Мусиқа таълимида мусиқий фаолиятлар - Musiqa - Referatlar

Мусиқа таълимида мусиқий фаолиятлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

263.5 KB

Ko'chirib olish

Мусиқа таълимида мусиқий фаолиятлар Болаларнинг мусиқий билимлар тизимида мусиқа тинглашнинг аҳамиятини баҳолаш мураккабдир. Мусиқа тингламай маданиятни ўргатиш, дунё мусиқа санъати дурдоналари билан таништириш, мусиқанинг ифода воситаларини ўргатиш, юқори мусиқа санъати асарларига нисбатан муҳаббат уйғотиш мумкин эмас. Бу сифатларни шакллантиришда мусиқа тинглаш жараёнининг жуда катта ўрни бор. Мусиқа тинглаш жараёнида, болалар турли бастакор ва композиторлар асарларидан намуналар тинглайдилар. Шостаковичнинг таъбири билан айтганда, «Мусиқани севиш учун, аввалам бор уни тинглаш керак...» Ватан, дўстлик ҳақидаги, меҳнат ва бошқа жисмоний ҳамда ақлий фаолиятлар мавзусидаги асарларни тинглаш, болаларга ижобий таъсир қилади. Бола тингланган мусиқа ёки санъат асари ҳақида бирорта савол бермаса, унда бирор ҳиссиёт вужудга келмаса, шахсий ҳиссиёт ва муносабат билан боғланмаган хабар тарзидаги алоқагина пайдо бўлса, демак вазифа бажарилмаган, мақсадга эришилмаган ҳисобланади. В.И.Петрушин “Мусиқий психология” асарида мусиқанинг психологик хусусиятлари ҳақида тўхталар экан, мусиқа идрокига ҳам тўхталиб ўтади. Унинг фикрича, тингловчи бирор бир мусиқий асарни тинглаганда, унинг муаллифи ва куйнинг номини аввал эшитган бўлса дарҳол аниқлай олади. Ҳар

бир мусиқий асар инсоннинг ҳаёти давомида орттирган таассуротлари, кечинмаларини уйғотади. Лекин тингловчи мусиқий асарни тинглаганда, ўзининг эмас, балки композиторнинг кайфияти, ҳис-туйғуларини мусиқанинг ифода воситалари орқали англаши керак. В.Петрушиннинг фикрига кўра, мусиқий идрокни шакллантириш бу мусиқий эшитиш қобилиятини шакллантиришга боғлиқ экан. Лекин у яна шуни таъкидлайдики, кишининг тарбия кўрган муҳити, билими, ёши ҳам уни мусиқий идрокига сезиларли таъсир кўрсатар экан. Ҳар бир кишининг мусиқий диди унинг турар жойи, яшаш муҳити ва уни ўраб турган ижтимоий муҳит билан чамбарчас боғлиқ, деб ҳисоблайди, В.Петрушин. Олим яна “... мусиқий идрок тафаккурнинг бошланғич босқичи...” – дейди. Демак, олимнинг фикрини таҳлил қилар эканмиз, шундай хулоса чиқаришимиз мумкин: 1. Мусиқий идрок эшитиш сезгиси билан боғлиқдир. 2. Мусиқани идрок этганда аввал эгалланган таассуротлар гавдаланар экан. 3. Кишиларнинг мусиқий диди улар яшаётган ижтимоий муҳит билан бевосита боғлиқ экан. 4. Мусиқий идрок таффакур жараёнининг илк босқичларидан биридир. Н.А.Ветлугина ўзининг “Мусиқани идрок этиш” назариясида мусиқанинг ниҳоятда таъсирчанлиги ва уни инсон онги орқали идрок этиш малакаларини

шакллантиришнинг бошланғич босқичлари ҳақида баён этади. Аввалам бор, Н.Ветлугина болаларни мусиқий асарларни идрок этиши муаммоси билан кўп шуғулланган олимадир. У мусиқа тинглашнинг аҳамияти ҳақида гапирар экан, ижро этишдан кўра мусиқа тинглаш кишилар руҳиятига кўпроқ таъсир қилишига урғу беради. Шунингдек, Н.Ветлугина мусиқа тинглаш жараёнининг ҳам ўз методикаси бўлиши ҳақида гапиради. Мактабда ўқувчиларга ҳар хил мазмундаги қўшиқларни тинглатар эканмиз, тинглаш жараёнини ташкил этиш ва уни самарали усулларини ишлаб чиқиш жоиздир. Н.Ветлугинанинг таъбирига кўра, мусиқа кишига ҳар томонлама таъсир кўрсатади: куй ва унинг мусиқий ифодаси кишининг ҳиссиётига таъсир қилиб, унда ҳар хил ҳисларни уйғотади, турлича кайфиятларни ҳосил қилади. Қўшиқнинг матни, ғоявий мазмуни фақат ҳиссиётга эмас, балки тингловчиларнинг онгига ҳам таъсир қилиб, уларни ҳаяжонлантиради ва фикрлашга мажбур этади. Б.В. Асафьев (1884–1949) мусиқа тинглаш ёки мусиқани идрок этишни икки хил маънода тушунтирган: 1. Тингловчи ўз ижроси билан уйғунлашиб ундан завқланиб, мусиқа тинглаш унинг кундалик ишига айланиб қолади. 2. Тингловчи ўзини, бутун вужудини мусиқа уммонига ғарқ этиб, қалби билан уни ҳис этиб ҳақиқий мусиқа билимдони сифатида тинглайди.

Кўриб турганимиздек, Б.В.Асафьев мусиқа тингловчиларни ҳам фарқлайди. У мусиқани асл билимдони бошқача тинглайди ва шунчаки ҳаваскор бошқача тинглайди, деб уқтиради. Табиийки, мусиқашунос мусиқани идрок этар экан, у мусиқа ижодкори, шакли, характери, жанри ҳақида бемалол фикр билдира олади. Бироқ, ҳаваскор мусиқа тинглаганда, фақатгина мусиқанинг характери, бадиий образи ҳақида қисман тушунча бера олади. Асарни билишнинг иккинчи босқичида бола асар ҳақидаги ўз фикрини айтиши, унинг ғоявий-бадиий мазмунига баҳо бериши, асарнинг характерли хусусиятларини таҳлил қилиши керак. Бунда танқидчилиқ санъатшунослик ва ҳоказолардаги муаллиф ва унинг асарлари ҳақида инсоният тўплаган билимлар мужассамлашади. Мусиқа тинглаш, якканавоз ва жўровозликни ажрата билиш, созлар ва созлар тембрини ажрата олиш, мусиқий дид ва идрокни ривожлантириш, ўзбек, қардош ва жаҳон халқлари бастакорлари асарларидан намуналар тинглаш каби мусиқий-назарий билимларни ўз ичига олади. Ушбу билимларни ўзлаштириш болаларнинг мусиқий-эстетик савиясини оширади. Болаларнинг мусиқани идрок этиш малакаларини шакллантириш, унинг тилини тушуниш, ҳар бир боланинг ўз севимли мусиқий асарлар дойрасини пайдо қилиш, уларда мусиқий асарларнинг муаллифларига нисбатан

миннатдорлик ҳиссини уйғотиш, миллий ва мумтоз мусиқага нисбатан қизиқиш уйғотиш муҳим вазифалардандир. Мактабгача таълим муассасаларда болаларнинг ёшларига мос бўлган, ўз тузилиши, мазмуни жиҳатдан гўзал, юксак ғояларни, ўтмиш ва келажакни акс эттирувчи мусиқа янграши керак. Болалар оилада, радио, телевидение орқали, шунингдек, театр, концерт ва бошқа жамоатчилик жойларида мусиқа билан доимо ошно бўладилар, яъни болаларнинг ҳафта давомида тинглайдиган мусиқа кўлами ҳафтадаги бир соатлик машғулотдан бир неча бор кўпдир. Аммо улар тинглайдиган мусиқа асарларининг ҳаммаси ҳам болалар ёшига мос эмаслиги ва улар мусиқани бадиий-ғоявий жиҳатдан ҳамма вақт ҳам мақсадга мувофиқ идрок эта олмаслигини ҳисобга олишимиз лозим. Шунинг учун ҳам мусиқа машғулотларидаги мусиқа тинглаш жараёнлари болаларнинг ҳаётий мусиқий фаолиятида бошқарувчи ва педагогик мақсадга мувофиқ йўналтирувчи, бадиий-ахлоқий тарбия берувчи восита сифатида муҳим роль ўйнайди. Маълумки, машғулотлар жараёнидаги ҳар бир фаолият хоҳ у қўшиқ куйлаш бўлсин, хоҳ мусиқа саводи, хоҳ мусиқа тинглаш, буларнинг барчаси баркамол шахсни тарбиялашга қаратилган бўлади. Мусиқа маданияти дарсларининг ўзига хос хусусиятларидан бири унда

мусиқа таълимининг кўпгина фаолиятилари қамраб олинади. Бу фаолият турлари ичида хор бўлиб куйлаш ва мусиқий асар тинглаш жараёнида болаларнинг мусиқий дидини шакллантириш етакчи ўринни эгаллайди. Шунингдек, машғулотнинг таркибий қисмлари — қўшиқ куйлаш, мусиқа чолғу асбобларида жўр бўлиш, мусиқа остида ритмик ҳаракатлар қилиш жараёнларида ҳам болаларнинг мусиқий дидлари шакллантириб борилади. Болаларда мусиқага ҳавас уйғотиш учун уларнинг эшитаётган мусиқа асарларини севиш катта аҳамиятга эгадир. Бу ҳислат фақат юксак бадиий- эстетик савиядаги асар воситасида амалга оширилади. Инсон яхши қўшиқни маҳоратли ижрочидан тинглаганда унда мусиқий асарга нисбатан таассуротлар, фикр-мулоҳазалар уйғонади. Тингловчиларнинг қўшиқни қандай идрок этишлари, ундан қанчалик таъсирланишлари, мусиқий асарнинг тингловчилар ҳиссиётига ва онгига таъсири мусиқанинг қандай янграши, созанда ёки хонанданинг асарни қай даражада ижро этишига боғлиқдир. Лекин бунинг ўзи мусиқа тинглаш учун етарли эмас. Тингловчилар мусиқа ижодкорлари ва муаллифлари ҳақида, тингланётган асарнинг яратилган даври, шакли, тури, ўлчови, ритми ва бошқалар ҳақида тушунчага эга бўлса,

мусиқий асарни тинглашда асарнинг мазмун-моҳиятини тўла-тўкис тушунади, шунингдек, асар унга ижобий таъсир қилади, ички ҳиссиёт ва кечинмаларни ҳосил қилади. Болаларни миллий мусиқамизни тинглашга тайёрлаш учун ҳозирги кунда мактабгача таълим муассасаларида қандай ишлар олиб борилаяпди? Юқорида айтилган мусиқа тинглаш учун керак бўладиган шартларни бажариш мусиқа раҳбари олдига катта вазифаларни қўяди. Мусиқа раҳбари мусиқий асарни эшиттиришдан олдин, болалар билан шу мавзуда қисқача суҳбат ўтказади ва суҳбатда асарнинг мазмуни ва характери, асар муаллифлари ҳақида болаларга сўзлаб беради. Е.Горскаянинг фикрига кўра, мусиқа тинглашдан аввал ўтказилган суҳбат ўқувчиларни психик жиҳатдан асарни идрок этишга тайёрлайди. Асарнинг жанри, яратилиш тарихи, ижодкорлари, асардаги ғоя ҳақида ўтказилган суҳбат ўқувчиларни шу асарни тинглашга замин яратади. Куйни тинглаш жараёнида уни яратилган давр ҳақида, композиторнинг ҳаёт ва ижоди ҳақида, қўшиқ ёки куй билан боғлиқ тарихий воқеалар ҳақида ўтказилган суҳбат мусиқани идрок этишда ўта муҳим жараён ҳисобланади. Е.Горская шу фикрларни баён этар экан, бир қатор ҳар хил мавзудаги қўшиқ ва куйларни келтиради. Шунингдек, у ҳар бир куй ва қўшиқни ижро этишдан – тинглашга беришдан аввал бериладиган кириш суҳбатларидан

намуналар келтиради. Ўқувчиларга ҳар бир мусиқий асар замирида маълум воқелик, ҳис-туйғу ва фикрлар ётиши ҳақида уларнинг ҳаётий тажрибаларига таянган ҳолда тушунча бериб бориш лозим. Мусиқий тарбияни амалга оширишда болаларни нафақат мусиқий асарни ижро этишга, балки мусиқани эмоционал ва руҳан идрок этишни ўргатиш керак. Асосан, болалар мусиқани қўшиқ куйлаш жараёнида эшитадилар. Қоидага кўра, мусиқа раҳбари қўшиқ ўтгатишдан аввал, болаларга уни ўзи ижро этиб беради. Болаларнинг мусиқани эшитиш ва идрок этишлари учун бу жуда камлик қилади. Бунинг учун аввало мусиқа раҳбари болаларни ўзлари куйлайдиган қўшиқларидан мураккаброқ куй ва қўшиқларни тинглашга ўргатиши керак. Шунинг учун ҳам мусиқа раҳбарининг ўзи юқори даражада мусиқани ижро эта олиши ва қўшиқ куйлай олиши талаб этилади. Афсуски, ҳозирги пайтда ҳамма мусиқа раҳбарилар ҳам бундай имкониятга эга эмаслар. Лекин методик жиҳатдан маҳоратли мусиқа раҳбари турли техник воситалар, аудио тасмалар, мусиқий марказлар ва компьютерлардан фойдаланган ҳолда болаларни юқори эмоционал ҳолатда мусиқа эшитишларини ташкил эта олади, яъни замонавий мусиқа маданияти мусиқа раҳбари барча имкониятлардан фойдаланган ҳолда болаларнинг мусиқани асл моҳиятини тушунишлари, уни маъносини англашлари учун мавжуд бўлган техник ва кўргазмали қуроллардан

самарали фойдалана олиши лозим. Лекин шуни инобатга олиш керакки, магнитофон ёрдамида эшитилган асарга нисбатан мусиқа раҳбарининг ўзи ижро этган мусиқий асар болаларда кўпроқ таассурот қолдирар экан. Агар мусиқа раҳбари мусиқий асарни аввал ўзи ижро этиб, сўнгра магнитофонда қўйиб берса натижа юқори даражада бўлади, албатта. Бошланғич синфларда мусиқа тинглаш бўйича қўйиладиган асосий вазифалар иккита асосий йўналишни ўз ичига олади: 1. Ҳар хил мазмундаги ва ҳар хил муаллифлар асарлари билан танишиш, мусиқий заҳира тўплаш. Мусиқий термин ва тушунчаларни ўзлаштириш, асосий мусиқанинг ифодаловчи воситалари ҳақида, мусиқий асар элементлари ҳақида бошланғич тушунчаларни эгаллаш. Мусиқа таълим тизимидаги дарсларни методик жиҳатдан тўғри ташкил этишда машғулотларда тингланадиган асар мусиқий тузилиши, бадиий-ғоявий мазмун жиҳатидан чорак мавзусидан келиб чиқиши лозим. Мусиқа тинглаш жараёнини қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин: 1. Тингланадиган асар ҳақида мусиқа раҳбарининг кириш сўзи (бунда, мусиқа раҳбари болаларга мусиқий асар муаллифлари ҳақида, асарнинг яратилиш тарихи ҳақида сўзлаб беради). 2. Мусиқа раҳбари ёки магнитофон ижросида асарни тинглаш. 3. Тингланган асарни суҳбат-баҳс йўли билан мусиқий ва бадиий-ғоявий жиҳатдан оддий таҳлил қилиш.

