdir. Ayniqsa, san’atga doir mashg‘ulotlar badiha va ihtiyoriylik prinsipida olib borilishi lozim . Lekin bundan о‘qituvchi darsni aniq maqsadsiz о‘tkazishi mumkin , degan ma’no kelib chiqmaydi . mashgulotlar sifatli va samarali bо‘lishi uchun ular reja asosida izchil olib borilishi , о‘qituvchi о‘z shogirdlarining kelajakdagi kamolotini oldindan kо‘ra olishi, shuningdek, ularga musiqa asarlari ustida ishlashning asosiy badiiy-usuliy prinsiplarini о‘rgatis kerak. Fortepiano о‘qtuvchisining musiqa asarlari ustida ishlash jarayonidagi vazifalarini kо‘rib chiqamiz . mana shu vazifalarning eng muhimi о‘quvchiga musiqa asari ustida ishlashdan kо‘zlanadigan maqsadni , asarning badiiy g‘oyasini anglab olish , uning mazmuni va xarakterini chuqur tushunish , janr va uslubiy xususiyatlarini bilish zarurligini uqtirishdir. Bu vazifani hal qilish uchun о‘quvchi asarning hissiyoti va kayfiyatini , mazmuni hamda mohiyatini samimiy va haqqoniy ifodalash doimo ijrochiing hamdardlik qobiliyatiga , ya’ni obrazga chuqur kirib borib muallif bayon qilgan voqealarning ishtirokchisiga aylanishiga bogliqdir . Mana shu sifatlar о‘quvchida fortepiano chalishni о‘rgatishning dastlabki paytlaridan boshlab tarbiyalanishi kerak . San’atga andazabozlik tо‘gri kelmaydi va sguning uchun о‘qituvchining vazifasi о‘quvchining yaxshi hissiyotlarini “band ” qilib, unda jо‘shqin ijodiy asosni eng yuqori darajada rivojlantirishdir. Ana shularga kо‘ra о‘qituvchining ikkinchi vazifasi о‘quvchi shaxsining ijodiy sifatlarini shakllantirish , uning mustaqil tafakkurini faollashtirishdan iboratdir. Bunda eng avval cholg‘u asbobi bilan bajariladigan hamma ishlar о‘quvchining mustaqil va ijodiy intilishi ta’sirida , shuningdek, о‘zining eshitishini nazorat qilishi orqali , iloji boricha ongli yо‘sinda amalga oshuviga e’tibor berishi kerak. О‘qituvchining barcha kо‘rsatmalri sо‘zsiz bajariladigan buyruq sifatida emas, balki о‘quvchining о‘zi mustaqil holda , ijodiy izlanish orqali kelgan qaror sifatida ifodalanishi lozim. О‘qituvchining uchinchi asosiy vazifasi – о‘quvchida ijodiy g‘oyani eng mukammal yо‘sinda rо‘yobga chiqarish yoki fortepiano chalish “texnikasini egallashga ” yordam beradigan vositalar va usullar sistemasini shakllantirishdir . 42

fortepianoni chalish texnikasining о‘zi emas , balki uning ijrochiga badiiy niyatini amalga oshirishda , asarning g‘oyaviy – emosional mazmunini chuqurroq yoritishda yordam berishi qimmatlidir . Shuning uchun texnik qiyinchiliklar ustida ishlash badiiy obrazni yoritish va ijrochilik mahoratini о‘zlashtirishning yо‘li hisoblanadi. Bizning musiqa pedogogikamizda “texnika” tushunchasi shunchaki “ravon ” tushunchasiga nisbatan ancha keng ma’noni , ya’ni: tovushlarni sifatli chiqara olish va fortepiano chalishning har xil usullarini о‘zlashtirishni ham , pedaldan foydalanish va applikatura prinsiplarini egallashni ham , aranjorofkani, dinamik konstrastlarni , agogikani va albatta texnik qiyinchiliklarning har xil turlarini bilishni ham anglatadi. Musiqa asarlari ustida ishlashda yuqoridagi asosiy vazifalarni amalga oshirish uchun muayyan sistemadagi usul va vositalarni qо‘llash zarur . shulardan biri asarlar ustida bosqichma-bosqich ishlashdir. Bu bosqichlar shartli bо‘ladi , chunki har bir ijrochining bosqichi bir hil vaqtni olmaydi . Lekin bosqichma-bosqich ishlash о‘quvchilarga asarning musiqiy tilini sinchiklab va asta-sekin о‘rganish ishdagi qiyinchiliklarni qunt bilan yengish hamda badiiy talqinni yaratish imkonini beradi. Birinchi bosqich. Nota matni bilan dastlabki tanishish uni о‘qishdan , tushunib olishdan va ilk tahlil qilishdan iborat bо‘ladi . Bu ish о‘quvchi pyesaning xarakterini his etishi , asosiy mazmunini anglab olishi , unda uchraydigan qiyinchiliklarga , ifodalilik jihatlariga e’tibor berishi uchun zarurdir . Fortepiano maktabining barcha mashhur namoyondalari mana shu bosqich musiqa asarini bevosita о‘rganishdan oldin amalga oshirilishi kerak deb hisoblaganlar va nota matni ustida dastlabki fikrlash-eshitish ishlari zarurligini uqtirganlar. Cholg‘u asbobisiz ishlashning afzalligi shundaki, unda о‘quvchining diqqati texnik qiyinchiliklarga bо‘linmaydi , lekin ayni paytda musiqachining ichki eshitishi musiqiy obrazlarni anglash, muayyan emosional holatni boshdan kechirish, asardagi tovushlarning boyligini о‘ylab kо‘rish imkonini beradi. Ammo matn ustida olib boriladigan mana shunday fikrlash, eshitish ishlari har bir о‘quvchiga ham tо‘gri kelavermeydi . Ichki eshitishni yetarli darajada rivojlanmagan (kо‘pchilikni tashkil qiladigan) о‘quvchilar bilan shug‘ullanishda asar ustida ishlashni cholg‘u asbobidan boshlashga tо‘gri keladi . Shunga qaramay, 43