4. Мусиқий асарни бир бутунлигича қайтадан тинглаш ҳамда асар ҳақида болаларнинг умумий таассуротлари юзасидан якуний хулоса чиқариш. Юқорида келтирилган босқичларга амал қилган ҳолда, мавзу жиҳатидан болалар ҳаётига оид бўлган, турли характердаги мусиқа асарларини тинглаб ва бу асарларни яратган композиторларнинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида қисқача маълумотга эга бўлсалар — кўзланган мақсадга эришган бўламиз. Шу тариқа болалар машғулотларнинг мусиқа тинглаш қисмида қуйидаги кўникма ва малакаларга эга бўладилар: — мусиқий асарни диққат билан жимликни сақлаган ҳолда тинглаш. — мусиқий асарни тинглаганда асар мазмуни ва характерини англаш; — мусиқанинг ифода воситалари, жанрлар (қўшиқ, рақс, марш), тембрлар ҳақида оддий тушунчага эга бўлиш; — эркаклар, аёллар, болалар ва аралаш хор овозлари, якканавозларни эшита олиш ҳамда бир-биридан фарқлай олиш; — миллий чолғу чолғуларини, оркестр турларини, мусиқа жанрларини бир-биридан фарқлаш ва ҳоказо. Тажрибалар шуни кўрсатадики, болалар ўз тинглаган асарлари ҳақидаги таассуротларини расм чизиш орқали акс этишлари яхши натижалар беради. Мусиқа раҳбари болаларнинг тасвирий фаолияти натижаларига асосланиб уларнинг фикрлаши, идрок этиши, тафаккури, онги қай даражада шаклланганлигини баҳолаш имкониятига эга бўлади.

Мусиқа тинглашнинг яна бир муҳим шартларидан бири, мусиқий асарни тинглаш жараёнида гуруҳда тинчлик бўлмоғи лозим. Мусиқани диққат билан, жимлик шароитида тинглашга ўрганиш ёшликдан бошланади ва бола улғайгандан сўнг юксак маданиятли шахс бўлиб етишади. Ҳар қандай соҳада кўникма ва малакаларни ошириш учун такрорлаш ўта муҳим шарт ҳисобланади. Мусиқа тинглашда ҳам эшитилган мусиқий асарни қайта-қайта тинглаб туриш, ушбу асарни яхшироқ тушуниш ва ўзлаштиришга имкон яратади. Энг асосий талаблардан бири шундаки, бола тингланган асар ҳақида ўз таассуротларини айтиб бера олиши керак. Ҳар бир боланинг ўз фикр- мулоҳазаларини баён қилиши эшитилган асар ҳақидаги таассуротлар кўламини кенгайтиради. Масалан, мусиқа тинглашда — «Бу қўшиқни биласизми? Биринчи марта қаерда эшитгансиз? Қўшиқ сизга ёқдими? Қўшиқнинг маъносини тушунтириб бера оласизми?» — каби саволлар орқали болаларни янада диққат билан тинглашга, уларни ўзлари эътибор бермаган айрим жиҳатларни идрок этиш ва англашга, мустақил фикр юритишга одатлантириб боради. Мусиқа маданияти машғулотларларида мусиқа тинглашни аҳамиятини баҳолаш мураккабдир. Болаларга мусиқа тинглаш маданиятини ўргатиш,

уларни дунё мусиқа санъати дурдоналари билан таништириш, мусиқанинг ўта бой ифода воситаларини ўргатиш, юқори бадиий савиядаги мусиқа санъати асарларига нисбатан муҳаббат уйғотишда мусиқа тинглаш жараёнининг ўрни жуда катта. Мусиқий таълим тизимида, хусусан, мусиқа тинглаш таълим мазмунининг асосини ташкил қилади. Болалар асар тинглаш жараёнида якканавоз ва жўрнавозликни ажрата билишлари, ансамбл ва оркестр ижросини фарқлай билишлари, созлар ва чолғулар тембрини ажрата олишлари, ўзбек, қардош ва жаҳон халқлари бастакорлари асарларидан намуналар тинглай олишни ўрганишлари зарур. Мусиқа тинглаш машғулотларда барча фаолият турларини бажариш жараёнида амалга ошади. Демак, мусиқа тинглаш орқали болаларда мусиқани, унинг образлари воситасида ҳаётни, борлиқни эстетик идрок этиш, англаш ва билиш қобилияти ривожланиб боради. Юқорида санаб ўтилган шартлар бажарилса, болаларни мусиқий асарларни бадиий-ғоявий жиҳатдан мантиқан тўғри идрок этишга, мусиқий дид ва тафаккурларини ривожлантиришга, мусиқий асарни қадрлашга, уни тўғри баҳолашга қулай шароит яратилади. Қўшиқ куйлаш фаолияти Болалар тарбиясида мусиқа етакчи ўрин эгаллайди. Бу фаолият тури

болаларга бошқа фаолият турларига нисбатан яқин ва тушунарлидир. Болалар қўшиқ куйлашни севадилар. Куйлаш болалар ижрочилиги фаолияти ичида етакчи фаолият тури бўлиб, у ўқувчиларнинг мусиқий-эстетик тарбиясида муҳим ўрин эгаллайди. Яхши қўшиқ болани қувонтиради, ҳар томонлама камол топдиради ва тарбиялайди. Чолғу куйларидан фарқли ўлароқ қўшиқ куйлаш кучли эмоционал таъсир кучига эга. Чунки қўшиқда матн ва мусиқа бадиий бирлиги намоён бўлади. Қўшиқ куйлаш бола шахси тарбиясига ҳар томонлама таъсир кўрсатади. Қўшиқ инсон ақлий камолотини ўсишига, дунёқарашини кенгайишига, атроф-олам ҳақидаги тасаввурларини бойитишга хизмат қилади. Қўшиқ куйлаш жараёнида улар мусиқани чуқурроқ идрок этадилар, ўз кечинма ва ҳис-туйғуларини фаолроқ ифодалайдилар. Қўшиқнинг матни болаларга мусиқа мазмунини тушунишга ва куйни осонроқ ўзлаштиришга ёрдам беради. Бирор бир чолғуда ижро этилган куйга нисбатан овозда ижро этилган куйни болалар яхшироқ идрок этадилар. Қўшиқ куйлаш жараёнида болаларда мусиқий қобилият ривожланади: мусиқий эшитиш қобилияти, мусиқий хотира, ритм ҳисси, шунингдек, қўшиқ куйлаш мусиқий қобилиятлардан: метр ва ритм ҳисси, мусиқий эшитуви, лад ҳисси ривожланади. Жамоа бўлиб куйлаш фаолияти ўқувчиларни мусиқий ўқув қобилияти

ҳамда ижрочилик малакаларини ривожлантириш учун зарурдир. Синфда жамоа бўлиб куйлаш жараёнида ўқувчи ўз овоз ижросини бошқаришни, устозлари ижросини эшитиб, кузатишни ҳамда улар билан баҳамжиҳат жўрновозлик қилишга интилади, жамоавий бирлик, уюшқоқлик, ўзаро дўстлик ҳислари тарбияланади. Қўшиқ куйлаш бола руҳиятига таъсир қилиш баробарида, унинг жисмоний ўсиши ва ривожланишида ҳам катта таъсир кўрсатувчи омилдир. Жамоа бўлиб куйлаш машғулотларида ўқувчиларнинг диққат-эътибори, онглилиги ва фаоллиги ошади, мусиқий хотира яхши ривожланади ва ўрганган қўшиқларни ижро этганда, завқланиш ҳисси пайдо бўлади. Қўшиқни сўз маъноси ва мусиқа оҳангини чуқур идрок этадилар ва асарни мазмуни орқали ҳаётни ўрганадилар. Қўшиқ куйлаш болаларнинг нутқини ҳам ривожланишига замин яратади. Қўшиқ сўзлари чўзиб ижро этилганлиги туфайли болалар янги сўзларни бўғинлаб, хатосиз ўрганадилар. Мусиқий раҳбар ва тарбиячилар сўзларнинг тўғри ижро этилишини текшириб борадилар. Қўшиқ куйлаш жараёни болаларни умумий кайфият билан бирлаштиради, улар ҳамкорликда фаолият бажаришга ўрганадилар. Улар шошиб кетаётган ёки

орқада қолиб кетаётган ўртоқларини эшитадилар ва уларни бир хил суръатда куйлашга чақирадилар. Қўшиқ куйлаш – мусиқий тарбиянинг асосий воситасидир. У бошқа фаолиятларга нисбатан болалар учун жуда яқиндир. Қўшиқ куйлаб, улар мусиқани янада фаолроқ идрок этадилар. Қўшиқ матни эса мазмунан қўшиқ куйини англашга ёрдам беради. Куйлаш фаолиятида болаларда мусиқий қобилиятлар эшитиш қандай хотира ва ритм ҳисси ривожланади. Куйлаш боларнинг нутқини ривожлантиради. Мусиқа ўқитувчиси (раҳбари) болаларни қўшиқ куйлаш жараёнида сўзини куйга мос қилиб куйлаш уларни назорат қилиб туради. Бола овозни ўзига хос хусусиятлари боғча болаларининг овози нозик, юмшоқ майин бўлади. Бола томоғи ундаги бўғин билан катта кичкина бўлади. Шунинг учун овози юмшоқ ва товуш резанатори орқали кучайтириб берилади. Резонатор иккига бўлинади: 1. юқори бош резонатор. 2. пастки кўкрак резанатори. Кўкрак резанатори овозни кучайтириб беради. Бош резанатор эса овозни жарангли қилиб беради. Куйлаш – бу мураккаб жараён бўлиб, товуш ҳосил қилади, яъни куйлаш

даврида эшитиш ва куйлаш бир-бири билан боғлиқ бўлиши керак. Болалар катталарнинг нутқи ва оҳангига тақлид қиладилар, овозларида қушларнинг, уй ҳайвонларининг товушларини ифодалайдилар. Ўқувчиларда куйлаш малакаларини самарали шакллантиришда энг аввало инсон овоз аппарати тузилишини билиб олишимиз керак. Оғиз, бурун бўшлиғи, ҳалқум, трахея, бронхлар ва ўпкалар овоз ҳосил килувчи аъзолар ҳисобланади. Асосий овоз аппарати эса ҳиқилдоқда жойлашган. Болаларни куйлаш ижодини ривожлантириш буйича иш аста-секин олиб борилади. Шуни инобатга олган ҳолда мактаб таълим-тарбия дастурида ҳар бир синф диапазонига мос асарлар берилган. Шуни айтиб ўтиш керакки, ёш болаларда ҳали овоз мушаклари ривожланмаган бўлади. 7 ёшдан 13 ёшгача бўлган вақт овоз мушакларининг шаклланиш даври ҳисобланади. Унга қадар овоз мушаклари вазифасини пайлар бажаради. 11-13 ёшга келиб болаларда ҳиқилдоқ мушаклари тўлиқ шаклланади ва 20 ёшга қадар ривожланиб боради. Шундан келиб чиқиб шуни айтиш мумкинки, 11-13 ёшда овоз ҳосил қилиш катталарникидан фарқ қилади. Буни қўшиқ ўргатиш жараёнида албатта инобатга олишимиз керак. Болалар овозини тўғри шакллантириш ва ривожлантириш учун ўқитувчи овоз аппарати ўзгариш хусусиятлари билан бирга, болаларнинг куйлаш имкониятларини яхши билиш керак. Чунки боларнинг ёш диапазонига амал қилишлик овознинг тўғри тарбиялашнинг, куйлаш фаолиятини самарали

амалга оширишда муҳим шартларидан биридир. 6-7 ёшли болаларда куйлаш имконияти у қадар катта эмас. Юқорида айтиб ўтилгандек, бу уларнинг овоз аппаратлари тўлиқ шаклланмаганлиги билан боғлиқ. 1-синф ўқувчилари овози ми 1-соль 1, фа 1- ля 1 диапазонида яхши жаранглайди. Шунинг учун ҳам дастлаб диапазон жиҳатдан чегараланган, унча мураккаб бўлмаган, содда, аммо характери ва образ жиҳатдан эркин қўшиқлар куйлашга берилиши лозим. Аста-секин қўшиқлар диапазони кенгайтириб борилади. Ҳар бир қўшиқда ўқувчилар куй товушлари ва баландлигини кўргазмалар ва ҳаракатлар орқали билиб борадилар. Бу эса овоз ва эшитув мувозанатини таъминлайди ва товуш баландлигини тўғри аниқлашга ўргатади. 2-синф ўқувчиларининг овозлари эса ми 1 - си 1, диапазонида анча табиий жаранглайди. Шу билан бирга ушбу диапазон ҳали нозик ва калта овоз пайлари имконияти билан ҳам белгиланади. Шунинг учун ҳам ўқувчиларнинг дарсларда, синфдан ташқари машғулотларда енгил, зўриқмай куйлашга эришиш керак. Аста-секин куйлаш диапазони кенгайтириб борилади. Ўқув йили охирига келиб ушбу синф ўқувчилари диапазони ре 1 - ре 1 га ўтади. Учинчи-тўртинчи ўқув йилларида эса ўқувчилар овози до 1- ре 2 (ми 2 ) диапазонида тўлиқ жаранглайди. Тўртинчи синф ўқувчилари овоз диапазони

до кичик октава - ми 2 (фа 2 ) диапазонида тўлиқ жаранглайди. Бу даврга келиб улар куйлаш малакаларига эга бўладилар. 5-6-синфда 11-13 ёшли ўқувчилар билан ишлаш жараёнида ўқитувчи ишида қийинчиликлар вужудга келади. Чунки бу даврда ҳиқилдоқнинг ўсиши натижасида болалар овозида «мутация» ҳолати кузатилади. Мутация ҳар кимда турлича кечади. Шунинг учун ўқитувчи ҳар бир ўқувчини яхши билиши ва овозидаги индивидуал ўзгаришларни кузатиб бориши лозим. Қизларда ҳам «мутация» борми деган савол илмий адабиётларда у қадар тўлиқ ёритилмаган. Яхши маълумки, овоз ўзгариши физиологик жараён бўлиб, у бевосита бутун организм ўзгариши билан боғлиқ. Қизларда ҳам овоз пайларининг ўсиши кузатилади. 13-14 ёшга келиб куйлашдан сўнг қизлар овоз пайларида ҳам қизариш ва овознинг бир мунча чарчаш ҳолати кузатилади. Лекин қизлардаги мутация жараёни ўғил болалардагидек сезиларли даражада ўтмайди. Болалар овозини мухофаза қилишда куйлаш малакалари устида иш тўғри олиб борилиши керак. Жамоа бўлиб куйлаш малакаларига: • Куйлашдаги ҳолат (туриб, ўтириб куйлаш) • Нафас ҳосил қилиш

• Товуш ҳосил қилиш • Соз • Талаффуз • Ансамбл Қўшиқ айтиш ҳолати Боғча болаларнинг куйлаш жараёнида уларни тўғри ўтириш, қоматларини, бошларини тик тутишларини, оғиз очишларини тўғри ўрганишларини назорат қилиб туриш. Стулга тўғри ўтириш, лекин, 3-4 ёшли бола стулга суяниб қўлини тиззига қўйиб ўтириши мумкин, оғизларини вертикал очишлари керак. Мактабда эса ўқитувчи биринчи дарсдан бошлабоқ, қўшиқ айтиш ҳолати - партада ўтириб ёки туриб куйлаганда бош, қўл ва оёқларни қандай тўтиш лозимлиги ҳақида болаларга тушунча бериб боради. Куйлаганда гавдани қийшайтирмасдан тўғри тутиш, елкаларни енгил кериб, иякни ортиқча кўтармасдан, бўйинни ва бошни тўғри ушлаш, қўлларни эркин ҳолда пастга тушириш ёки кафтларни тиззалар устига енгил қўйиб, энгашмасдан ўтириш ва оёкларни елка кенглигида эркин қўйиш каби ҳолатлари устида иш олиб боради. Бу иш ҳар бир дарсда қайта-қайта такрорланади ва бутун йил давомида назорат қилиб бориш билан болаларда кўникма ҳосил этилади . Нафас ҳосил қилиш

Нафас қўшиқ куйлаш жараёнида мустаҳкамланади. Куйлашдан аввал мусиқий жумлалар орасида нафас олишга болаларни ўргатади. Нафас ҳосил қилиш куйлаш нафасни тўғри олиш ва ундан унумли фойдалана билиш асосида амалга оширилади. Бошланғич синф ўқувчиларда нафасни кўкрак қисмида олишлари сабабли кафтларни кўтаришлари, жумлани тугатмасдан ёки сўзни бўлиб нафас оладилар. Ўқитувчи елкаларни кўтармасдан вазмин нафас олиш ва жумла ҳамда сўз ўрталарида нафас олмасликка алоҳида эътибор бериши лозим, Болалар қўшиқ ёки машқ куйлаганларида ўқитувчининг қўл ишораларига қараб нафас олишиларига ва уни жумла охиригача етказишга одатлантириб борилади. Дирижёрлик ҳолатлари - «диққат», «ауф», «ижрони бошлаш», «ижрони тугатиш»га одатлантириб бориш бошланғич синф ўқувчиларида нафасни тўғри йўлга қўйишда энг самарали усул ҳисобланади. Интонация (Товуш ҳосил қилиш) Бунинг учун болалар куйни яхши идрок этиш керак. Интонация эшитиш қобилияти ва овоз аппаратининг ривожланганлик даражасига боғлиқ. Айрим нутқида нуқсони бўлган болалар сўзларни нотўғри айтиш натижасида фальш (носоз) қилиб куйлашлари мумкин. Интонацияни соф бўлиши тарбия олаётган муҳитга ҳам боғлиқ. Товуш ҳосил қилиш куйлашни асосий воситаларидан биридир. У кўпинча махсус машқлар ва қўшиқлар ўрганишда сўзларни аниқ- равшан талаффуз этиш йўли билан шаклланиб боради. Болаларни куйлаш

малакаларини шакллантириш ва ўстириш ишлари, мусиқа товушларини диққат билан эшитиш ва уларни аниқ баландликда куйлаб бера олиш қобилиятини ривожлантириш асосида амалга оширилади. Бу ёшдаги болаларда, қўшиқни куйлаганда кўпроқ нутқ товушларидан фойдаланишга интилиш ҳолларини кузатиш мумкин. Шунинг учун ҳам бу, биринчи навбатда, болаларни битта товушда чўзиб майин, яъни легатода куйлашга ўргатишдан бошлаш зарурдир. Бошланғич синфларда болаларни майин “атака”да куйлашлари аниқ товуш ҳосил бўлишини, овознинг мулойим ва ёқимли бўлишини таъминлайди. Қаттиқ “атака”дан фойдаланиш болалар овозига қўполлик ва дағаллик олиб келиши мумкин. Айрим болалар бақириб, зўриқиб куйлайдилар. Бу эса, вокал- хор малакаларининг яхши шаклланишига халақит беради, овозларга путур етказади. Болаларни тўғри куйлашга ўргатиш учун керакли машқлардан фойдаланамиз: пастки жағни бўшатиш учун «ля-ля-ло-лу» ; «да-де-ди-до- ду»; «ма-ме-ми-мо-му» машқини иккинчи бармоқларимизни лабимиз четига қўйиб ижро этамиз. Соз ва ансамбл Жамоа бўлиб куйлашнинг энг асосий шарти соз ва ансамблга

эришишдир. Соз жамоа бўлиб куйлашда овозларнинг интонацион уйғунлиги, жўрлиги, бирлиги бўлиб, мелодик ва гармоник турларга бўлинади. Соз ҳар бир боланинг мусиқа товуши баландлигини аниқ куйлай олишига асосланади. Барча болаларни созга бир хил тушуши жамоа бўлиб куйлаганда талаффуз жиҳатдан уйғунлашишга имконият беради. Шунинг учун 1-дарсдан бошлаб, соз устида мунтазам иш олиб борилади. Фақат шундагина соф унисонга эришиш мумкин бўлади. Талаффуз Товуш яхши чиқиши учун талаффузнинг муҳим аҳамияти бор. Жамоа бўлиб куйлаш ишини ривожлантиришда талаффузнинг яхши ривожланиши муҳимдир. Бунда артикуляцион органлари - лаб, тил, жағларнинг фаол ҳаракатидан ҳамжиҳатлиги, аниқ, оҳангдор, мазмунан ифодали талаффуз этилишига эришиш лозим. Болалар нутқида заифлик, ноаниқлилик, овоз аппаратини сиқиб гапириш каби нуқсонлар учрайди. Бундай болаларга эътиборни кучайтириш ва улар билан индивидуал иш олиб бориш лозим. Энг муҳими, болаларни машқ ва қўшиқлар матнларининг вокал талаффузига ўргата бориш лозим. Қўшиқ куйлашда унли товушларни тўғри шакллантира олиш муҳимдир. Бу иш вокал машқлари, машқ-қўшиқ, ва қўшиқларни ўрганиб куйлаш жараёнида амалга оширилади. Нутқимизда унли товушдан кўра,

ундош товушлар кўпрок ишлатилади. Шунинг учун бизнинг вазифамиз кўпроқ унли товушларни куйчан, чўзиб куйлаш ҳисобига ундош товушларни қисқа аниқ талаффуз этишга эришишдан иборатдир. Хусусан, «А» товушини очиқ кенг талаффуз килиниб, куйланганда лаблар бир-бирига яқин, ёпиқли, бироз «о» товушига яқинлаштириш; «О» товушини талаффуз қилганда очиқ, томоқка яқин, куйлаганда балларга яқин, ёпиқли, юмшоқ куйланади; «Е» товуши талаффузда очиқ, куйлаганда ёпиқли «е» тарзида келадиган сўзларни «э» га яқинлаштириб куйланади. «И» товуши тил олди, йиғиқ, баъзан сиқиқ ҳолда талаффуз этилади. Уни фақат овоз аппаратинниг эркинлиги ва енгил нафасда «у» га яқинлаштириб куйлаш лозим. Товушларни вокал машқларида «да, дэ, ди; ма, мэ, ми» каби бўғинлар билан куйлаш фойдалидир. Ундош товушларни кескин, чаққон ва аниқ талаффуз этиб, уларни унли товушлар оралиғида куйлашга ўргатиб бориш лозим. «Қ», «ҳ» ва «ғ» товушлари нутқда томоқка яқин талаффуз этилади. Куйлашда талаффуз механизмини ўзгартирмай, уларни юмшоқ талаффуз қилишга эришиш лозим. 1. Куйлашдан олдин қўшиқ матнини ифодали ўқиш. 2. Қўшиқ ўргатиш жараёнида ҳамма биргаликда шошмасдан сўзлаб секин куйлаш. 3. Қўшиқни кўплетларга бўлиб, ифодали ўқиш куйлашга ёрдам беради. Ансамбл Жамоа бўлиб куйлашда овозларнинг ритмик, динамик, темп, тембр ва

интонацион уйғунлигидир. Соз малакаси эса, ансамблнинг вужудга келишида асосий омил ҳисобланади. Қўшиқларнинг бадиий ижро этилишига овозлардаги соз ва ансамблнинг уйғунлиги воситаси билангина эришиш мумкин. Умумий ўрта таълим мактабларида жамоа бўлиб куйлаш Бошланғич синф ўқувчиларини жамоа бўлиб қўшиқ куйлашга ўргатиш умумий ўрта таълим мактабларининг мусиқа ўқитувчи зиммасидаги муҳим вазифалардан биридир. Жамоа бўлиб куйлаш ўқувчиларда бир қатор ижобий жиҳатларни жумладан, уларни ахлоқий жиҳатдан шаклланишига катта таъсир этади. Биринчидан, қўшиқ аниқ бир мавзуга қаратилган бўлади, иккинчидан, ўқувчилар қўшиқларда акс этган ўзга инсонларнинг руҳий ҳолатини, унинг кечинмаларини ҳис қиладилар. Жамоа бўлиб куйлаш нафақат эстетик дидни, балки ўқувчиларнинг ташаббускорлигини, фантазияларини, ижодий қобилиятларини, тарбиялайди ва мусиқий қобилиятлар (қўшиқчилик овозини, усулни ҳис этишни, мусиқий хотирани)ни ривожлантиради, қўшиқчилик малакаларини, мусиқий қизиқишларини ошириб, эмоционал ҳамда вокал-хор малакаларини орттиради. Жамоа бўлиб куйлаш инсон ҳаётида жамоатчиликнинг ўрнини тушунишга ёрдам беради. Шу билан бирга ўқувчиларнинг дунёқарашларини шакллантиради ва уларга жисплаштирувчи, тартибга солувчи таъсир қилади ҳамда жамоатчилик, дўстлик ҳисларини

шакллантиради. Жамоа бўлиб куйлаш дарсларида ижро этиш учун мусиқий асар танлашда куйланадиган материални тўғри танлаш асосий шартлардан биридир. Бу турдаги дарслар учун қўшиқ уларни мавзу, мусиқий жанрга мансублик, мақоми (миллий ва чет эл мусиқий асарлари) жиҳатидан турли туман бўлишига алоҳида эътибор қаратиш лозим, яъни репертуарда ҳар хил мавзу ва жанрлардаги замонавий ва мумтоз асарлар, маҳаллий ва чет эл мусиқаларини бўлиши мақсадга мувофиқ. Қўшиқ айтиш бошқа мусиқий фаолиятлар туридан шуниси билан фарқ қиладики, унда мусиқа билан сўз биргаликда келади. Шунинг учун ҳам қўшиқнинг мазмуни ўқувчиларга мусиқанинг бошқа турларига қараганда тушунарлироқ бўлади. Мактаб мусиқий тарбия амалиётида жамоа бўлиб куйлашнинг бир қатор ўзига хос ҳусусиятларини юзага чиқарган: - жамоа бўлиб куйлаш болалар хулқини тарбиялайди ва жамоага бирлаштиради; жамоа бўлиб куйлаш болаларни жисмоний ривожлантириш воситасидир; - жўрсиз куйлаш болаларни эшитиш қобилиятини ва хотирасини ривожлантиради; - кўп овозлилик гармоник эшитиш қобилиятини тарбиялайди. Болаларни жамоа бўлиб куйлашга қизиқтириш ва ўргатишда ўқитувчининг олдида қатор вазифалар белгилаб берилган. Жамоа бўлиб куйлашнинг вазифалари:

- болаларда бадиий сезгирликни ошириш ва мусиқага бўлган муҳаббатни уйғотиш, жамоа бўлиб куйлашга болаларни қизиқишини ривожлантириш; - вокал-хор малакаларини ривожлантириш; - мусиқий қобилиятларини ривожлантириш; - мусиқий ижрочилик малакаларини ривожлантириш. Жамоа бўлиб куйлашда белгилаб берилган хусусиятлар, мақсад ва вазифалардан тўлақонли фойдалана олсак, болаларда мусиқага, хусусан, жамоа бўлиб куйлашга бўлган қизиқишларини янада оширамиз Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштиришнинг қўшиқ куйлаш жараёнида, ўқувчилар аввал куйланадиган қўшиқни ўқитувчи ижросида, маълум чолғу чолғуи жўрлигида тинглайдилар. Бу ўқувчиларда қўшиқ ҳақидаги дастлабки эмоционал таассуротларни ҳосил қилади. Ўқитувчи ўқувчиларга танланган қўшиқнинг яратилиши ҳақида, уни ёзган композитор ҳақида қисқача маълумот беради. Кейин ҳамма биргаликда қўшиқнинг тузилиши, лади, ўлчови ва тонлигини аниқлайдилар. Сўнгра ўқитувчи ёрдамида қўшиқни куйлашни ўрганадилар. Ўқувчиларга қўшиқ куйлашни ўргатиш жараёнида ўқитувчи ўз билимини улар онгига етказиши учун жуда қулай вазият вужудга келадики, бунда ўқитувчининг болаларни мусиқани тўғри идрок қилишга тайёрлаши муҳимдир. Бу жараённи амалга оширишда тафаккур, диққат, хотира ва эмоционал кўтаринки руҳ ёрдамга келади.

Педагогика ва психология фанларида ўтказилган тадқиқотлардан маълумки, ижодиётни шакллантиришнинг барча турларига бу нарсалар бевосита алоқадордир, қолаверса бутун таълим жараёнини бўларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Мусиқа дарсларида хотирани кучайтириш ва ривожлантиришнинг асосий принципларидан бири дарсларни соддадан - мураккабга, қуйидан- юқорига қараб бориш принципларига асосланган ҳолда уюштиришдир. Қўшиқ айтиш санъати вокал-хор малакаларига эга бўлишни талаб этади ва қуйидаги шартларни ўз ичига олади: 1. Куйлаш жараёнида тўғри ўтириш ёки туриш. 2. Тўғри нафас олиш. 3. Оҳангдошликни ҳис этишга эришиш. 4. Бошқа ўқувчиларни тинглаган ҳолда куйлаш (ансамблга эришиш) ва ҳоказолар. Жамоа (хор) бўлиб қўшиқни куйлаш олдидан ва уни куйлаш жараёнида мусиқий саводхонлик компонентларини ташкил этувчи бир қанча вазифаларни амалга ошириш лозим, чунончи: — қўшиқ ҳақида дастлабки эмоционал таассуротлар ҳосил қилиш (қўшиқни тинглаб кўриш орқали); — қўшиқни мусиқий таҳлил қилиш (ўлчов, темп, ритм, жанр ва ҳоказоларни аниқлаш); — қўшиқнинг сўзлари устида ишлаш;

— қўшиқни кичик бўлакларга бўлиб ўрганиш; — қўшиқни бир неча маротаба қайтариш орқали мустаҳкамлаш; — асарнинг мусиқий–бадиий образини тингловчига етказиб куйлаш (мусиқий ҳаракатлар, эмоционал туйғулар орқали). Бу вазифаларни амалга ошириш учун ўқитувчи энг аввало танланган қўшиқнинг яратилиши ҳақида қисқача маълумот бериши ва ушбу қўшиқни маълум чолғу асбоби жўрлигида ифодали куйлаб бериши лозим. Ўқитувчи қўшиқ устида ишлаганда, ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиши зарур. Юқоридаги вазифаларни ҳисобга олган ҳолда қўшиқ кичик бўлакларга бўлиниб ўргатилади. Сўнгра бир бутун қилиб фразалар, жумлалар бўйича қўшилади. Қўшиқни бир бутун куйлаганда ўқувчилар ўқитувчининг ижросига суянадилар. Бу вазифаларни ўқувчиларнинг билим дойрасини, яъни куйлаш маданиятини шакллантирмасдан амалга ошириб бўлмайди. Ўқувчиларда куйлаш малакаларини шакллантириш жараёни бир хилда кечмайди. Бу жараён маълум қонуниятларга бўйсўнган ҳолда мақсадга мувофиқ равишда амалга оширилади. Бошланғич синфларда куйлаш малакаларини шакллантиришнинг қуйидаги уч босқичга бўлишимиз мумкин: 1. Оддий элементар куйлашни ўрганишга эришиш.