о‘quvchining ichki eshitishini , tafakkurini faollashtiradigan usullardan doimiy ravishda foydalanish , musiqiy asosni eshitib о‘zlashtirish orqaligina asarning badiiy tilini tushunish mumkinligini unutmaslik kerak. Dastlabki tovushlar chiqarish varqadan о‘qish , bunda matnni bir oz soddalashtirish , chalish tempini ham pasaytirish ,ya’ni sekinlatib va tо‘xtab chalishdir. Bunda kо‘zni tez yuritib , nota matnining kо‘proq qismini ilg‘ash kо‘nikmasini tarbiyalash lozim. Ammo tasodifiy noaniqliklar va о‘zgartishlar о‘quvchining ongida mustahkamlanib qolmasligi uchun о‘qish jarayonini uzoq davom ettirmaslik kerak . tovushlarni chiqarish bilan bir yо‘la musiqiy-nazariy tahlillar ham о‘tkaziladi, bu ish avvaliga umumiy yо‘sinda amalaga oshiriladi, keyin esa pyesa ustida ishlanishiga qarab tobora chuqurlashadi va mukammallashadi. Pyesa ustida ishlashda foydalaniladigan musiqiy nazariy tahlilning bir qancha turlari mavjud . Masalan , pyesani uslubi , janri, uyg‘unligi va ohanggi jixatlaridan tahlil qilish mumkin. Tahlilning mana shu turlarida qisqacha aytganda , quyidagilar amalga oshiriladi. Mazkur pyesaning о‘sha bastakor yaratgan va shu janrdagi boshqa asarlar qatorida tutgan о‘rni belgilanadi. Pyesa qismlarining asosiy tuzilishi, ularning bir-biriga muvofiqligi va umuman har bir qismning о‘rni aniqlanadi . asarning mavzu jihatdan birligi, turli kontrast, oraliq va yordamchi tuzilishlari topiladi. Dastlabki ohang va uyg‘unlik tahlili о‘tkazilib , shunga о‘hshash uslubdagi asarlarga xos xususiyatlar qayd qilinadi , eng yuqori nuqtalar topiladi , modulasion reja, ovozlar harakatining о‘ziga xosligi va hokazolar aniqlanadi. Ikkinchi bosqich. Qismlar bо‘yicha olib boriladigan ishlar ijrochilik g‘oyasini detallashtirish va chuqurlashtirishning asosi sifatida xizmat qiladi va bun da eng mukammal tovushni izlash asosiy «sezon bо‘ladi har qanday asarni о‘rganish anchagina ijrochilik vazifalarini bajarish, tovushning kerakli sifatini qulayroq applikaturani topish; qandaydir ovozni ifodali о‘zlaShtirish; texnik qiyinchiliklarni yengish, pedaldan foydalanish va hokazolar orqali amalga oshadi. Bu esa ayrim qismlarni k о ‘p takrorlash, epizodlar, parchalar va, hatto alohida taktlarni qayarish bilan bog‘liqdir. Takrorlash 4bir tomondan muvaffaqiyatli topilgan narsalarni 44

mustahkamlash, ikkinchi tomondan о ‘z ijrosini uzluksiz takomillashtirish imkonini beradi. Qismlar b о ‘yicha ishlash pyesani yaxlit qilib chalishni mutlaqo inkor etmaydi, Aksincha, asarning yax litligi haqidagi tasavvurni unutmaslik uchun pyesani boshidan oxirigacha tez-tez takrorlab borish zarur. Lekin ishning keyingi bosqichlarida, barcha detallar bajarilib, qiyin qismlar alohida chalingach va tovushning kerakli koloritlari topilgach ana shularning hammasini umumiy t о ‘qimaga biriktirib chalishni takrorlash k о ‘proq foydali b о ‘ladI. Qismlar b о ‘yicha ishlash, bosqichi avvalo pyesani b о ‘laklarga, epizodlarga ajratish bilan bog‘liqdir. B о ‘laklar miqyosi har qaysi holda turlicha b о ‘lishi masalan, tez sur’at bilan yozilgan asarlar uchun uzun roq ( sakkiz taktli, о ‘n olti taktli) va og‘ir sur’at bilan yozilgan asarlar uchun maydaroq tuzilishi mumkin . Bundan tashqari о ‘quvchiga ishni qiyin joylardan boshlashni ham о ‘rgatish kerak. Eng qiyin joylarni maxsus va alohida о ‘rganish qoidasiga asar ustida ishlashning oxirigacha amal qilish lozim. Parchalar о ‘rtasidagi “cheklar” ni bartaraf etish uchun b о ‘laklar «qatlanadigan» prinsipda, ya’ni har bir epizod о ‘zidan oldingi va keyingi epizodlarning bir qismini ham qamraydigan qilib chalish yaxshi usul hisoblanadi. B о ‘laklar b о ‘yicha ishlashda tuzatishlar bilan chalishning turli variantlaridan foydalanish mumkin. Bunda noaniq ijro etilganda xato tuzatiladi va о ‘sha takroran о ‘rganiladi eng qiyin va noqulay joylarda, t о ‘xtab yoki sekinlab о ‘tiladi va hokazo. Mana shularni о ‘rganishga qarab b о ‘laklarni asta-sekin yiriklashtirishga о ‘tiladi. Eng oldin yengil b о ‘laklar yiriklashtiriladi, keyin ularga yondosh qiyin epizodlar biriktiriladi. Ikkinchi bosqichda eshitish tasavvuri va о ‘zini о ‘zi nazorat qilish muhim rol о ‘ynaydi. Fikrlash ishlari doimo bevosita ijro etishdan oldin amalga oshirilishi va faqat dastlabki tahlildan iborat b о ‘lib qolmay, tovushlar chiqarishning usullari barmoqlarnini yuritish, tovushlarning ohangdoshligi, frazirovka va hokazolar haqida o’ylab ko’rishni ham o’z ichiga olishi kerak. Bundan tashqari, amaliyotda tasdiklanganidek, asarning texnik jihatdan qiyin joylarini oldin tushunib olin sh va ichki eshitish bilan «chalib k о ‘rish» orqali ancha oson о ‘rganish mumkin. 45

B о ‘laklar b о ‘yicha ishlashda hech vaqt о ‘quvchilar oldiga sof hunarmandlik vazifalarini (shtrixlar, ritmika, applikatura va hokazolarni) q о ‘ymaslik kerak. Ifodalash vositalari va usullarini izlash esa doimo badiiy obrazning eng yaxshi talqinini qidirish bilan q о ‘shilib borishi va asar mazmuning ohangdorligi, tushunarliligi hamda emotsioial t о ‘laligi vazifalari bilan belgilanishi lozim. Uchinchi bosqich . Bu bosqich asarning g‘oyasini uzil-kesil aniqlash, badiiy vazifalarni hal qilish va xususiy talqinning vujudga kelish bosqichi hisoblanadi. Asar b о ‘laklar b о ‘yicha о ‘rganilgach, yaxlit ljroni yaratish, uni oxirgi sur’atga yetkazish jarayoni boradi. Haqiqiy sur’atga yaqinlashilganda shaklni rivojlantirish va aniqlash masalalari katta ahamiyat kasb etadi. Musiqa vaqt о ‘tishi bilan keng tus oladigan san’at ekanligi sababli о ‘quvchining diqqati qismlarning sur’at va dinamik jihatdan muvofiqligiga, eng yuqori nuqtalarning ijrosiga, sur’atdan agogik og‘ishlarga va oldingi sur’atga qaytishlarga. pauzalarning aniq ijro etilishi va hokazolarga qaratilishi kerak. O’quvchi asarni ijro qilishning rejasini yaqqol tasavvur etishi, uni ijro qilishning qandaydir ixcham «kompleksi»ga ega b о ‘lishi, frazalarning, jumlalar va qismlarning tuzilishini ongli, ravishda k о ‘ra olishi, alohida qismlardagi, shuningdek butun asardagi intonatsiya nuqtalarini, kulminatsiyalarni ichdan eshita bilishi kerak. Mana shu jarayonda о ‘quvchining о ‘z ijrosini doimo eshitish va uni baholash qobiliyati katta rol о ‘ynaydi. Bunda о ‘quvchi chalishni uddalay olmayotganini izohlab qolmay, о ‘z kamchiliklarining sabablarnni va ularning bartaraf etish y о ‘llarini ham bilishi muhimdir. Buning uchun u musiqaning qiyin b о ‘laklari ustida alohida-alohida ishlay olishi va о ‘z oldiga doimo yangi vazifalarni q о ‘yib borishi kerak. Ana shu tariqa goh ayrim q о ‘l bilan, goh ovozlar b о ‘yicha ishlash, qandaydir qiyin joylarni ajratish ijroning ba’zan tovush jihatiga va ba’zan ritmik tuzilishiga e’tibor berish zarurati kelib chiqadi. K. Igumov juda t о ‘g‘ri ta’riflaganidek, asar ustida ishlash «s о ‘ngsiz musiqa tinglash» jarayonidir. Shunga k о ‘ra, ishning har qanday bosqichida past sur’atda chalish katta ahamiyat kasb etadi. Chunki bu asarning barcha detallarini k о ‘rish imkonini yaratadi. Asar ustida ishlashning s о ‘nggi bosqichida, ya’ni uni о ‘rganib b о ‘lingach va о ‘quvchining bevosita idrok eti shi, shuningdek о ‘z eshitishini nazorat qilishi bir oz 46

zaiflashgach, ularni qandaydir «yangilash» yoki «boyitish» zarurati tug‘iladi. Bunda о ‘quvchilar oldiga ij rochilik b о ‘yicha ba’zi yangi vazifalarni q о ‘yish lozim. Avvalo ilgari о ‘rganilgan nota matnini g о ‘yo о ‘rganilmagandek о ‘qishni taklif qilish mumkin. Bunday о ‘qishda doimo shtrixlar, aksentlar, nyuanslar, muallif yoki muharrirning k о ‘rsatmalari va ilgari aha miyat berilmagan nimalardir topiladi. Shuningdek, og‘ir sur’at bilan chalish ham foydali b о ‘lib, bu ish eshitish idrokining kuchayishiga, shu tufayli tovushlarning notekisligini, ritm nuqsonlarini, qiziqarli chiqmayotgan joylarni aniqlashga imkoniyat yaratadi. Musiqiy-nazariy tahlillarni yanada ch о ‘qurroq takrorlashdan ham foydalanish mumkin. Bu tadbir il gari e’tibordan chetda qolgan ayrim ohang va uyg‘unlik oborotlari, ifodali detallarni k о ‘rish imkonini beradi. Ijrochi asarning musyqiy asosi rivojlanishini ichki eshitish bilan kuzatib borsagina asar ustida f ikrlash ishi, notasiz va asbobsiz chalish katta foy dali b о ‘ladi. Bunda xotiradagi uzilishlar yoki о ‘quvchi musiqiy faoliyatning ana shu turini bajara olmasligi albatta aniqlanadi. Asarni yozuvdan yoki konsertda eshitish ishga yangicha yondashishni vujudga keltiradi, ijrochining tadbirkorligini har tomonlama baholashda, shuningdek, boshqa odamning ijrosini о ‘zining‘ talqini bilan taqqoslashda yordam beradi. O’quvchilarda estradada о ‘zini tutish hissiyotini tarbiyalash va k о ‘pchilnk oldida chalish ehtiyojini vujudga keltirish juda muhimdir. O’quvchi k о ‘pchilik oldida chalish g‘oyat mas’uliyatli ish ekanini, shu bi lan birga konsertda chiqish uydagi va sinfdagi barcha ishlarining yakuni hisoblanishini tushunishi lozim. Konsertda chiqish tantanali va quvonchli voqea sifatida о ‘tishi kerak. Unga tayyorgarlik ilgariroq va faqat kundalik ishlar jarayonida emas, balki maxsus tadbirlar sistemasi: sinfda jamoa b о ‘lib eshitishda, zaldagi s о ‘nggi repititsiyada ota-onalar yig‘ilishidagi dasturni ijro etishda va hokazolarda amalga oshirilishi kerak. TOVUSH USTIDA ISHLASH Agar ijrochining musiqa asari ustida ishlashdagi asosiy vazifasi badiiy obrazni ifodalashdan iborat b о ‘lsa, bu vazifani hal qilishning eng muhim vosita- laridan biri kerakli darajada sifatli tovushni to pa olishdir. Shunga k о ‘ra G.Neygauz «musiqa 47