2. Оддий машқларни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш. 3. Ҳосил бўлган куйлаш маҳоратидан самарали фойдаланиш. Шаклланишнинг илк босқичлариданоқ ўқувчилар кичик диапазонда бўлса ҳам, соф, тоза ва ифодали, динамик белгиларга риоя қилган ҳолда куйлашга ҳаракат қилишлари керак. Куйлаганда, оғизни тўғри очиш, нафасни тўғри олиш, куйлаш талаффузини яхшилаш, овоз тембрини ёрқинроқ ҳамда юмшоқроқ қилишга эришишлари лозим. Биринчи босқични амалга оширишда мусиқа ўқитувчисининг ушбу малакаларнинг бир-бирига боғлиқлигини таъминлашга эришиши муҳим ҳисобланади. Бунда ўқитувчи ўқувчиларнинг товуш пардасига оғирлик тушмаслиги ва уларнинг овозлари чарчаб қолмаслиги учун қўшиқ айтиш фаолиятини бошқа фаолиятлар билан алмаштириб туриши лозим. Иккинчи босқичда асосий ўқувчиларнинг куйлаш малакаларининг барча қирраларида ижобий ўзгаришлар рўй беради. Нафас йўлларида эркинлик ҳосил бўлади, овоз тембри ёрқинлашади мусиқий хотира, эшитиш, ладни ҳис этиш қобилияти, диққат ривожланади. Сўнгги босқичда куйлаш малакаларини ривожланганлик даражаси юқори бўлади. Жарангдорликнинг соф ва ифодали бўлиши, овоз ҳосил бўлиш усулининг мустаҳкамланиши, овоз тембри сифатининг янада ошиши, овоз диапазонининг сезиларли даражада кенгайиши, куйлашда талаффузнинг ҳамда

нафас олишнинг тўғри, равон ва тўла шаклланганлигини кўришимиз мумкин. Бу босқичда ўқувчилар чуқур мусиқий ҳис-туйғу ва мусиқий тўғри куйлашга эришган бўладилар. Бу даврда ўқитувчи катта диапазонли, сакрашлар иштирок этган машқлардан фойдаланиши мумкин. Куйлаш малакаларининг ўзаро узвийлиги пайдо бўлиши шу босқичга хос омиллардандир. Масалан, мусиқий эшитиш қобилиятининг ривожланиш даражаси овоз тембрининг сифатига, овоз ҳосил қилиш усулига ва бошқа малакаларга таъсир қилади. Табиийки, ўқувчиларда куйлаш малакаларини шакллантиришнинг ўз қийинчиликлари бўлади. Ўқувчилар ҳали берилган асарни тўла таҳлил қила олмайдилар, дастлабки машқларда қўлга киритилган ютуқларни кейинги машқларда ишлата олмайдилар, куйлаш малакалари орасидаги боғлиқликни тўлиқ кўра билмайдилар. Бу қийинчиликларни бартараф этишда ўқувчиларнинг мусиқа тинглаш ва куйлаш ижодиётини тўғри тарбиялаш муҳим аҳамият касб этади. Куйлаш малакаларини шакллантиришда қайта куйлаш машқлари усулининг мақсадга мувофиқ равишда бажарилиши муҳимдир. Қайта куйлаш усулининг икки шарти мавжуд: 1. Ўқувчи куйлаётганда ўз олдига аниқ бир мақсадни қўйиши керак. 2. Ўқувчи нимага эришганини, ҳар бир машқнинг қандай натижа берганини, қандай хатоларга йўл қўйилганини билиши лозим ва келажакда

ушбу хатоларни бартараф этишга ҳаракат қилиши керак. Юқорида санаб ўтилган шартларни бажариш мусиқа маданияти дарслари самарадорлигини оширади ва келажакда янги усул ва услублар ишлаб чиқаришга замин яратади. Бунинг учун биз мусиқий тарбия тизимини яхшироқ англашимиз зарур. Ҳар бир дарс ўз хусусиятига кўра такрорланмас ва бир-бирига ўхшамайдиган бўлади. Дарснинг ҳар бир фаолияти, методлари, мақсади ва вазифалари эришилмоқчи бўлинган натижалар аввалдан тузиб чиқилган бўлади. Қисқа вақт ичида дарсни ташкил этиш учун 3-синф мисолида бир аралаш дарс турининг режаси қуйидагича бўлиши мақсадга мувофиқлигини кўрсатди. Дастлаб дарснинг мақсади белгиланади. I Дарснинг мақсади: 1) Таълимий мақсад – интонация устида ишлаш, янги мавзуни тушунтириш, янги қўшиқ ўргатиш, дарс жараёнида аввал ўтилган мавзуларни мустаҳкамлаш ва дарс мобайнида улардан унумли фойдаланиш. 2) Тарбиявий мақсад – ўрганилаётган қўшиқ орқали ўз Ватанига, халқига нисбатан меҳр–муҳаббат уйғотиш, ўз миллий мусиқасига, миллий урф- одатларга ҳурмат ва фахрланиш ҳиссини уйғотиш.

3) Ривожлантирувчи мақсад – мустақил фикрлай олиш, ўз фикр- мулоҳазаларини баён эта олиш, бошқа ўқувчиларнинг хато ва камчиликларини тўғри топиб, уларни тузата олиш. 4) Шакллантирувчи мақсад – мусиқий қобилиятни, эшитиб аниқлаш малакаларини, тўғри ўтириш, қўшиқ куйлаганда тўғри нафас олиш, овоз аппаратидан қоидагидек фойдаланишни, мусиқий дид ва дунёқарашни шакллантириш. II Дарснинг тури: баҳс–мунозарага асосланган интеллектуал ўйин. III Дарснинг кўргазмалилиги: Дарслик ва қўшимча адабиётлар, чолғу асбоблари (пианино, рубоб, аккордеон...), магнитофон ёки граммпластинка, карточка ва плакатлар. IV Дарснинг режаси: 1) Мусиқа оҳанги остида ўқувчилар синфга кирадилар ва жойларига ўтирадилар. (ўрганилиши ёки эшитилиши керак бўлган қўшиқ бўлса яна ҳам яхши). 2) Эшитилган мусиқа юзасидан фикр-мулоҳазалар алмашинади. (мусиқий асарнинг муаллифи, қандай жанрга хослиги, темпи (суръати), ритми (усули), тонлиги ва ҳоказо. 3) Янги мавзу: «Тоника». Куйнинг таянч нуқтаси – тоникадир. Ҳар бир тонликда тоника мавжуд. Мусиқий асарлар ўз ёзилган тонлигининг тоникасида тугайди ва ҳоказо.

4) Ўрганишимиз керак бўлган «Ота-оналарга» қўшиғини тинглаймиз. Ўқувчилар қўшиқ борасидаги ўз фикр-мулоҳазаларини билдирадилар. Қўшиқнинг композитори ҳақида ўқитувчи сўзлаб беради. Янги мавзуга боғлаган ҳолда ўқитувчи ўқувчиларга асарнинг тоникасини топишни вазифа қилиб беради. 5) Қўшиқ ўрганиб куйлаймиз. (Овоз созловчи машқлар билан овоз созланади, қўшиқ кичик жумлаларга бўлиб ўрганилади) 6) Ўқитувчи ўқувчилар билан қўшиқни мусиқий (тонлиги, ўлчови, темпи, динамикаси ва бошқалар) ва мазмуний (ота-онага нисбатан меҳр-муҳаббат, ҳурмат туйғулари ва ҳоказо) жиҳатдан таҳлил қилиб, ўқувчилар фикрларини тўлдиради ва қўшиқнинг тарбиявий аҳамиятини очиб беради. V Дарснинг бориши: мусиқий таълим анъанавий шаклда (ўқувчиларни давоматини текшириш, уйга берилган вазифани текшириш, қўшиқ ўргатиш, мусиқа тинглаш, мусиқий саводхонлик) олиб борилади. Сўнг ўқитувчи юқорида белгиланган режага асосан дарсни олиб боради. Дарс сўнгида уйга вазифа берилиб, фаол қатнашган ўқувчилар баҳоланади. Фаол қатнашган ўқувчиларнинг аниқлаш учун ёрдам сифатида, ҳар бир тўғри жавоб учун ўқувчига рағбатлантирувчи карточкалар бериб бориш дарснинг самарасини оширади. Юқорида берилган дарс ишланмаси бир дарснинг кўриниши бўлсада, биз бундан ташқари бошқа усулдаги, масалан, концерт дарслари (барча ўрганилган

қўшиқлар ўқувчилар ижросида тингланади ва баҳоланади), контрол дарслар (барча ўрганилган мавзулар мусобақа тарзида (қаторлараро) савол-жавоб қилинади), «ким тўғри топади» дарслари (ижро этилган куйнинг номи, муаллифи, темпи, қандай жамоа учун ёзилганлиги ва ҳоказо топилади) ва шу каби дарс шаклларидан ҳам фойдаланишимиз, янгиларини излаб топишимиз мумкин. Бундай ёндошув ўқувчиларни барчасини дарсда фаол қатнашишга, уларнинг аксариятини бир дарсда баҳолашга кенг имконият яратади. Мусиқа маданияти дарсларининг самарадорлигини ошириш учун мазкур предмет хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда муайян дидактик принципларга асосланади. Дарсларга қўйиладиган дидактик талаблар тизимида қўлланиладиган методиканинг аниқ ва тушунарли бўлиши, аввалги ўтилган дарслар билан ҳозирги дарсларнинг узвийлиги, дарсда ўтиладиган мавзуга мос материал танлаш, дарс ўтишда самарали усул ва услублардан фойдаланиш, дарсни ташкил эта билиш, жамоа, гуруҳ ва индивидуал ишлаш усулларини умумлаштириш, дарс жараёнида ҳар бир ўқувчининг индивидуал хусусиятини ҳисобга олиш, мусиқа маданияти дарсларини бошқариш, турли хил дарслар ёрдамида дарсларнинг мазмунини бойитиш, бериладиган вазифаларни тўғри баҳолаш, ўқитувчининг дарсга тайёргарлиги алоҳида аҳамият касб этади. Нотага қараб куйлаш (солфеджио)

Мусиқий билимларни ўзлаштириш жараёнида нотага қараб куйлаш мураккаб жараёндир. Солфеджио – италянча solfeggio – ноталар, мусиқа белгилари, гаммаларни куйлаш – эшитув малакасини юксалтириш ва нотага қараб уларни тез ўқишни ўрганиш учун ўтказиладиган вокал машқлардир. Солфеджио – мусиқа асарлари ва турли хил мусиқий машқларни нотага қараб, нота номини айтиб куйлаш тариқасида олиб борилиши мумкин. Солфеджио термини сол-фа нота номларидан олинган. У ўқитувчидан дарсларни тизимли ва изчил равишда олиб боришни талаб қилади. Агар ўқувчилар синфдан- синфга ўтаётганларида нотага қараб куйлаш малакаларини аста-секин, оддийдан- мураккабга қараб олиб борсалар юқори синфларга ўтганда улар ўрганиладиган қўшиқларни бемалол нотага қараб куйлай оладилар. Нотага қараб куйлаш – солфеджио мусиқа саводи билан узвий равишда олиб борилади. Мусиқа саводи ноталар жойлашуви, узунлиги, саналиши ҳақида ўргатса, солфеджио орқали ноталарни амалда куйлаб кўриш имконияти бўлади. Шунинг учун мусиқа саводи ва солфеджио параллел тарзда олиб борилади. Биринчи синфданоқ ўқувчилар нотага қараб куйлаш малакаларини эгаллашлари керак. Бунинг учун куйланаётган куйнинг ҳаракатини нотага қараб кузатиб бориш лозим. Аввалам бор осон бўлган кичик мусиқий лавҳалар

бериб борилади. Нотага қараб куйлаш учун ўқувчилар ноталар тизимини яхши билишлари ва уларни нота чизиғидан бемалол топа олишлари муҳимдир. Нотага қараб куйлаш яхши самара бериши учун ўқувчиларга таниш бўлган, аввал куйланган ёки тингланган куйни бериш уларни куй ҳаракатини кузатишларида қулайлик туғдиради. Куйлашдан олдин куйнинг ўлчови, қандай узунликдаги ноталар (бутун, ярим, чорак, нимчорак...) иштирок этганлиги, куйнинг темпи, тонлиги аниқланади. Кейин шу тонликда овоз созлаш машқларини бажариш тонликка мослашишга имкон беради. Машқларда тонликдаги турғун ва нотурғун босқичлар аниқланади ва айтилади. Кўргазмали қурол сифатида бундай машғулотларда дарсликдан ташқари, мусиқий куй ёзилган плакатлар яхши натижа беради. Плакат ҳаммага кўринадиган жойга осиб қўйилади. Ўқитувчи бошчилигида ўқувчилар куйнинг барча ноталарини бараварига айтадилар. Кейин ўқитувчи шу куйни оҳанги ва ўлчови билан куйлаб кўрсатади, ўқувчилар нотага қараб кузатиб турадилар. Сўнгра ҳамма биргаликда нотага қараб куйни куйлайдилар ва бир вақтда дирижёрлик қиладилар. Нотага қараб куйлашда дирижёрлик қилиш, куйнинг ритмидан чиқиб кетмасликка, метр ҳиссини ривожлантиришга, ноталар узунлигини тўғри санашга ёрдам беради. Сольфеджио малакаларини эгаллаш ўқувчиларнинг мусиқий ўқувларини ўстиришда, уларнинг амалий ишида катта аҳамиятга

эгадир. Сольфеджио асосан нотаниш бўлган куйларни биринчи галданоқ нотага қараб куйлашни назарда тутади. Нотаниш куйни нотага қараб куйлаш учун ёзилган куйнинг оҳангини фикран тасаввур қила оладиган бўлиши лозим. Шунинг учун ҳам мусиқий ўқувни ўстириш ва мусиқа тажрибасига етарли даражада эга бўлишлик узоқ вақтни ва мунтазам равишда меҳнат қилишни тақозо этади. Бунга мусиқа саводини ўстириш мусиқа адабиётлари билан танишиш, вокал-хор малакаларини эгаллаш жараёнларида эришилади. Ўқувчилар аста-секин мусиқий нутқнинг баландлиги, лади, метроритмик хусусиятларини тушуна бошлайдилар, шунингдек уларда мусиқий идрок, мусиқий тафаккур, мусиқий хотира, мусиқий ҳиссиётлар пайдо бўла бошлайди. Ўқитувчи ўқувчиларга солфеджио малакасини эгаллаш бўйича машғулотларни 1-синфдан бошласада, 5-6-синфлардагина кўзлаган мақсадга эриша олади. Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнида нотаниш куйни нотага қараб ижро этиш учун қуйидаги тадбирлар амалга оширилади: Ўқитувчи доскага нота мисолларини ёзади. Кейин ўқитувчининг саволлари ва ўқувчиларнинг жавоблари асосида куй таҳлил қилинади. Таҳлил қилиш ўқувчилар аввал эгаллаган мусиқий-назарий билимлари уларнинг ёшига мос равишда ўтказилади. Ўқувчилар тушунмаган элементларни ўқитувчи

тушунтириб беради, ўқувчилар диққатини асосий мавзуга қаратади. Таҳлил қилиш жараёнида қуйдагилар аниқланади: 1. Асар тонлиги, лади. 2. Асарнинг ўлчови. 3. Асарда учрайдиган динамик белгилар. 4. Куйнинг ритмик тузилиши (ноталар чўзими, паузалар, асарнинг қайси ҳиссидан бошланиши ва ҳоказо). 5. Асардаги жумлалар, нафас олиш учун қулай бўлган тактлар. Ана шундан кейин солфеджиога, яъни нутқлашга ўтиш мумкин. Бошланғич синфларда солфеджио учун машқлар асосан До мажор гаммасида берилади. Чунки бу тонлик энг осон ва куйлаш учун қулайдир. Солфеджиолаш учун машқларни солфеджио дарсликларидан топиш мумкин. Бундай дарсликларда осон мисоллардан бошлаб мураккаб машқларгача мавжуд бўлиб, у ерда ўқувчиларнинг ёши ва ўзлаштириш даражалари ҳисобга олинган бўлади. Ўқувчилар синфдан-синфга ўтганлари сари уларга бериладиган машқлар ҳам тонлиги, ўлчови, лади ва бошқа хусусиятлари жиҳатидан мураккаблашиб боради. Айрим ҳолларда машқлар ритми тез бўлади. Бундай ҳолларда ўқитувчи машқларни аввал секин темпда бошлаб кейин секин-аста тезлаштириб бориши

керак. Агар ўқитувчида метроном бўлса, у ҳолда у бемалол кўзланган темпга эришиши мумкин. Мусиқий асарни аввал мўътадил темпда куйлаш куйни яхшироқ эшитиш, тўғри санаш, нафасни тўғри олиш, аниқ дирижёрлик қилиш имконини беради. Солфеджио учун машқлар танлашда ўқитувчи ўқувчиларнинг овоз диапазонини, нафас олиш малакаларини ҳисобга олиши лозим. Нутқлашда бақирмасдан, овозни зўриқтирмасдан, ҳар жумланинг охирида нафас олиб майин овоз билан куйлашни ўқитувчи назорат қилиб турмоғи даркор. Солфеджио машқлар 1-синфнинг иккинчи ярмидан бошланиб 7-синфнинг охиригача давом этади. Ўқувчиларни куйлашга ўргатишда, уларни солфеджио малакасини эгаллашларига эришиш катта аҳамият касб этади. Бу жараён ўқувчиларнинг мусиқий савиясини оширишдаги етакчи омиллардандир. Мусиқий-ритмик ҳаракатлар фаолияти Ўқувчиларнинг хар томонлама мусиқий ривожида мусиқий-ритмик ҳаракатлар бошқа фаолият турлари каби муҳим аҳамиятга эга. Уларда мусиқийлик, ижодийлик қобилиятлари ривожланади, жамоа бўлиб ҳаракат қилиш малакалари шаклланади. Мусиқага мос ҳаракат бажаришнинг тарбиявий аҳамияти – ритм ҳисси фаоллашади, мусиқий материалнинг ўзлаштириши чуқурлашади. Ҳаракатлар бажариш мусиқий образ ривожини кузатишга ёрдам