tovush san’ati»,— deb yozgan va tovush musiqachining asosiy ishi ekanini k о ‘p marta ta’kidlagan edi. Klaviatura bilan shug‘ullanishning, fortepiano ta’limining dastlabki paytidan boshlab tovush usti da ishlash kerak. Mashqlar mavhum b о ‘lmasligi, faqat barmoqlarni chaqqon ishlatish yoki texnik usullarni о ‘rganish uchungina о ‘tkazilmasligi kerak. Har qanday (hatto, ikki-uchta tovushdan iborat) mashqlarda ham ifodali chalish, muayyan dinamik rang-baranglikka e’tibor berish lozim. Xususan boshlovchi pianinochilar bilan ana shu prinsipda ishlash zarurligini G. Neygauz quyidagicha ta’riflaydi: «Badiiy obraz ustida ishlashni fortepiano chalish va nota savodini о ‘rgatish bilan baravar boshlash kerak. Bola qiyin kuyni g‘amgin, k о ‘tarinki kuyni quvnoq va tantana vor kuyni dabdabali ijro etishga hamda о ‘zining badiiy-musiqiy maqsadini yaqqol r о ‘yobga chiqarishiga iloji boricha barvaqt erishish lozim». Ba’zan tovush ustida ishlash jarangdor tovushlarni qidirishdan iborat b о ‘ladi. Shuni unutmaslik kerakki, ijro etishda «umuman» chiroyli tovush b о ‘l- maydi. Bir holda «chiroyli» tuyulgan tovush ikkinchi holda «xunuk» eshitilishi mumkin, eng muhimi tovush doimo badiiy obrazning mohiyatini ifodalashidir. G. Neygauz о ‘zining mazkur kitobida uqtirganidek, о ‘qituvchi va о ‘quvchilarning tovush ustida ishlashdagi xatolari k о ‘pincha tovushni yetarlicha baholamaslikda yoki unga ortiqcha baho berishda k о ‘rinadi. Tovushni yetarlicha baholamaydiganlar asosiy vazifa deb о ‘quvchida izchil ijro etish malakasini texnik jihatdan bilimdonlikni tarkib toptirishni biladilar, tovushga ortiqcha baho beradiganlar esa aksincha, о ‘quvchiga chi royli tovushlar bilan chalishni о ‘rgatishga harakat qilib, birinchidan, g о ‘zallik nisbiy tushuncha ekanini, ikkinchidan, ijrochilik texnikasini о ‘zlashtirmay turib badiiy g‘oyani ham yetarli darajada mazmunli amalga oshirib b о ‘lmasligini unutib q о ‘yadilar. _ Fortepianoni chalishning eng k о ‘p uchraydigan aso siy usullaridan biri legato b о ‘lib, u fortepianoda «kuylash» imkoniyatini yaratadi. Yaxshi legator bir qancha shartlarni amalga oshirishga bog‘liq b о ‘ladi. 48

Eng avval о ‘quvchini bitta tovushdan boshlab о ‘zi ning ijrosi diqqat bilan eshitishga, tovushning ch о ‘zilishini ham, chiroyli tugashini ham eshita olishga о ‘rgatish kerak. О ‘quvchiga musiqiy tarbiya berishning tovush vazifalarini hal qilishga bevosita ta’sir etadigan ikkita omili haqida qisqacha t о ‘xtalib о ‘tamiz. Bular: 1) tovushni oxirigacha eshitish va 2) gorizontal harakatni hamda musiqaning rivojlanishini sezishdir. Mana shu ikki omil har qanday ijro jarayoni uchun taalluqli b о ‘lib, birinchi qarashda bir-biriga ziddir. Tovushni oxirigacha eshitish oldingi tovushni eshi tish, musiqaning harakatini sezish esa о ‘ylash va «oldinga qarab» eshitish, demakdir. Aslida mana shu y о ‘nalishlar bir-birini t о ‘ldirishi, birga amalga oshishi lozim. Vaholanki, biz , «oxirigacha eshitish» deganda, tinch holatni emas, balki tovushning haraka tini nazarda tutamiz va bu harakat musiqaning yanada rivojlanishi uchun turtki b о ‘lishi kerak. (Ana shunda oldingi tovushni oxirigacha eshitish bilan oldinga harakatlanish bitta murakkab jarayonga t о ‘g‘ri keladi va yaqindagi buyumlarni ilg‘ash bilan birga uzoqdagi narsalarni ham qamrashdan iborat k о ‘rish hodisasiga о ‘xshaydi). Mana shularni nazarda tutib, о ‘quvchi tovushlar chiqarshi va q о ‘llarni yuritish mashqlar bilan shug’ullanadigan dastlabki darslardayoq unga pasayib borayotgan tovushni oxirigacha eshitishni va uning davom - etayotganini barmoq uchi bilan sezishni о ‘rgatish kerak. О ‘quvchi q о ‘lni (masalan, oktava orqali boshqa klavishga yuritishda faqat q о ‘lni) emas, balki qandaydir tovushni ham eltishi lozim. Natijada tovushni oxi rigacha eshitish va k о ‘chirishdan iborat uzluksiz jarayon hosil b о ‘ladi. Bu sezgi q о ‘llarni tabiiyroq shaklda harakatantirishda yordam beradi. Q о ‘l va barmoqlarni chaqqon, faol harakatlantirish chiroyli ijro ustida ishlashning zarur shartidir, .Barmoq va q о ‘lni klaviaturaga q о ‘ymaslik, balki undan tovushni olish, chiqarish; klavishni bosib va tutib turmaslik, balki tovushni tinglash va eltish, q о ‘lni k о ‘tarmaslik, balki nafas olish lozim. Bunday topshiriqlar q о ‘lning harakatlarini tabiiyroq shakllantiradi. 49

Shuni unutmaslik kerakki, ohangdor kuylarni ij ro etishdagi asosiy kamchiliklar k о ‘pincha tovushni oxirigacha eshitmaslikdan va kuyning jonli haraka tini yetarli darajada his etmaslikdan kelib chiqadi. Agar, quloq tovushni oxirigacha eshitmasa, barmoqlar passivlashadi; q о ‘llar b о ‘shashib, har bir tovush о ‘zidan oldingi tovushlarga q о ‘shilmay, q о ‘l va barmoqlarning yangi harakati yordamida qandaydir boshidan boshlanadi. Natijada frazalar uzuq-yuluq jonsiz b о ‘lib qoladi. Shunga k о ‘ra A.Goldenveyzer: «Agar men klavishni bosib, mazkur tovushni unutsam, s о ‘ngra unga keyingi tovushni moslashtira olmasam, musiqaning ravonligini uzadigan uzilish r о ‘y beradi»,—deb yozgan edi. O’quvchida bitta tovushni har xil ohangda va turli y о ‘sinda "ijro etish k о ‘nikmasini tarbiyalash ham mu himdir. Bularning hammasi eshitib tasavvur qilish qobiliyatining shakllanishi va uzluksiz takomillashuvi, eshitishni nazorat qilishning rivojlanishi, chalish vaqtida о ‘zini tanqidiy baholash k о ‘nikmasi bilan belgilanadi. Yaxshi legatoning muhim sharti chalinayotgan tovushlarni yagona chiziq sifatida, ya’ni har bir tovush g о ‘yo о ‘zidan oldingi tovushdan kelib chiqayotgandek tasavvur etish qobiliyatining tarbiyalanishidir. Bunda tegishli dinamikadan ijroning ohangdorligi, ch о ‘zilishi taassurotini vujudga keltiradigan jaranglashning kuchayishi yoki s о ‘nishidan foydalanish katta ahamiyatga egadir. Tovushning ohangdorligi k о ‘proq muayyan pianinochilik usullariga, klavishlarni bosish y о ‘llariga bog‘liq b о ‘lib, bular musiqachi pedagoglar ta’biricha, klaviatura bilan «muloqotni» ta’minlaydi. Yaxshi tovushning asosi yelkadan barmoq uchigacha butun q о ‘lning ishtirokida klavishni t о ‘la va erkin bosishdir. Klavishni bosish g о ‘yo unga «yopishtirilgan» yostiqcha bilan bajariladi, lekin panja orqali pianinochining butun apparati, uning hamma mushaklari va b о ‘g‘imlari ijro jarayoniga q о ‘shiladi. Shunday qilib, tovush chiqarish texnikasi faqat barmoqni klavishga bosishdan iborat emas, balki musiqachining о ‘z gavdasini juda murakkab boshqarishiga ham bog‘liqdir. Legato haqida gap borar ekan, shunga e’tibor berish kerakki, shtrix legato tovush chiqarishning boshqa usullari — non legato, portamento, stakkatolar shakllanishining asosi b о ‘lib, bular ham k о ‘pincha yagona chiziq sifatida q о ‘llarning birgalikdagi harakati bilan ijro etiladi. Qizig‘i shundaki, stakkato badiiy vazifasiga 50

k о ‘ra mutlaqo har xil usullarda pianinochining « о ‘z tomoniga» va « о ‘zidan qarshiga», qattiqroq bosish yoki barmoqlarning uchi bilangina, torli asboblardagi pitssikato kabi «chimdib» ijro etilishi mumkin. Tovush ustida ishlash musiqiy intonatsiya b о ‘yicha shug‘ullanish bilan chambarchas bog‘liqdir, chunki mu siqa о ‘z tabiatiga k о ‘ra intonatsiyalidir. K о ‘pchilik musiqa asarlarining aksariyati, ayniqsa quyi sinflarning о ‘quvchilariga m о ‘ljallangan asarlar ohangdorlikka asoslanadi. O’qituvchi shuni nazarda tutib о ‘quvchilarga musiqiy intonatsiya va ohangdorlik haqida bilimlar berishi, ohangdorlik va intonatsiya ustida ishlashga doir k о ‘nikma hamda malakalarni singdirishi lozim. Ma’lumki, musiqachining о ‘ziga xosligi avvalo tovushlarning ifodalashida namoyon b о ‘ladi. Shuning uchun ham biz k о ‘pchilik xonandalarni ovozlaridan bilib olishimiz kabi mashhur pianinochilarni tovushlaridan va ijro usulidan bilib olamiz. Tembr xarakteristikasi jonli ovozning tabiiy xususiyatlari sifatida mazkur pianinochining ijrosidan ajralmasdir.. Gap shundaki, pianinochi asarning faqat (bitta tovush sifatidagi) ohanggini emas, balki butun uyg‘un va k о ‘povozli t о ‘qimasini ham ifodalaydi, ana shu t о ‘qimaning shirali yoki b о ‘g‘iq, yorqin yoki xira ijro etilishi pianinochining о ‘ziga bog‘liqdir. U k о ‘povozli asarni ijro etishda ovozlardan birini b о ‘rttirishi, boshqalarishi unga b о ‘ysundirishi mumkin. Mana shularning hammasini ta’limning dastlabki paytlaridan boshlab о ‘rgatish lozim, chunki tovushni ifodalashning zamini dastlabki bosqichda vujudga keladi va buni bilib olmagan о ‘quvchi doimo bir xil xira tovush bilan ijro etaveradi. Xususan badiiy ifodalilik shunchaki «chiroyli» tovush emas, balki j о ‘shqin, jozibali va chinakam mahorat bilan chalishdir. Kuy ustida ishlash uning tuzilishini о ‘rganishdan, ayrim parchalarining miqyosi va muhimligini, intonasiyalari, frazalari va umuman butun kuyning rivoj lanishi xususiyatlarini aniqlashdan boshlanadi. Uquvchining har bir frazadagi, jumladagi, davrdagi, qism lar va butun asardagi kuchayish paytlarini yaxshi tasavvur etishi juda muhimdir. Ularning har birida tuzilishi qiyinroq yoki osonroq «intonatsiya nuqtasi» b о ‘ladi va K. Ignumovning fikricha, u kuchayish nuqtasi, markaziy uzel hisoblanadi va 51