беради. Мусиқани диққат билан тинглаб ўз ҳиссиётларини ҳаракатларда ифодалаш имконияти ўқувчининг ўз ҳаракатларини назорат қилиш қобилиятига таъсир этади. Мусиқий-ритмик ҳаракатлар жамоавий фаолиятлардан бири ҳисобланади. Бошланғич синф ўқувчиларида юриш, югуриш ва сакрашда ҳаракат координациялари жуда яхши. Мусиқа садолари остида ўзлари мароқ билан: қарсак чаладилар, оёқлари билан тўпиллатадилар, турли буюмлар билан, хусусан, копток, таёқчалар, ленталар, сунъий гуллар, оддий мусиқа асбоблари билан ифодали ҳаракатлар бажарадилар. Мусиқа ва ҳаракат бирлигини ҳис қилиш уларга хосдир. Бу сифат эса – болалар мусиқий-ритмик ҳаракат фаолиятида мусиқий ижрочилик қобилиятларини ривожлантиришда асосий ҳисобланади. Вақтнинг чегараланганлиги ва махсус хонанинг йўқлиги сабабли мусиқа дарсларида ҳаракатларни бажариш ўринсиздир, балки улар айрим рақс элементларини ўтирган ёки турган ҳолда бажарадилар. Мусиқий- ритмик ҳаракатлар ҳам бошқа фаолият турлари каби ўқувчиларда ҳар томонлама мусиқий қобилиятларини ривожлантиради: - Мусиқий ривожланади; - ижодий қобилиятларни;

- жамоа бўлиб ҳаракат бажариш малакалари шаклланади. Мусиқа остида ҳаракатлар бажариш болаларда ритм ҳиссини фаоллаштиради. Бу эса дарснинг мусиқий материалини янада чуқурроқ ўзлаштиришга ёрдам бериши тарбиявий аҳамиятга эгадир. Ҳаракатлар ёрдамида ўқувчилар асарнинг характер хусусиятларини кўрсата оладилар. Мусиқий-ритмик ҳаракат - фаолият асосида мусиқий материални мотерпластик қайта ишлашдир. У мусиқанинг эмоционал таъсирини кучайтиради. Буларнинг ҳаммасини мусиқа, унинг характери, кайфияти билан ҳаракатнинг уйғунлаштирувчи кўникма ва малакаларни сингдирилиши оқибатида юз беради ва мақсадга эришилади. Ритмик ҳаракатлар ёрдамида мусиқа шакллари, мусиқий ривожланиш қонуниятлари ҳақидаги таассуротлар мустаҳкамланади. Ҳаракат характери ва йўналишини ўзгартириш орқалигина эришиш мумкин. Мусиқий пьесалар, қўшикларни саҳналаштириш ифодали ҳаракатлар орқали нафақат мусиқий-эшитув таассуротлари ривожланади, балки ижрочилик қобилиятлари, бадиий дидлари шаклланади. Агарда уларга мустақил ҳаракат уйлаб топиш вазифаси юклатилса, улар мусиқанинг образига, характерига мос ўзлари ҳаракат ўйлаб топадилар ва бажарадилар. Одатда саҳналаштирувчи рақсларга дастурли мусиқа танлаб олинади, чунки унинг мазмуни ва ҳаракатларнинг кетма-кетлиги аён бўлади.

Ўқувчилар ўқитувчи билан биргаликда мос ҳаракатларни топадилар. Бажариш вақтида ўқитувчи болаларга ёрдам беради, янги ҳаракатларни тўғри ва ифодали бажариш кераклигини тушунтиради, кўрсатиб беради. Ҳаракатларни ўргатиш жараёнида кириш сўзи, тушунтириш, шеърий матндан фойдаланилади. Ҳаракатларнинг ёрқин таққосланиши ўқувчиларни Ушбу ҳаракатларни тўғри ва ифодали бажаришларига ёрдам беради. Мусиқа остида ҳаракатларни такомиллаштириш пайтида техник воситалардан кенг фойдаланиш тавсия этилади. Бу эса ўқувчиларни ўзига таниш бўлган куйларни янгича янграши билан танишишлари, ўқитувчига эса ҳаракатларни аниқ бажаришини таъминлаш имконини беради. Мусиқа ва ҳаракат уйғунлиги инсоннинг маънавий ва жисмоний ривожини ўзаро боғлайди ва баркамолликка йўналтиради деб айтиш мумкин. Мусиқа ва ҳаракатнинг ўзаро боғлиқлиги масалалари кўп маротаба психология, педагогика, физиология, мусиқашуносликда кўриб чиқилган. Организмнинг умумий функционал фаолиятига мусиқанинг ижобий таъсирини И.Сеченов, Б.Тепловлар исботлаб беришган. Мусиқий-ритмик тарбия тизимини ривожлантириш масалалари билан Н. Александрова, М. Румер, Е. Конорова, Н. Ветлугина, М. Палавандишвили кабилар шуғулланиб келганлар. Шу уринда ХХ

асрнинг бошларида кўп мамлакатларда швейцариялик мусиқачи, педагог Э. Далькроз томонидан асос солинган ритмик тарбия тизимининг кенг таркалганини айтиш жоиз. Э. Жак Далькроз методи – махсус танлаб олинган машқлар асосида болаларда мусиқий эшитув, хотира, диққат, ритм туйғуси, пластик ифодали ҳаракатларни ривожлантиришга асосланган. Мусиқий-ритмик ҳаракат фаолияти ўзаро боғланган уч йўналишни ўз ичига олади: Биринчиси мусиқий ривожлантиришни таъминлайди, яъни мусиқий эшитувни ўстириш, ҳаракатни мусиқага мослаш кўникмаларини шакллантириш, мусиқий билимларнинг ўзлаштириши; мусиқий ва мусиқий эшитувни ривожлантиришни таъминлайди, ҳаракатни мусиқага бўйсундира олиш малакасини шакллантиради, мусиқий билимларни ўзлаштиришга ёрдам беради. Иккинчи йўналиш тўғри ҳаракат кўникмаларини ҳосил қилади: юриш (маршона, шахдам, тетик, хотиржам, спортча, тантанавор, кескин пружина юриш ва ҳоказо); қадам ташлаш (баланд, оёқ учида, кенг, юмшок, пружинали, хороводли ва ҳоказо); сакрашлар (енгил, ҳаракатчан); айланишлар; қўл ҳаракатлари (майин, оҳиста, ҳаракатчан); чапаклар (секин, қаттиқ, паст, баланд, қўл силтаб, бир-бирига яқин ушлаб туриб, сирғалувчи «ликопчалар», кафтларни яқин тутган ҳолда сирпанма ҳаракатлар); рақс элементлари (ўзбек

халқ рақсларидан «ойна», «арқон», «елка учириш», «коптокни юқорига от», чапак ва ён томонга қўл ҳаракати, балл, полька, голоп, вальсга ўхшаш рақс элементлари ва ҳоказо.); оёқ учида айланиш, пружинали қадам билан сакрашнинг уйғунлиги; қўл ҳаракатлари (майин, кескин); турли ҳолатларда туриш ва ўзгартириш; буюмлар билан ҳаракат бажариш (копток, ленталар, байроқчалар билан) ни ўз ичига олади. Учинчи йўналиш ўқувчиларда тана ҳаракатларини бошқариш кўникмаларини шакллантиришга қаратилган; аниқ ва тез тўхташ, ҳаракатни ўзгартириш ва ҳоказо). Юқорида кўрсатиб ўтилган йуналишларни эътиборга олган ҳолда ўқитувчи дарсга тайёргарлик кўраётганида танлаётган асари мавзу жиҳатдан, ҳаракатланиш малакаси дарс мавзусига мос бўлиши, аниқ мусиқий-эшитув таасуротларни, мусиқий билимларни чуқурлаштирадиган ва мустаҳкамлайдиган, ижрочилик малакаларини ривожлантирувчи бўлиши зарур. Дарс бошида ва ўрта қисмида қандай ҳаракатларни қўллаш мақсадга мувофиқ бўлиши ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Болалар томонидан ҳаракатнинг сифатли ва аниқ бажарилиши мусиқий образнинг тушунишлари ҳамда ўқитувчининг асарни ифодали ижросига боғлиқдир. Ўқитувчи ўқув материалини ёддан билиши керак. Ҳаракат пайтида у ўқувчиларни кузатиши, кўриши ва хатоларини тузатиши зарур. Ўқувчи барча

ҳаракатларни аввал ўзи кўрсатиб бериши зарур, айниқса 1-2 синфларга. Чунки биргина тушунтириш билангина керакли натижага эришиб бўлмайди. Ҳаракатларни кўрсатиш мусиқага бўлган эмоционал жавоб қайтаришни кучайтиради. Дарсда мусиқий-ритмик фаолиятни ташкил этишга ўқитувчининг тайёргарлиги Дарсга тайёргарлик кўришда ўқитувчи мусиқий материални дарс мавзусига мос ҳолда танлайди. Мавзу, ҳаракат кўникмалари аниқ мусиқий эшитиш воситасидаги тасаввурини (масалан, тамбр ёки регистр ва ҳоказо) ва мусиқий билимларни чуқурлаштириш ва мустаҳкамлашга каратилган булиши лозим. Ўқувчилар томонидан бажариладиган ҳаракатлар сифати тингланган мусиқий асарнинг идроки даражаси хамда ўқитувчининг ифодали ижросига боғлиқ. Ижро килинаётган асарни ўқитувчи ёддан чалиши керак, чунки ҳаракатлар бажарилиши вақтида ўқитувчи ўқувчиларни кузатиб туриши, хатоларини тузатиши лозим. Ҳамма ҳаракатларни аввал ўқитувчи кўрсатиб беради, айниқса, 1-2 синфларда. Фақатгина оғзаки тушунтириш билан ижобий натижаларга эришиш қийин. Ҳаракатларни кўрсатиб бериш ўқувчиларда мусиқага бўлган ҳиссий муносабатни фаолаштиради. Ўқитувчи барча ҳаракатларни ўргатиш жараёнида образли сўз,

тушунтириш, шеърий матндан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Ҳаракатларни тушунтиришда ёрқин таққослашлар ўқувчиларга ҳаракатларни тўғри ва ифодали бажаришга ёрдам беради. Масалан, “Менинг жажжи тойчоғим” сўзлари болаларга тез, енгил, ҳаракатчан, баланд қадам ташлаш ва сакрама ҳаракатларининг ифодавийлигини англашда ёрдам беради. Бу эса М.Отажоновнинг «Тойчоқ» пьесаси мазмунини, ундаги мусиқий образнинг ривожланиши хусусиятлари, асарнинг шаклини ҳис этиш ва онгли тушуниш имконини беради. Мусиқага ҳаракатлар бажаришда ўқитувнинг техник воситаларидан кенг фойдаланиш лозим. Бу ўқувчиларни уларга таниш бўлган асарни янги талқинда, жаранглашда кўрсатиб бериш, ўқитувчига ўқувчилар бажараётган ҳаракатларнинг сифатини кузатиш, лозим бўлган жойларда ўзгартиришлар киритишга имкон яратади. Дарсда ҳаракатларни қўллаш услублари Мусиқий-ритмик ҳаракатлар болаларнинг бадиий тажрибасига айланиши, бадиий ривожланишини бойитиши учун ўқувчиларни бу фаолиятга тайёрлаш, энг аввало, ҳаракат малакалари ҳақида тасаввурга эга қилиш лозим. Ўқувчилар хонада мусиқа остида қадам ташлаш, енгил югуриш, хар томонга таркалиш каби Бошланғич малакаларини эгаллайдилар. Мусиқий сигнал – белгиларга (ҳаракатни бошлаш, ўзгартириш ва ҳоказо) жавобан ҳаракатланишни

урганадилар. Масалан, барабаннинг жаранглаши уринлардан туриб сафланишга сигнал булса, Д.Назаровнинг «Юриш марши» куйининг бошланиши қадам ташлаб турган жойда ҳаракатланишга, куйга учбурчакнинг жўрлиги қўшилган жойда эса сакрашга ўтишни кўрсатиши лозим. Мусиқий-ритмик ҳаракатлар болаларни бадиий жиҳатдан бойитилиши учун болаларни шу фаолиятга тайёрлаш керак. Шунинг учун ўқувчилар аввал ҳаракатланиш малакалари ҳақида таассурот олишлари зарур. Улар хонада мусиқа остида марш юришни, енгил югуришни, шартли мусиқий сигналларга бўйсунишни ўрганадилар. Ўқувчилар аниқ мўлжал учун берилган машқларни ўзлаштирганларидан сўнг, дарсга махсус вазифалар киритилади: мусиқий образнинг характер хусусиятларини ҳаракатларда кўрсата олиш, бажара олиш малакаларини шакллантиришга қаратилган бўлади. Масалан: маршнинг турли характерида турлича ҳаракатланишни ўрганадилар: спортдаги маршда - тетик, ўйинчоқлар маршида-енгил, оёқ учида; ҳарбий маршда-баланд қадам билан ва ҳакозо. Бунда С.Абрамованинг «Марш» куйидан фойдаланиш мумкин. Ўқитувчи ҳаракат учун машқлар ва синфга кириш учун нафақат маршлардан, балки тетик, тантановор кайфиятдаги асарларни ишлатиш мумкин. Ўзбек халк куйи «Қари наво» куйи остида синфга кириб келиш

мумкин. Энг оддий рақс ҳаракат элементлари бу - қарсак ва оёқ тўпиллатишдир. Уларнинг ёрдамида ўқувчилар ўз таассуротларини мустаҳкамлайдилар. Ҳаракатларда ритмик суратни ўзлаштиришга катта аҳамият бериш керак. Ўқувчиларнинг диққатини тўхтамларга, бир текис ҳаракатнинг ўзгаришига, марш мусиқасининг пунктир ритмга қаратиш керак. Буни масалан, «Ким юряпти?» деган ўйин ёрдамида ўргатиш мумкин. Бу ерда болалар бир неча гуруҳга бўлинадилар: биринчи гуруҳ «Турналар» мусиқасига юра-юра бир оёқда тўхтайди; иккинчи гуруҳ-поезд мусиқаси остида ҳаракат-юриш тезлиги ошади ва секин-асталик билан тўхтайди; учинчи гуруҳ – “Қурбақалар” мусиқаси остида сакраб юришади. Шундай ўйинларни қўлласак, болаларда ритм ҳисси фаоллашади, мусиқани янада чуқурроқ тинглаш малакаси ошади. Ҳаракатлар ёрдамида бир қанча мусиқий таассуротларни шакллантириш мумкин, хусусан, икки, уч ҳиссали ўлчовда. 2/4 ўлчамидаги мусиқага жойда туриб оёқ учида кўтариладилар ва тушадилар. 3/4 ўлчамидаги мусиқага эса, «биринчи» ҳиссага тушадилар, «учинчи» ҳиссага кўтариладир. Болалар бу ҳаракатларни ўзларига таниш бўлган мусиқа садолари остида бажарадилар (полька ва вальс). Болалар “мусиқий бадантарбия» ёки «ўз рақсингни билиб ол» ўйини орқали ўйнашлари мумкин. Ҳар бир гуруҳ ўз рақсига мос ритмда ҳаракат бажарадилар. Ўқитувчи эса мусиқага мос, ритмик ва характерини аниқ ифода эта олган гуруҳни

аниқлайди ва рағбатлантиради. Мусиқий ритмик фаолиятда нафақат миллийликни ривожлантириш, балки ҳаракатнинг маданийлигини, болаларнинг бадиий дидини ривожлантириш ҳам назарда тутилади. Ўқитувчи мусиқий материални танлаётганида қайси тайёр асарни олиш мумкинлигини ва қайсиларини бадиҳагуйликка бериш кераклигини аниқлаши керак. Болаларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантиришда уларнинг ташаббускорларини қўллаб - қувватлаш зарур, ўз рақсига ўйлаб топган ҳаракатларни асар ҳарактерига мос ва унга хос хусусиятлари мужассам бўлиши керак. Бошланғич синфларда мусиқий-ритмик фаолият қуйидагича мақсадга мувофиқ режалаштирилади. Биринчи синфда ўқитувчининг фаолияти болалардаги мактабгача муассасадаги тажрибаларини янада фаоллаштириш, шунингдек ҳаракатларни ўзлаштиришга қаратилган бўлиши керак: а) рақс элементлари б) жисмоний тарбия элементлари. Бу ёшдаги ўқувчилар ҳаракатларни ўзлари ўйлаб топадилар. Кейин эса ўқитувчи ҳаракатларнинг ифодали бажарилишига эътибор қаратади, чунки болалар ҳаракатларни мусиқа билан алоқасини тушунишлари, уларга таниш