unga hamma narsa jamlanadi. Bu hol musiqaning yig‘inchoqligini ta’ minlaydi, bir tuzilishni boshqalari bilan bog‘laydi. Ayrim tuzilishlar orasidagi «nafas olish» yoki sezuralar ham muhim ahamiyatga molikdir. Sezuralarsiz chaladigan m о usiqachi nuqtasiz va vergulsiz gapirayotgan notiqqa о ‘xshaydi. A.Goldenveyzerning ta’rificha, bunday pianinochining ijrosini tinglash odamni zeriktiradi, chunki tinglovchida «ruhiy diqqinafaslik» vujudga keladi. Har qanday pauzalar singari sezura ham faqat q о ‘lni olish va muayyan vaqtni о ‘tkazishdan iborat b о ‘lmasligi kerak. Sezura doimo emotsional t о ‘liq va kechinmali, ya’ni musiqiy fikrning davomi, ya’ni « о ‘zicha» kuylashdan yoki fikrlashdan iborat b о ‘lishi lozim. Royalda «kuylash» texnikasida va ijroning ifoda liligida harakatlarning ravonligi katta rol о ‘ynaydi. Musiqachilar orasida q о ‘llarning «nafas olishi» degan tushuncha keng tarqalgan b о ‘lib, u har xil ma’noni bildiradi. Masalan, pianinochining q о ‘llari: kantilenada, ya’ni u navbatdagi har bir tovushni ichida tayyorlayotganida ham «nafas oladi», pianinochi chalayotganida qator tovushlarni bajarayotganida ham «nafas oladi», pauzalar va hokazolarda ham nafas oladi. Sinfda nyuanslar (tovushlar ohangdoshligi) ustida ishlashga ham alohida e’tibor berish lozim. О ‘quvchi har qanday fraza dinamikada ifodalanishi kerakligini va bunga chuqurligi hamda t о ‘laligi har xil darajadagi tovushlarning kuchayishi va s о ‘nishi bilan erishish mumkinligini tasavvur etishi shart. Dinamik rivojlanish eng avvalo uslubiy qonuniyatlardan kelib chiqadi: klassik uslubdagi asarlarda . k о ‘proq kontrastli dinamika b о ‘ladi, romantik uslubdagi )asarlar uchun esa о ‘ziga xos qatlanuvchan dinamika xarakterlidir. O’quvchilarning odatdagi kamchiligi tovushni uzoq ch о ‘zib kuchaytira olmaslikdir, uni kulminatsiya nuqtasiga yetkaza olmaslikdir. Mana shu vazifaning bajarilishini osonlashtirishning yaxshi usuli — uzun dinamik y о ‘lni epizodlarga b о ‘lish va ularning har birini k о ‘tariluvchi yoki pasayuvchi chiziq b о ‘yicha muayyan nyuanega yetkazishdir. 52

Tovushning «k о ‘p qirraliligi» masalasini hal qi lish о ‘quvchilar uchun juda qiylnchilik tug‘diradi» G. Neygauz manzarani idrok etishga qiyoslagan k о ‘p qirralilik faqat polifonik asarlarga emas, balki kuy bitta tovush bilan chuqur va ifodali ijro etiladigan har qanday asarga ham xosdir. Mana shularning hammasi о ‘qituvchi va о ‘quvchining ijro apparati aniq, moslashuvchan b о ‘lishini hamda ijrochining xohishiga b о ‘ysunishini talab qiladi. To vush va dinamika faqat badiiy g‘oyani ifodalash vositasi ekanligi sababli q о ‘llarning klaviaturadagi harakati ham har gal о ‘zgaradi va ular «mehnat quroli» sngari q о ‘yilgan vazifani bajarishga moslashadi. Tovush va ohang ustida ishlashda k о ‘proq xususiy holdagi qator qiyinchiliklar tug‘iladi. Masalan, uzun tovushlarni qisqa tovushlarga biriktirish oson emas. Odatda о ‘quvchilar uzun notalarni oxirigacha eshita olmaydilar va qisqa notalardan k о ‘pincha sakrab о ‘tadilar. Shuning uchun ularga uzun tovushlarni oxirigacha eshitishni va ulardan keyingi qisqa tovushni s о ‘nggi uzun tovush darajasida jarangli ijro etishni qunt bilan о ‘rgatish kerak. YOKI , aytaylik ikki-uch tovushdan iborat qisqa ligalardagi oxirgi tovush hal qiluvchi ekanligini va shunga k о ‘ra ohistaroq ijro etilishini о ‘quvchi yaxs1i bilib olishi lozim. Bezashlarni bajarish ham о ‘quvchilar uchun ma’lum darajada qiyindir. Bezashni, avvalo, har doim alohida о ‘rganish lozim, asosiy ohang esa bezashsiz ham albatta ijro etiladi. Shuningdek, о ‘quvchi «bezash» tushunchasining о ‘zi mayda notalar asosi tovushni b о ‘g‘masligini, balki «bezashini» anglatishini, shunga k о ‘ra ular mayin ijro etilishini bilib olishi kerak. Bundan, tashqari ana shu jarayonda eshitib nazorat qilish juda muhimdir. Binobarin, о ‘quvchi ijro etila- yotgan tovushlarni oxirigacha eshitishi va muvofiqlashtira olishi zarur. O’quvchiga tovushning eshitishni о ‘rgatish uchun tovushlari yorqin, xarakteri va kayfiyati xilma-xil, о ‘quvchiga yaqin va tushunarli pyesalarni tavsiya etish kerak. Ular ustida ishlashda esa ifodali ijro etishga va tovush vazifalarini osonlashtiradigan, musiqiy ma’noni ifodalashga yordam beradigan chalish harakatlarini k о ‘rsatishga erishish lozim. Shuni ta’kidlash kerakki, 53

dastlabki paytlarda q о ‘shiqni legato bilan ijro etish barmoqlari yetarlicha rivojlanmagan bolaga k о ‘proq tovushlardan foydalanish imkonini beradi. Keyinchalik tovushni musiqa harakatlariga muvofiq holda eshitish k о ‘nikmasi yoqimli legatoni egallashga, musiqiy frazirovkaning yaxlitligini ta’minlashga va musiqa t о ‘qimasining jonli rivojlanishiga yordam beradi. 54