бўлган мусиқий ўйинлардаги ҳаракатларни қўллай олиш малакасини шакллантиришга ёрдам беради. Болалар мусиқанинг характер ва ифода воситаларининг ўзгаришини аниқ сезишлари керак. Мусиқий нутқ элементлари, ифода воситалари ҳақидаги таассуротлар ижодий вазифаларда мустаҳкамланади. Биринчи синф мусиқа дарсида мусиқий-ритмик ҳаракатларни ташкиллаштиришда - бош ўринни ўйинларга ажратиш лозим. Уйинлар болаларни мусиқага бўлган қизиқишини орттиради, мусиқий образни қабул қилишга ёрдам беради. Иккинчи синфда - дарсдаги мусиқий-ритмик фаолият ўқувчиларни аввалги малакаларини янада мураккаброқ ҳаракатлар орқали мустаҳкамлашга қаратилади. Таниш бўлган ҳаракатларни рақсларда ижодий ишлата олишни шакллантириш ҳам киради. Марш ва рақс ҳаракатларини бажаришдаги малакалари мусиқадаги кучли ва кучсиз ҳиссаларни фарқлашга, икки ритмик бирликнинг муттаносиблигини, нота ёзувини ўрганишга ёрдам беради. Учинчи синф ўқувчиларида ўзгарган қисмларда ҳаракатларни ўзгартириш малакаси мавжуд бўлади. Мусиқий ривожланиш қонуниятларини ва мусиқий шаклларнинг тузилишини ўрганиш жараёнида мусиқий жумлалар ишлатилади. Рақснинг, қўшиқнинг, маршнинг ритмик характерни ажратиш, чўзимларини бўғинлар ёрдамида белгилаш («ти» ва «та» ва бошқалар), нота ёзувида кўрсата

олиш, мусиқий интонация ҳақидаги тушунчани ўзлаштиришга ёрдам беради. Тўртинчи синфда – импровизация ва фольклор - қўшиқ материаллари, халқ мусиқасининг хусусиятлари ҳақидаги таассуротлар кенг ишлатилинади. Бу ёшдаги болалар миллий рақс элементлари билан танишадилар. Уларнинг ритмик интонациялари жиҳатдан ўзига хослигидан ўқувчилар алоҳида миллат мусиқа «тили» ни, услубини тушуниб оладилар. Илк босқичда ўқувчиларда аниқ мусиқий таассуротларни шакллантириш ўйин шаклида ўтказилади. Мусиқий ўйинларда болалар хона бўйлаб ҳаракатланишни, шартли мусиқий сигналларга аҳамият беришни, товушларни баландлигини, қаттиқлигини, оддий мусиқа чолғуларининг тембрига қараб фарқлашни ўрганадилар. Хусусан, дойранинг бир текис урилишига болалар югурсалар, кичик учбурчакнинг товушига тўхтайдилар. Болаларни енгил югуришга, йўналишни тезда ўзгартира олишга ўргатиш муҳим аҳамиятга эга. Ўқитувчи ўйин давомида чолғулар ўртасидаги масофани ўзгартиради, яъни дойрани маълум вақтгача уриб туради ёки камроқ урилади. Бу эса болаларнинг эшитув диққатини оширади, чолғуларнинг тембрига бўлган муносабатини (реакцияни) мустаҳкамлайди. Аммо ўқитувчи болалар олдига вазифа қуяётганида динамика ҳақида болаларга тушунтириши

керак: қаттиқ зарбларга юриш, худди «айиққа» ўхшаб бориш; секин зарбларга - енгил «қушлар»га ўхшаб қўлларини қанот қилиб оёқ учида югуриш. Ўқитувчи ўйин давомида ўқувчиларни кузатиши керак, ҳаракатларни ритмик аниқ, болаларнинг қадди-қомати тўғрилигига аҳамият бериши керак. Ўйинга турли характер ўзгаришлар киритилиши унга қувноқ, қизиқарли тус беради. Бундай машқлар ва ўйинлар учун ўқитувчи ўз хоҳишига қараб мусиқа танлайди, лекин дастур бўйича бўлиши шарт. Агар биринчи ҳаракатланувчи машқлар ўқувчиларда мусиқий ходисаларда характерни аниқлаш бўлса, кейингисида аниқ мусиқий-эшитув таассуротларини шакллантирувчи машқлар бўлиши керак. Бундай бошланғич мўлжал олиш машқаларидан сўнг дарс жараёнида ўқувчиларга ҳаракатларда мусиқий образнинг характери хусусиятларини кўрсатиб бериш кўникмаларини шакллантиришга каратилган вазифалар берилади. Масалан, маршлар турига қараб ҳаракат қилиш: спорт маршига – шахдам, байрам маршига – тантанавор, солдатчалар маршига – баланд қадамлар ташлаб ҳаракатланиш; рақс мусиқаларини оҳанг характери ва темпига қараб турлаш орқали қўл, билак ва елка ҳаракатларини асарга мос ҳолда «ўйнатиш»: енгил рақс («Баҳор келди»), ўйноқи рақс («Уфор»), Хоразмча рақс («Лазги»), оҳиста, равон, Майин рақс («Баҳор вальси») ва ҳоказо.

Чапаклар, қарсаклар, оёқ дупиллатишлар ҳаракат элементларининг энг оддийларидандир. Улар ўқитувчига куй ритмлари, нота чўзимлари тўғрисидаги билимларини мустахкамлашга ёрдам беради. Масалан, ўзбек халқ куйлари «Дўлонча» ва «Чертмак» асарларига чапакда жур булиш орқали болалар «Дўлонча» қуйидаги товушлар чўзими «Чертмак» қуйидаги чўзимларга нисбатан қисқароқ эканлиги ҳамда қисқа товушлар югуриш учун, узунроқ товушлар қадам ташлашга қулайлигини ҳис этадилар. Бу куйларнинг ритмик хусусиятларини таққослаб, ўқувчилар мусиқа характери ва унинг ифода воситалари ўзаро боғлиқлигини аниқлайдилар. Мусиқий-ритмик ҳаракатларда товуш баландлигини эшитишни шакллантириш 1. Болалар кўзларини юмиб, товуш баландлигини чолғунинг тембри бўйича аниқлайдилар. Ҳаракат - рамзлар орқали жавоб қайтарадилар. Масалан: А.Муҳамедовнинг «Шохи сўзана» куйидаги паст товушларга-оёқларини ўйнатадилар, баланд товушга – қўл билакларини айлантирадилар; дойра товушига - шу чолғу ижросини кўрсатадилар. 2. Ўқувчилар турадилар. Биринчи турган бола коптокни олади. Агар мусиқа баланд янграса, бола коптокни боши орқали кейинги болага дойра бўйлаб узатади, агар паст янграса, оёқлари орасидан узатади. 3. Ўқувчи тинглаган оҳангининг доскага бўр билан чизади. Кейин икки

ёки уч ўқувчи худди шуни ҳаёлан доскага чизадилар ва ҳаракат билан ифодалайдилар. Бу машқда Д.Зокировнинг «Гулхан» куйидан фойдаланиш мумкин. Мусиқий-ритмик ҳаракатларда ритм ҳиссини ошириш 1.Болалар дойра бўлиб ёки партада ўтирибдилар. М.Мирзаевнинг «Бахор вальси» куйига коптокни ушлаган бола чорактали чўзимга коптокни у қўлидан бу қўлига ўтказади, яримталик чўзимга дойра бўйлаб ёки партадошига узатади. 2. Болалар хона бўйлаб ёрқин куйга югурадилар, майин, оҳиста мусиқани тинглашлари билан жуфт бўлиб айланадилар. 3. «Акс садо» ўйини ҳаракатларда: ритмик суратни бошдан юқорида, орқада олдида чапак билан такрорлаш, кейин оёқларни турган жойда тупиллатиш ёки ён томонга чапак чалиб оёқларни тупиллатиш. 4. Ўқувчилар вазифа оладилар: берилган ҳаракатга ритмик суратни чапак орқали ёки куйлаб бериш. Аввал ўқитувчи ритмик асосни ҳаракатда кўрсатади, кейин эса ўқувчилар чапак ёки бармоқларни қарсиллатиш орқали намоён этадилар. Ҳаракатлар ёрдамида ўқувчиларда бир қатор мусиқий-эшитув тасаввурларини шакллантириш мумкин: Икки ёки уч ҳиссаси ўлчов ҳақидаги тасаввурлар

1) Бунда ўқувчилар турган ҳолда 2/4 ўлчовидаги мусиқага оёқ учида кутарилиб ва пастлаб ҳаракат бажарадилар, ёки 2) 2/4 ўлчовидаги мусиқага кифт ва елкаларини бошга караб кўтарадилар ва ўз холига туширадилар 3) ¾ ўлчовидаги мусиқага эса-биринчи ҳиссага енгил ярим ўтирадилар ва «уч»га турадилар ва ҳоказо. Ҳаракатли машқлар 1) Болалар кўзларини юмиб ўтирадилар ва товушлар баландлиги ёки чолғулар тембрларини аниқлашга ҳаракат қиладилар. Жавобларни болалар ҳаракатли белгилар ёрдамида кўрсатадилар. Масалан, паст товушларга оёқлар «рақс тушади», баланд товушларга – қўл билаклари, дойра жарангига болалар дойрасида ижрога тақлид қилиб кўрсатадилар. 2) Ўрта регистрдаги товуш эшитилса, болалар кўкрак баландлигида чапак чаладилар, баланд регистрдаги товуш чалинса – бошлари узра чапак чаладилар. 3) Ижодкорликка қаратилган машқ: 3 қисмли асардаги регистрларни таққослашда қўллар юқори регистрга «рақс тушадилар», ўрта регистрда эса – танани ҳаракатлантирадилар ва ҳоказо. Бунда бир ўқувчининг ҳаракатларига иккинчи ўқувчи оддий чолғуда ритмик жўр бўлиши ҳам мумкин. Синфга эса бу ижодий вазифанинг бажарилишини баҳолаш топширилади.

Мусиқа темпи ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш 1) Ўқитувчи чалаётган ёки куйлаётган турли темпдаги мусиқий асар остида юриш ёки югуриш (сакраш); 2) Ҳайвонлар ҳаракатига тақлид: секин ҳаракатланувчи – фил, ташбақа; тез характланувчи – тулки, қуён, ит ва ҳоказо. Бундай ва бунга ўхшаш мусиқий-ритмик ҳаракатлар ёрдамида ўқитувчи бир қатор мусиқий тасаввурлар ва билимлар дойрасини (динамика, мусиқа шакли, мусиқий жумла, товуш йўналиши ва ҳоказо) таркиб топтириши бошланғич синфларда мусиқа ўқитиш ишларининг самарадорлигини оширади. 1.Юриш ва югуриш турли темпдаги ижро. П.И.Чайковскийнинг «Ёғоч солдатчалар марши» бундай машқларда жуда қўл келади. 2. Ижро этилаётган мусиқий образга хос равишда ҳаракатланиш. 3. Бир ўқувчи болаларга таниш бўлган ҳаракатланувчи машқларни бошқариб туради. Қолганлар эса бажаради. 4. Ҳайвонларга тақлидий ҳаракатлар: секин-филлар, тошбақалар, айиқ; тез- қуён, кучук, ва бошқалар. 5. Мусиқанинг тезлашиши ёки секинлашиши остида ҳаракатларни ўзгартириш: юришдан югуришга, югуришдан сакрашга ва ҳокозо. 6. Мусиқанинг тезлашиши ва тўхташига импровизация, масалан: автомабил, паравоз, арғимчоқ. Ўқувчиларга улар тингланаётган ва куйлаётган мусиқий асарлари

мазмуни ва характерига мос келадиган рақс ва мусиқий-ритмик ҳаракатларни танлаш, топиш ва мустақил ижро этиш таклиф этилса, бундай вазифалар уларда ижодкорлик қобилиятларини фаолаштиради, бадиий дидни ривожлантиради. Бу вазифаларни осонлаштириш мақсадида мазмуни ва ҳаракат кетма-кетлигини намоён қилувчи қўшиқ ва дастурий мусиқа асари қўлланилади. Ш. Нажмиддиновнинг «Болалар ва ғозлар», Т.Тошматовнинг «Айиқполвонлар боғчаси», ўзбек халқ «Бойчечак», Т.Хусайлининг «Жўжаларим», А.Мансуровнинг «Пиёда аскарлар қўшиғи», П.Чайковскийнинг «Ёғоч солдатчалар марши» ва ҳоказо асарларини келтириш мумкин. Ўқувчилар ўқитувчи билан биргаликда ҳаракатларни топадилар. Ижро пайтида ўқитувчи болаларга ҳаракатларда ифодавийликка эришиш, уларни яхшироқ бажариш йўлларни кўрсатиб боради. Мусиқий материал танлар экан, мусиқа ўқитувчиси қайси асарда тайёр композициясини қўллаш мумкин, қайси асарни эса болаларнинг ўзлари ижод қилиб, ҳаракат ва рақс элементларини топишлари учун мўлжаллаш кераклигини аниқлайди. Болаларда ижодкорлик қобилиятини ривожлантириш жараёнида уларда ташаббускорликни, қизиқувчанликни қўллаб-қувватлаб, рағбатлантириб бориш муҳимдир. Мусиқий динамика ҳақидаги таассуротларни шакллантириш

1.Мусиқа остида динамикани кўрсата олиш Р га – оёқ учида юриш, F га – товонда юриш, P/F га - динамикага хос кичик, ўрта, катта қадамлар билан юриш. 2. Рақсда динамиканинг ўзгаришини қўллар, бош, елка ва ҳоказолар билан кўрсата олиш. Масалан: кафт-билакни айлантириш, тирсак-қўлларни айлантириш. 3. Мусиқа остида кришендо ва диминуэндога қараб ҳаракат бажариш: ўқувчилар дойра шаклида туриб оладилар, агар товуш секин-аста пасая борса, дойра тораяди, баландласа кенгаяди. 4. Гуллар рақсини импровизация қилиш орқали болалар мусиқадаги динамик ўзгаришларни кўрсатадилар, яъни гул ўсади, очилади, сўлийди ёки қуёшга талпинади, шамолдан тўсатдан синади ва ҳакозо. Мусиқий-ритмик ҳаракатларда товуш кайфияти ҳақидаги таассуротларни шакллантириш 1. Болалар жуфт бўлиб туради, ҳар бир болада биттадан юмшоқ копток бор. Стаккато ижрога болалар коптокни ерга (полга) урадилар, майин, оҳиста куйга у қўлдан бу қўлга ўтказадилар. Бунда Р.Шуманнинг «Жасур чавандоз» куйидан фойдаланишимиз мумкин. 2. Ўқитувчи катта коптокни олиб - стаккатога-коптокни полга уради, легатога эса коптокни ҳавода ярим дойра ёки тўлқинсимон ҳаракат қилиб

қўлларида ҳаракатлантиради. Кейин эса болаларга стаккато куйга копток мисол сакрайдилар, лигатога қўлларини ҳавода у томондан бу томонга «шамолда эсаётган навдалар» ҳаракатини бажарадилар. 3. Майин оҳиста куй остида болалар жуфт бўлиб дойрада айланадилар. Қисқа ёрқин куйни тинглашлари биланоқ қўлларини қўйиб юборадилар ва токи легато куй ижро этилмагунича тўрган жойларида енгил сакрайдилар. Мусиқий-ритмик ҳаракатларда таассуротни шакллантириш 1. Болалар дойра бўлиб қулларини ушлаб юрадилар, ҳар бир мусиқий жумлага йўналишларини ўзгартирадилар. Бу вазифа биринчи ўқитувчи билан биргаликда қўшиқ куйлаш остида ўтказилади, кейин эса мусиқа остида ўқитувчининг ёрдамисиз бажарилади. 2. Болалар доира бўлиб ўтирадилар. Чиқарилган бир ўқувчи доира ичида копток билан мусиқага мос равишда ҳаракатланади. Мусиқий жумла якунида у кейинги болага коптокни беради ва ўйин шундай давом этади. 3. Ўқувчи тинглаётган мусиқанинг мусиқий жумласини ҳаёлан қўллари орқали доскага чизади. Ўқувчининг ҳаракатлари асар темпига, характерига мос бўлиши муҳим ўрин эгаллайди. 4. Доскада ёки қоғозда турли мусиқий фрагментларнинг график чизмалар тасвирланган бўлиб, болалар тинглаётган мусиқага мос чизмаларни танлайдилар, кейин эса ўзлари шу мусиқага мос ҳаракатлар ўйлаб топадилар.

Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, мусиқа маданияти дарсларида рақс ва мусиқали ҳаракатларга алоҳида эътибор беришимиз керак. Бу фаолият тури ўқувчиларни мусиқий қобилиятлари, хусусан, ритм-усул туйғуси ва асар бадииятини ифодалаш, ижрочилик малакаларини ривожлантириш билан бирга уларнинг жисмоний ривожланишлари учун ҳам муҳимдир. Буюк қомусий олим ибн Сино айтганидек – тебраниш жисмни чиқинтирса, мусиқа эса руҳиятни тарбиялайди. Шу боис, мусиқа ўқитувчиси бошқа фаолият турлари билан бир қаторда, рақс санъатимизнинг оддий ҳаракатларини билиши ва дарсда қўллаш усулларини пухта эгаллаган бўлиши бугунги давр талабидир. Савол ва топшириқлар 1. Ритмик ҳаракатлар бажаришда қандай машқлардан фойдаланиш мумкин? 2. Мусиқий динамика ҳаракатларда қандай ифодаланади? 3. Мусиқий товуш баландлиги, ритм ҳиссини акс эттиришда қандай ҳаракатлар қўлланилади? 4. “Мусиқа маданияти” дарсларида ўқувчиларнинг мусиқий-ритмик фаолияти ва унинг тарбиявий аҳамиятини тушунтириб беринг. 5. Ўқувчиларда ритм туйғусини ривожлантириш вазифасига қаратилган

дарс фрагментини тайёрланг ва талабалар гуруҳи билан ўтказиб беринг. 6. Фольклор қўшиқ асарини драматизациялашга мисоллар келтиринг ва бунда қандай ҳаракат малакаларини шакллантириш мумкинлигини айтинг. 7. Бирор бир танланган синфда қўшиқ ёки куй ёрдамида мусиқий-ритмик ҳаракатлар бажаришга мисоллар келтиринг. Болалар мусиқий чолғуларида ижрочилик фаолияти Замонавий мусиқий тарбия тизимида айниқса, болалар боғчасида мусиқий машғулотлар ўтказишда мусиқий ўйинчоқ ва мусиқа чолғу асболари ўта муҳим ва нозик ҳисобланади. Бу фаолият тури бошланғич мактабда ҳам қўлланилади. Болалар мусиқа чолғуларида чалиш – ўқувчиларнинг жамоавий ижрочилик фаолияти турларидан биридир. Унинг дарс (машғулот)даги ўрни – ўқувчининг мусиқий қобилиятини юзага чиқариш ва ривожлантириш, кичик ёшдаги мактаб ўқувчиларининг бадиий тажрибасини бойитиш, ижрочилик фаолиятига қизиқиш уйғотишдир. Дарс (машғулот) шароитида болалар чолғу асбобларида ижрочилик фаолиятини қўллаш бир неча ўқув-педагогик вазифаларини ҳал этишга қаратилган: 1) ўқувчиларни дарс (машғулот) ва синфдан ташқари ҳамда бўш вақтларда ижрочилик фаолиятига ундаш; 2) уларда бадиий дид ва қизиқишлар шаклланишига ёрдам бериш;

3) жамоавий ижрочиликка қизиқишлар шаклланишига ёрдам бериш; 4) чолғулар тембрларини фарқлаш, уларнинг жаранглашдаги уйғунлигини ҳис эта олишларига эришиш; 5) мусиқий қобилиятларнинг (лад, ритм, шаклни ҳис этиш, тембр, мелодик, гармоник эшитув, хотира) ривожланишини фаоллаштириш; 6) ўқувчиларда мусиқий ифода воситаларининг аҳамияти ҳақидаги тасаввурни шакллантириш. Бу вазифаларни амалга оширишда мусиқий-ўқув репертуари ва иш методлари ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Дарс (машғулот)да қўлланиладиган мусиқий материалнинг энг асосий хусусияти – унинг серқирралигидадир, яъни бир ёки бир неча асарнинг ўзида бир қатор тасаввур, малака, кўникмалар шакллантирилиши имконияти борлигидадир. Бундан ташқари, мусиқий материал (мусиқий асар) ўқувчилар ва ўқитувчининг биргаликдаги ижроси учун қулай бўлиши ва ижодий ҳаракатлар шакллантиришга қаратилган бўлиши лозим. Болалар чолғуларида чалиш эшитув ва овоз координацияси (мувофиқлиги) бўш бўлган ўқувчиларнинг мусиқий-ижодий ривож учун ҳам айниқса фойдалидир. Мусиқа ўқитувчиси (раҳбари) мусиқа чолғулари ёрдамида болаларни мусиқага мос равишда ҳаракат қилишга ўргатади. Болалар танишиб бўлган куйларига мос оҳанг чалишни ритмга мос усул беришни, енгил бўлган

куйларни ижро этишни, қўшиқ куйлаш жараёнида жўр бўлишни ўрганади. Болалар чолғулари соф жаранглаши, тоза созлниши ўзига хос тембрига эга бўлиши, кўриниши ва оғирлиги жиҳатдан болаларга мос бўлиши керак. Таъмир талаб чолғулар болаларга берилмаслиги керак. Дарс (машғулот)лар натижасида ўқувчилар қуйидагиларни билишлари лозим: - чолғулар номларини ва уларни эҳтиёт қилиш йўллари; - чолғулар тембрларини эшитувда фарқлаш ва уларнинг ифодавийлик хусусиятларини англашлари; - хар қайси чолғу асбобида чалиш усуллари ва йўлларини ўрганиш; - чолғуларда товуш ҳосил қилиш ва товуш йўналтиришнинг (легато, стаккато) ифодавийлик аҳамиятини тушуниш; - ансамбль ижрочилиги малакаларини ҳосил қилиш, мураккаб бўлмаган куйларни чала олиш; -товуш баландлигига эга чолғуларда баланд ва паст товушларнинг жойлашувини билиш, нота номалари ва уларнинг нота чизигидаги ўрнини билиш. Дарс (машғулот)даги иш натижалари кўпроқ чолғуларга боғлиқ. Шунинг учун баъзи чолғуларнинг товуш сифатига, товуш ҳосил қилиш техникаси талабларини ҳисобга олиш зарур. Дарсда болалар чолғу асбобларида ижрочилика

ўргатишнинг мусиқий-тарбиявий аҳамияти Болалар мусиқа чолғуларида ижро бу ўқувчиларнинг жамоа бўлиб ижро этадиган фаолият турларидан биридир. Унинг дарсдаги аҳамияти - болаларнинг мусиқий қобилиятларини камол топтириш ва ривожлантириш, бошланғич синф ўқувчиларининг бадиий малакаларини бойитиш, ижро фаолиятига қизиқиш уйғотиш ва уни ривожлантиришдан иборат. Шу Билан бирга болаларнинг мусиқий ижодкорликка бўлган эмоционал муносабати, мақсад сари тўғри йуналтириш ва ижро усулларини ўзлаштиришлари муҳимдир. Мусиқа чолғуларида ижрони дарсга киритилишига куйидаги педагогик вазифаларни киритишимиз мумкин: - дарсда, дарсдан ташқари ва бўш вақтларда болаларнинг ижро фаолиятини ривожлантириш; - бадиий дид ва қизиқишни болаларда ривожлантиришга имконият яратиш; Оркестрда ижро этишга қизиқишни уйғотиш, уни тарбиялаш; - чолғулар тембридан фарқлашга, уларнинг янграшидаги гармонияни ҳис қилишга ўргатиш; Мусиқий қобилиятларининг ривожини тезлатиш (фаоллаштириш) (метр ҳиссини, ритм ҳиссини, мусиқа шаклини; тембр, гармоник, мелодик эшитувни) - Мусиқий нутқ элементлари ва мусиқанинг ифода воситалари ҳақидаги

таасуротларни шакллантириш Ўқув тарбиявий вазифаларни бажараётганда – репертуар, иш услубига катта аҳамият берилади. Мусиқий материалнинг бош хусусияти – бу унинг универсаллигидадир. Бу ўша ижро этилган барча асарлар - тасаввур, малака, кўникма, ҳис-туйғулариннг шаклланишига асос бўла олади. Бундан ташқари мусиқий материал ўқувчилар ва ўқитувчининг бирга ижро этиши учун ва ўқувчиларнинг ижодий фаолиятини ривожлантиришга қаратилганлиги ва қўлай бўлиши талаб этилади. Шунга қараб улар ўзлари қўшиқ ва пьесаларни яратишлари ёки қайта ишлашлари мумкин. Болалар чолғуларида ижро этиш эшитув ва овоз координацияси буш даражада бўлган болаларга жуда фойдалидир, ундан ташқари қолган болаларга янада мураккаб чолғуни ўзлаштиришгаяхши тайёргарлик вазифасини ўтайди. Машғулотлар давомида ўқувчилар қуйидаги натижаларга эришишлари даркор: - чолғуларнинг номини ва уларни сақлаш қонун-қоидаларини билишлари; - эшитиб туриб чолғуни тембр жихатдан фарқлаш ва уларнинг ифодали жихатларини билишлари, ажратишлари; - ҳар бир чолғуда ижро этиш усулларини ва қўлланишини билишлари; - товуш, товуш ҳосил бўлишнинг ифодали хусусиятларини тушунишлари; - мусиқанинг ифодали воситаларини тушуниш ва уларни чолғуда ижро билан етказа олишини, қўллай олишни;

- ансамбль бўлиб ижро этиш, мураккаб бўлмаган куйларни ўзи мустақил чалишни, дўстлариннг ижро сифатини яхшилаш, малакаларини ўзлаштиршни; - юқори товушли чолғуда юқори ва паст товушларининг жойлашувини, ноталар номини ва уларнинг нота ёзувида қандай ёзилишини билиши; -ўз партиясини аниқ ўқишни ва ўзининг импровизациясини таклиф этишни. Дарсдаги ишнинг натижаси асосан чолғуларнинг йиғиндисига боғлиқ бўлади. Шу оркестрдаги чолғуларнинг сонига, уларнинг тембрига, товуш ҳосил қилиш техникасига, оркестр таркибига аҳамият бериш керак. Бошланғич синф ўқувчилари билан ишлашда энг оддий чолғулардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу мусиқий чолғулар ўрта (зарбли) гуруҳга кирувчи чолғулар ритмик ҳиссиётни ривожлантиришга қўл келади, улар аниқ баландликка эга учбурчак, тарелка бубен, маракассалар, барабан ва бошқа чолғулар, ҳамда товуш баландлигига эга - қўнғироқчалар, металлофонлар, ксилофонлардир. Барча чолғулар соф ва ёқимли товуш ҳосил қилиши, ташқи кўриниши билан болаларнинг диққат-эьтиборини жалб этиши, чиройли, енгил бўлиши ва ижрочилардан мураккаб техник вазифаларни талаб этмаслиги шарт. Турли чолғу асбобнинг ижро этиш пайтида ўқувчиларнинг танаси, буйни ва бошининг эркинлигига эьтибор бериш керак.

Мелодик бўлмаган чолғулар - клавес (ёғочли таёқчалар), блоклар (каробкачалар), брусок, тамбурин (бубен), барабан, маракассалар, учбурчак, кичик бармоқ такиллатадиган тарелкачалар, осиб қўйиладиган тарелкалар, жуфт катта тарелкалар. Клавес-ёғочли таёқчалар - иккита таёқчалар яхши янграйдиган дарахт- палисандрдан ясалади. Таёқчаларни бир-бирига урилади. Таёқчаларни шундай ушлаш керакки, уларнинг учлари эркин бўлиши керак. Биринчи чап қўлда, иккинчисини унг қўлга олиб урилади. Мелодик чолғулар - альт металлофон ва ксилофон - С1-С2, сопрано металлофон ва ксилофон С2-С3 альт қўнғироқчалар С2-С3. Барча ноталар октава пастда ёзилади. Чолғулар асосан С-с1 га мослаштирилган бўлади. Ўзгарувчан пластинкалар ёрдамида яқин тоналликларда ижро этишга имконият беради. Энг паст тон ҳамиша тоналликнинг тоникаси бўлиб, ижро этиладиган ёки куйланадиган асарнинг тоналлигида бўлади. Ижро пайтида чолғулар ўқувчининг бели буйи туриши керак. Таёқчаларни катта ва кўрсаткич бармоқлар орасида енгил ушлаш; бармоқларни эса мушт қилиб сиқиб туриш мумкин эмас. Тирсакдан то билакгача қўл эркин бўлса, демак у тўғри ҳаракат қилаяпди. Аввал болаларга товуш ҳосил қилишни таклиф этиш ва иккала қўл бир вақтда

ҳаракат қилишини кузатиш керак. Ҳар бир чолғу ўзига хос таёқчаларга эга. Ксилофон таёқчалари - қаттиқ бўлиб, таёқча учида пробка бўлади, металлафон таёқчаси – резинали, қўнғироқчаларники – ёғочли бўлади. Биринчи дарсдан икки тур чолғуларни, яъни ритмик ва товуш баландлигига эга бўлган асбобларни бир вақтда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Товушли чолғуларда ижро малакалари лад ҳиссини ривожлантириш учун бирга параллел олиб борилади. Ладни унинг характерли интонацияси орқали ўзлатирилиши, балки уни тинглашни, имконият борича уни соф куйлашни, босқичларда овоз билан бадиҳа қилишни билишлари керак. Шунинг учун товушли чолғулар ўзгарадиган пластинкалар билан керак. Ўқитувчи болаларга ижодий вазифа бераётганида чолғуда керакли пластинкаларни қолдириши керак. Ўқувчиларнинг лад ва ритм тасаввурлари қўшиқ устида турли ижодий вазифаларни бажариш орқали эшитиш мумкин. Ритмик жўрликни, киришни ўзи яратиши, мос келадиган чолғуни танлай билишни ижодий ишлар, ижрочилик кобилиятларида кўриш мумкин. Партитурани ёдлаш учун турли усулларни қўллаш мумкин: ноталар ёрдамида, ритмик ёзувлар; қўл ҳаракат белгилари, эшитув ёки ижрони кузатиш

орқали эришиш мумкин. Зарбли чолғуларнинг партияларини эслаб қолишни тезлаштиришда умумий ва турли ҳолатлардаги ҳар бир чолғуларнинг ритмик суратини таҳлил қилиш, билишга эришилади. Хусусан, шуни аниқлаш керакки, маълум бир партия куйнинг ритмик ҳаракатини такрорлайдими ёки у мустақил ритмик суратга эгами, чолғу барча ҳиссаларнинг пульсини берадими ёки кучли ҳиссани таъкидлайдими. Бундай таҳлил ўқувчиларнинг партитурани тезроқ ёд олишга, чолғуда ижро пайтида ва муҳим мусиқий вазиятларни эслаб қолишда ёрдам беради. Оддий ритмик партитураларни ижро этиш орқали болалар мусиқа воситаларининг ифодавийлиги ҳақидаги тассуротлар оладилар, мустахкамлайдилар, уларни бадиий оброзларга мос равишда ишлата олишни ўрганадилар. Бу эса мустақил ёки ўқитувчи билан биргаликда жўр бўлиб асар яратишда қўл келади, албатта. Шундай қилиб, ўқувчилар мусиқа шаклининг тузилиши, мусиқанинг ривожланиш қонунуиятлари ҳақида элементар билимлар оладилар. Демак, илк машғулотлардан бошлаб, чолғуларда ижро этишни ўргатишда ўқувчиларни бадиий изланиши учун вазифалар бериш бериш мумкин ва барча мусиқий-ижодий фикрлашни шакллантириш керак.