FORTEPIANO TEXNIKASI MASALALARI Mashqlar Texnik formulalarni о ‘zlashtirish b о ‘yicha maxsus ishlash zarurligi haqidagi fikr shakshubhasizdir. Fortepiano maktabida har xil mashqlarni ana shunday formulalar bilan hisoblanadi. Mashqlarning ahamiyati shuki, ular musiqachiga pianinochilikdagi barcha qiyinchiliklariinr «yadro»sini egallash imkonini beradi. Lekin fortepiano pedagogikasida mashqlarga yondashishning о ‘zi о ‘zgaradi, bu hol ayniqsa ta’limning dastlabki davrini tahlil qilishda k о ‘rinadi. Quruq va maqsadsiz «chalish» о ‘rnini ohangdor, ifodali mashq lar egallamoqda, bunday mashqlarning har birida о ‘quvchilar oldiga sof texnik vazifalardan tashqari muayyan badiiy maqsad ham q о ‘yiladi. Mashqlarni о ‘z lashtirish markazida musiqiy-eshitish tasavvurlarini rivojlantirish ana shu tasavvurlarni harakat tasavvurlari bilan о ‘zaro bog‘lash, bunday bog‘lanish orqali pianinochilik usullari va malakalarini asta- sekin takomillashtirish turadi. Ta’limning boshlanishida mashqlarni о ‘rganish yagona maqsad emas, balki badiiy material ustida ishlashga q о ‘shimcha zarur tadbir hisoblanadi. Ularga о ‘quv - chilar pyesalarda duch keladigan qiyinchiliklar ham kiradi. Mashqlar о ‘quvchilarga о ‘z diqqatini nota matnidan erkin harakatlarga jaranglash sifatini kuzatishga k о ‘chirish imkonini beradi. Muayyan instruktiv materialni tanlash mazkur davrda о ‘quvchi hal qilishi lozim b о ‘lgan vazifalarga bog‘liqdir. Eng kichik yoshli о ‘quvchilar anchagina mashqlarni о ‘rganadilar. Bu mashqlar avvalo klaviatura ustidagi «qadamlar», q о ‘lini ketingi intervallarga, akkordlarga k о ‘chirishdan iborat b о ‘lib, barmoqlar va q о ‘llarning harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi. Mana shu bosqichda birinchi barmoqni q о ‘yish, barmoqlarni bitta klavish ustida tovushsiz almashtirish mashqlari juda zarurdir. Shuningdek, q о ‘llar pozitsiyasi chegarasida va melizmlarda legato mashqlaridan ham foydalanish lozim. 55

DARSNI SAMARALI O'TISH JARAYONIDAGI SINOV TAJRIBA. Fortepiano musiqasini tinglash natijasida qo‘lga kiritilgan ko‘plab yorqin tasavvurlaming jamlanishi badiiy xayolning rivojlanishiga turtki beradi. Hissiy to‘lqinlanishning avjida musiqiy-aqliy harakatning umumiy ko‘tarilishi yuzaga keladi. Fortepiano ijrosi o‘quvchidagi boshqa hususiyotlaming rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan: musiqiy eshitish qobiliyati, ritmik hissiyot, xotira, harakat ko‘nikmalari. Musiqiy xususiyatlaming rivojlanishi musiqiy faoliyatning boshqa turlarida ham asqotadi. Bular - musiqa tinglash, musiqiy-nazariy fanlami o‘rganish, musiqiy materialni mustaqil ravishda tanlash kabilarda namoyon bo‘ladi. Ohang tasavvurining shakllanishi - o‘quvchining eshitish qobiliyatini tarbiyalashning birinchi bosqichidir. O’ng qo’lda alohida gamma va mashqlarni, chap qo’lda alohida gamma va mashqlarni yaxshi o’rganishi kelajakda o’ng va chap qo’lda birgalikda ijro etishning asosiy omilidir. Bunda o'ng qo'lda yaxshi ijroni amalga oshirilishi, chap qo'lda yaxshi ijroni amalga oshirilishi esa o‘quvchiga ilk qadamdanoq bir ovozli musiqaning ijrosida qatnashish imkoniyatini beradi. Melodik qobiliyatining rivoji o’quvchiga eshitish qobiliyatining rivojilanishga yaxshi natija beradi. Musiqiy eshitish qobiliyati musiqiy amaliyotning barcha turlarida, shuningdek, musiqiy ijrochilikda muhim o‘rin tutadi. O'ng va chap qo'lda ravon ijro o‘zining boy musiqiy ohang hisobiga tembr-dinamik eshitish qobiliyatini rivojlantiruvchi keng 56

imkoniyatlarga,ega. O'ng va chap qo'lda ravon ijro, ritmik his etish qobiliyatini ham rivojlantiradi. Ritm - musiqaning markaziy unsurlaridan biridir. Ritm hissining shakllanishi - musiqiy pedagogikaning muhim vazifalaridandir. Musiqadagi ritm - nafaqat vaqt-o‘lchovli, balki, hissiy-ifodaviy, obrazli-she’riy, badiiy mazmunli kategoriyadir. Ritm hissi uchta asosiy tuzilmaviy unsurdan tashkil topadi: sur’at, aktsent va cho‘zimlar munosabati. 57