Юқорида кўрсатиб ўтилган турли мусиқий фаолиятлардаги шакллар ва ритм ҳиссининг бирлиги болаларнинг мусиқани тушунишларида муҳим роль уйнайди. Уларнинг ҳар бирини алоҳида кўриб, таҳлил қиламиз. Мусиқа маданияти дарсларида болалар мусиқа чолғуларини қўллаш Дарсда мусиқа чолғуларида ижрога ўргатиш, мусиқийлаштириш вазифасини бажаришда дарсга ҳалақит беради, ўқувчиларни чолгитади деган фикр мавжуд. Агар ўқитувчи II ёки III синфнинг бешинчи-олтинчи дарслари давомида киритса, албатта болалар чолғулар асбобларини ўрганишда чалғийдилар. Бундай ҳолатни юзага келтирмаслик учун, биринчи навбатда болаларга мусиқий чолғулар урнига оддий шиқилдоқлар ва таёқчалар бериш зарур. Дарсдан аввал ҳар бир ўқувчида у ёки бу ўқув қуроли бўлиши керак. Айрим чолғулар бузилиб қолиши мумкинлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. Чунки болалар улардан қай йусинда фойдаланиш, вазифани бажаришда унинг тўғри ёки нотўғрилигини билиш жараёнида ўзлари онгли равишда сезмай синдириб қўйишлари мумкин. Болаларнинг мусиқага бўлган қизиқиши маълум бир интизомни ўрнатади. Илк дарсларда чолғуларни айрим гуруҳ болалари қисқа муддатга оладилар. Ушбу гуруҳ болаларининг ижросини бутун синф кузатади ва ижро сифатини оғзаки баҳолаб беради. Берилган вазифани гуруҳнинг барча ўқувчилари яхши бажарганидан сўнг бутун синф ўқувчилари мусиқийлаштиришга таклиф

этилади. Буни дарснинг охирида бажариш мақсадга мувофиқ, чолғулар эса қаторларга қараб бўлиб берилади: Биринчи қатор – ёғочли, иккинчи қатор – металл, учинчи қатор – шитирловчи ёки товушли чолғуларда ижро этади. Синфдаги товуш шовқинидан халос бўлиш учун овозсиз клавиатуралардан, яъни расмли металлофон ёки бошқа чолғуларнинг суратларидан фойдаланиш мумкин. Бундай тасвирлар ҳар бир бола олдида бўлиши шарт. Бундай усул болаларнинг ички эшитувининг фаоллашувига катта таъсир кўрсатади. Сентябр ойининг ўртасига келиб (бу вақтгача болалар иккита ритмик бирлик билан танишадилар - чорактали ва нимчорактали нота, паст, ўрта ва юқори товушлар, оддий ритмик усуллар) болалар нафақат куйлаб, мусиқани танлаб чолғуларда ҳам ижро этадилар. Бунда ўқувчиларни чолғулардан фойдаланишда эҳтиёт бўлишни, уларни эркин ушлаш кераклиги ҳамда огоҳлантириб қўйиш керак. Ўқитувчи болаларни чолғу жаранги билан топиштиради. Тембр ҳақидаги илк маълумотларни биринчи дарсданоқ мустаҳкамлаш зарур. Бунинг учун “акс садо” ва «овозидан топ» ўйинини ўйнаш мумкин. «Овозидан топ» ўйинида болаларга турли чолғу тарқатилади, ўқитувчида эса чолғуларнинг тўплами қолади. Ўқитувчи болаларга кўрсатмай ифодали ритмик шаклини ижро этади, кейин эса ушбу шаклни кимда шундай чолғу бор бўлса қайтаради. Энг муҳими шуки, бунда болалар ижроларида ритм ва

эшитув шаклнинг характерни кўрсата олишлари керак, бунинг учун албатта улар диққат билан тинглашлари зарур. Биринчи дарсдаёқ барча ўқувчилар ушбу вазифани янги фаолиятда ўз кучларига ишонишлари учун бажаришлари шарт. Чунки янги фаолиятга қизиқишлари сусайиши мумкин. Келгуси икки- уч дарсни чолғуда ижро билан бошлаш керак. Чунки бу болаларда қизиқишнинг устунлигини ошириш, чолғуда ижро этишни ёки уни ушлаб кўриш хохишини уйғотади. Биринчи синф ўқувчилари катта қизиқиш билан олдиларига куйилаётган вазифаларни яхши бажарадилар. Ижро пайтида улар нафақат ритмик ҳаракатни балки кириш ва якуний қисмларнинг динамикасини тўғри ижро этадилар. Ижролари эса эмоционал бой ва ифодалидар. Аввалига қўшиқ, кейин эса мураккаб бўлмаган ритмик партитуралар ўрганилади. Асарлардаги турли образларни фарқлай олиш учун лад жиҳатидан ўхшаш, ритмик, партитура тузилиши бўйича ухшаш ва контраст асарлар олинади. Бундай мисолларда болалар мусиқани янада ёркинроқ ҳис этишади. Ўқувчиларга чолғу асбобларида ижрога ўргатиш методлари Чолғуларда ижро жараёнида лад ҳиссини ривожлантириш усуллари. Лад ҳиссини ривожлантириш мақсадида чолғулардан фойдаланишга бир

қанча сабаблар мавжуд. Бошланғич синф ўқувчилари орасида мусиқий эшитув қобилияти кучсиз бўлган, эшитув ва овоз ўртасидаги координацияси ёмон бўлган болалар кам эмас. Лад ҳақидаги тасаввурни ўзлаштириш улар учун қўшиқчилик фаолиятида маълум бир қийинчиликларни тугдиради. Мусиқа чолғуларида ижрода турли кўргазмали қуроллар ва эмоционал ёндашув усуллардан фойдаланиш болаларнинг мусиқий қобилиятларини фаоллаштиради ва мусиқага бўлган қизиқишини орттиради. Дарсда ўқувчиларга мусиқий-дидактик материал берилади, уни куйлаш ва ижро этишлари мумкин. Бу дидактик ўйинлар асосида ўқувчилар мажор ва минорнинг босқичлари билан ва уларнинг характерли интонациялари билан босқичма-босқич танишадилар. Биринчи ўрганиладиган қўшиқ ва пьесалар албатта ўзининг ёркин оброзлилиги, бир вақтнинг ўзида аниқлиги ва оддий интонацияси билан ҳамда катта бўлмаган товуш диапазонига эга бўлиши керак. Улар мажорнинг V ва III ёки V ва VI босқичларининг кетма-кетлиги ёки такрорланиши асосида тузилади. Мусиқий материалда ўқувчилар аниқ лад элементлари билан танишадилар. Мажор ёки минорнинг интонацияси билан танишганларидан сўнг уни нота ёзувида ёки лад босқичларини қўл белгилари орқали кўрсатиб

ўргатилади, қўшиқ оҳангини товушли чолғуда ижро этишни болаларга таклиф этиш тавсия этилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Биринчи босқичда товушқаторли чолғуда оҳанг ижро этиш усули қўлланилади, ундаги натижа орқали ўқитувчи болаларнинг эшитувининг ривожланишини баҳолайди. Айникса, куйлай олмайдиган болаларда мусиқий-эшитувни мустахкамлашда товушли чолғуларнинг аҳамияти катта. Хотирани янада яхшилашда, чолғуда фақат оҳангни ҳосил қилишда иштирок этадиган пластинкаларни қолдириш керак. Бундай усул болаларнинг ички эшитувини фаоллаштиради, лад муттаносиблигини ҳис этишда уларнинг диққатини жамлайди. Махсус конструкцияли чолғулар пластинкаларни алмаштириш имконини беради. Шу асосда болалар ўзларига таниш бўлган қўшиқ оҳангларини, қўшиқ куйлашга қулай бўлган тоналликда куйлашлари учун керакли пластинкалар куйилади. Ўқувчилар янги билимларни ўзлаштириш билан бирга аввал ўрганилганларни мустаҳкамлаш ва такрорлаш керак. Бунинг учун ўтилган барча пьеса ва қўшиқларни қайтариш зарур. Бадиий жараёнлардан болалар айрим кўникма ва малакаларни яхши эгаллай олмаса, уни ўзлаштирди дея олмаймиз. Бир вақтнинг ўзи вокал импровизацияси биринчи ва иккинчи синф ўқувчиларининг кўпчилиги учун маълум бир қийинчиликлар тугдиради, лекин ижро ижодий вазифани иккинчи- учинчи дарсданок яхши бажарадилар. Чунки оҳангни тўғри интонация қилиш

уларга қийин, чолғу ижро эса осонрокдир. Ладнинг босқичларини бўғинлар билан номлаш чолғу ҳақидаги фикрни қийинлаштиради. Шунинг учун нотали матн билан ишлашда болаларнинг диққатини нота белгиларини лад босқичи урнида асослаш керак. Бунинг учун ҳар бир нотага рақамлар, яъни босқичига мос қилиб қўйиш зарурияти тугилади. Яна ўқувчилар нота номларини айтишлари ҳам муҳимдир. Масалан, қўшиқ «до» товушидан бошланса, қўшиқни бир босқич юқорига кўтарилди. Қўшиқ энди кайси товушдан бошланади? - дея ўқувчиларга савол берилса, ўқувчиларнинг диққатини жамлайди, фикрлашга мажбурлайди. Албатта бу вазифани мураккаб бўлмаган материалда қўллашдан бошланади. Мусиқий чолғуларда ижро этишда ритм ҳиссини ривожлантириш Ритм ҳиссининг ривожланиши жуда ҳам қийиндир. Болаларнинг ритмни ҳис қилиш қобилиятлари қўшиқ куйлаш ва мусиқа тинглаш билангина етарлича ривожланмайди. Ритм ҳиссининг шаклланиши мусиқий-ритмик муносабатларнинг фаол ўзлаштиришини талаб этади. Бунга мусиқий-ритмик ҳаракатлар, оддий ритмик чолғуларда ижро, бўгинларни ритмик суратда ишлатиш («та», «ти») киради. Элементар мусиқийлаштиришни ўқувчиларда ритм ҳиссини сезиларли даражада фаоллаштиради. У таниш қўшиқларни металлафон ва ксилафонда ижро этиш, тинглаш ва вокал-хор репертуарига ритмик

аккомпаниментни ижро этиш жараёнида ривожланади. Мана шундай вазифаларгина ўқувчиларнинг диққатини мусиқадаги ритмик ривожланиш, ундаги эмоционал ҳолатни ўзида ҳис қилиш каби ходисаларга қаратади. Ўқувчиларга ритми ҳиссини кетма-кет шакллантирадиган илк материаллар сифатида чолғу қўшиқ-миниатюралар, пьесалар, тинглаш учун чолғулаштирилган асарларни қўллаш тавсия этилади. Оддий мусиқий чолғуларда ижро этиш – мусиқий тарбиянинг илк босқичларида жуда яхши таъсир кўрсатади, яъни мусиқий-эшитув тасаввурларини шаклланишига, ритмнинг эмоционал асосини очишда, ижрочилик малакаларини ривожлантиришда ёрдам беради. Мураккаб чолғули жўрнавозлик болаларнинг имконият даражаларига ҳамиша мослашиши керак. Партитурани соддалаштириш ёки аксинча, мураккаблаштириш мумкин. Шунингдек, уларни бошқа асарга ритмик жўрнавозлик сифатида бериш ҳам мумкин. Бундан ташқари, уларни ижодий вазифаларда намуна сифатида ҳам ишлатиш мумкин. Ритм ҳисси, ритмик малакаларни фаол ва кетма кет шаклланиши учун катта ва шакл жиҳатдан мураккаб бўлмаган асарлар қўлланилади, яъни улар ўқувчилар томонидан куйлашда, товушли чолғуларда ёки тинглаш жараёнида ўзлаштирилган асарлар ишлатилади. Ритм ҳиссининг ривожи бир неча йуналишда бирга олиб борилади: - бунда болалар турли чўзимларнинг муттаносиблигини тушунадилар.

- турли ритмик шаклларнинг ўзлаштирилиши, уни эслаб колиш орқали ички ритмик эшитув ривожланади. Кучли ва кучсиз ҳиссалар ҳакидаги. тасаввурлар уларнинг пульсацияларининг ҳосил бўлишидан мустаҳкамланади. - чолғу жўрлиги орқали ритмнинг эмоционал асоси ҳақидаги тасаввурларнинг шаклланишига имконият беради. Ритмнинг эмоционал асоси ҳақидаги болаларнинг тасаввурлари чолғуларнинг ёрқин ранг-баранг жаранглари орқали кучайтирилади. Хусусан, соатнинг чиқиллаши ёки ёмғир томчилаши. Ритмик жўрликнинг ифодавийлигини, тасвирийлигини асарни тахлил қилиб билиш зарур – унинг характери ва мусиқий ифода воситаларини аниқлаш орқали эришилади. Мусиқий-ритмик ҳисни ривожлантиришни вазифа бериш билан бошлаш тавсия этилади. Болалар вазифаларни бажаришларида ритмик чолғуларда ўқувчи ижро этаётган марш мусиқасидаги бир текис ритм ҳиссини ижро этишлари талаб этилади. Бундай вазифани бажаришда мусиқа остида ҳаракат бажаришни, кучли ва кучсиз ҳиссаларнинг ўзаро алмашиниб келишини таҳлил қилишни тақозо этади. Ритмнинг ўзгариши асарнинг характерининг ўзгаришидан далолат беришини айтиб ўтиш лозим. Биринчи босқич вазифаси, пульсация ҳиссининг ривожига қаратилган бўлиб, бир хил темпга эга бўлган асарлар асосида кўрилади. Кейин эса

контраст тепмга эга пьесалар қўшилади. Турли тезликдаги ҳиссаларнинг ҳаракатини ҳис қилиш ўқувчиларда мусиқий-ритмик ҳисни фаоллаштиради, мусиқадаги ритмнинг тасвирийлигини, ифодавийлигини тушунишга, фарқлашга ёрдам беради. Бундай вазифаларни бажаришда ҳар бир асарни жўрлиги учун ўқувчиларга чолғу танлаш имкони берилади, аниқ тембр ёрдамида бадиий образни ёрқин кўрсата олишда қўлланилади. Иккинчи босқич – кучли ва кучсиз ҳиссларнинг алмашиниб келишидир. Турли ҳиссалар ҳақидаги тасаввурларни шакллантиришга қаратилган вазифа болаларга таниш бўлган қўшиқлар, пьесалардаги мазмунан кучли ҳиссага тўғри келадиган асарлар берилади. Болалар кучли ва кучсиз ҳиссаларни чолғуда аниқ ижро эта бошлаганларидан кейингина, қўшиқнинг «пульси»ни икки ҳиссали улчовда ўзлари томонидан ёзишларини таклиф этиш мумкин. Бунда болалар метр, такт чизиғи ва ўлчовлар ҳақида маълумот оладилар. Шу каби тасаввурларни янада фаоллаштириш мақсадида ўқитувчи ўқувчиларга таниш бўлган қўшиқнинг «пульс» ёзувини таклиф этади ва ундаги хатоларни топиш каби вазифаларни бериш мумкин. Учинчи босқич – метрик пульсацияни ўзлаштириш билан бирга мусиқада ритмик шаклни ҳам ўзлаштириш буйича ишлар олиб борилади, икки турли ритмик бирликларнинг алмашиниши асосида - чорактали ва нимчорактали

нота ёки нимчорактали ва яримтали нота кўрилади. Шу туфайли болалар чўзимликларнинг муттаносиблигини енгил ва онгли равишда қабул қиладилар, асардаги ритмик киришни ва жўрликни ижро этадилар. Ритмик шаклларни мақсад сари ўзлаштиришни куйдаги машқлардан фойдаланиб, амалга оширилади: а)Ўқитувчи ва ўқувчиларнинг чолғу жўрлиги билан саломлашиш: б) «Акс-садо» ўйини, унда ўқитувчи болаларга таниш бўлган куйни фортепианода ифодали ижро этиб беради, болалар эса ундаги ритмик шиклни чолуларда қайтарадилар; в) нота ўрнига чолғули-ритмик бўғинлар орқали жавоб қайтариш Ўқувчиларни узун ва қисқа товушларнинг фарқини ўзлаштирганларидан сўнг, турли ритмлар асосида тузилган ҳаракатларни, яъни жўрнавозликка ўтиш мумкин. Маълум бир гуруҳ болалар дўстларининг қўшиқларига бир текис ритмик ҳиссада жўрлик қилишади, бунда қўшиқдаги чўзимликлар икки барабар қисқа ёки узун бўлиши мумкин. Агар чолғу партияси қўшиқнинг ритмик суратини такрорласа унда ўқувчилар биргаликда ҳам куйлайдилар, ҳам ижро этадилар. Партияларда паузалар учраши кузатилади