Bulaming barchasi ritmik ko‘nikmani tashkil etadi. Ilk qadamlardanoq o‘quvchi bir xil cho‘zimlaring ravon ketma - ketligini ifodalay olishi muhim ko‘nikmalardan biridir. Zero, ravon harakat hissining rivojlanishi ijrochilardan har birining musiqiy tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ustoz bilan hamkorlikda ijro etish chog‘ida o‘quvchi muayyan metr-ritmik ravishda chegaralanadi. Ritmni ishlab turish zarurati turli ritmik tasvirlaming tabiiy ravishda o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. O'ng va chap qo'lning ravon ijrosi musiqiy-ijrochilik qobiliyatining muhim ajralmas tarkibiy qismlaridan bo‘lmish xotiraga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Musiqiy asarni chuqur anglash, uning obrazli-she’riy mantiqli, shakl xususiyatlarini tushunib olish - musiqani muvaffaqiyatli ravishda badiiy barkamol qilib yod olishning asosiy shartidir. O'ng va chap qo'lda ravon yoddan chalish asarni mexanik ravishda yod olishda emas, balki, tahliliy-mantiqiy, aqliy xotiraning rivojlanishiga yo‘l ochib beradi. O'ng va chap qo'lda ravon o‘rganishdan avval o’ng qo’lda asarni yaxshi ijro eta olsa chap qo’lda asarni yaxshi ijro etsa, ikkala qo'lda asarning shaklini tushunib olishi, so‘ngra esa tarkibiy qismlar ustida ulami bir-biridan farqlagan holda ishlashni boshlashi kerak. Keyingi ish jarayoni dinamika ustida boradi. Amaliyot shuni ko‘rsatdiki, O'ng va chap qo'lda ravon harakat ijrosida o‘quvchining rivoji yanada tezroq yuz beradi va ko‘nikmalar ham tezroq mustahkamlanadi. Notadan o‘qish - o‘quvchining yangi musiqiy material bilan mustaqil tanishish ko‘nikmasi bo‘lib, keyingi ish jarayonini mazmun va quvonch bilan to‘ldiradi. Yangi asar bilan ilk tanishuv o‘quvchida qiziqish uyg‘otishi katta ahamiyatga ega. Buning uchun notadan o‘qish ko‘nikmasini yanada rivojlantirish zarur. Shunga ko‘ra, e’tiboring uzoq vaqt jam bo‘lishiga erishish va ijrodan ancha oldinda ketayotgan matnni uzluksiz ravon egallash ko‘nikmasini qo‘lga kiritish zarur. Boshlang‘ich bosqichning o‘zidayoq engil pe`salarni ikki qo'lda ijroni yaxshi tushinib olishi kienchalik murakkabroq pe’salarga avvalgi materialni mustahkamlagandan so‘nggina o‘tish kerak boladi. Notadan o‘qish chog‘ida yaxshi natijaga erishish ijroga nisbatan e’tiboming yanada oshishi kuzatiladi. Bunda o‘quvchilaming e’tiborini asarni yaxlit anglashga qaratish lozim bo‘ladi. 58

X U L O S A. Biz «fortepiano ijrochiligi ta’limi» mavzusidagi tad q i q otimizda boshlang ’ ich fortepiano ta’limi mazmuni, musi q a asarlari ustida ishlash, o’q uvchilarning egallash lozim bulgan bilimlar h a q ida ma’lumotlar t o’ plash o’q uvchilarning ijodiy q obiliyatlarini rivojlantirishda ijobiy natijalar beradi. Shu tufayli ijobiy natijalarga erishish yo’llarini izlashga harakat qildik. 1. Fortepiano ta’limning mazmuni o’quvchilarining fortepiano cholg’usiga bo’lgan qiziqishga, musiqiy qobiliyatiga, musiqa asarlarining harakaterini badiiy mazmunini anglab olish masalalarini rivojlantirishga bog’liqdir. 2.Barcha cholg’u asboblari qatori. Fortepiano cholgusi ijrochiligi oldida ham zamonaviy talablar, darslarga o’ziga xos ijodiy yondashuvlar, yangi pedagogik texnologiya asosida darslarni loyihalashtirish kabi pedagogik talablar amalga oshiriladi. Shu sababli bu talablarni amalga oshirishda fortepiano sinf o’qituvchisi oldiga qo’yilgan vazifalari haqida fikr bildirdik. O’quvchilarning qobililiyatlarini toifalarga ajratib chiqqan xolda dastur tuzilsa o’quvchilarning o’quv materiallarini o’zlashtirishlarida yaqindan yordam beradi. 59

3.Fortepiano sinf o’qituvchisi har bir o’quvchiga yakka tartibda ish reja tuzish lozim. Buning uchun har bir o’quvchining musiqaviy qobiliyatlarini aniqlangan xolda dastur tuzish maqsadga muvofiqdir, shu sababli fortepiano sinfida kategoriyalarga ajratilgan tizimni ishlab chiqildi. Fortepiano sinfda bir qancha faoliyat turlari bajarishdi. Shu muhim vazifani ya’ni o’quvchiga musiqa asari ustida ishlashdan ko’zlangan maqsadni bilish zarurligini uqtirishdir. 4. Musiqa asari ishlash vazifasini amalga oshirish uchun muayan tizim va vositani qo’llash kerak. Shulardan biri sifatida bosqichma-bosqich ishlash hakida fikr bildirishdek xullas fortepiano ta’limi ijrochiligi mazmuni savodli, chuqur bilimli o’qituvchi shaxsiga bog’liqdir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ Y HATI 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma’naviyat, 2008.- 167 b 2. D. Jamolova , N O‘tayeva “Fortepiano olamiga ilk qadamlar” Jahon kompozitorlari asarlaridan namunalar. Bolalar musiqa va sa’nat maktablari uchun o‘quv-uslubiy qo‘llanma . Toshkent 2016 3. D.Rajabova “ Fortepiano mashg‘ulotlari” (fortepiano ta’limi metodikasi) Toshkent “ O‘qituvchi” 1994 4. R u b i n s h t e y n S. L. Prin sipi i puti razvitiya psixologii. M., 1959, 126- bet. 5. R. Qodirov “ Ommabop musiqiy glossariy” ma’lumotnoma “Musiqa” nashriyoti Toshkent 2014 6. Ru b i n s h t e y n S. L. Problemi obshey psixologii. M„ 1973, 220-bet. 7. Teplov B.M. Psixologiya muzikalnix sposobnostey. 8. Uspenskiy V.A. Stat’i, vospominaniya, pis’ma. – T.: izd.lit. i iskusstva im. Gafura Gulyama, 1980. – 384 s. 60

9. X.F Azimov “Fortepiano darsligi” Toshkent “o‘qitiuvchi” 1998-yil 10. Марк Зильберквит “рождение фортепиано” П. Юргенсон москва 2016 61

O'xshashlar

Xalq cholg‘ularida ijrochilik san’atining ikki asosiy yo‘nalishda rivojlanishi

Cholg`u asarlarini tahlil qilish uchun “konsert” uslubiyoti. M.Otajonov. Qashqar rubob va orkestr

Musiqa ilmida cholg'ular

O’zbekiston kompozitorlari ijodida qashqar rubob cholg’usi uchun asarlar yaratish tendensiyalari. Q.Komilov. Qashqar rubob va orkestr uchun “fantaziya”

XX asrning 20-30-yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik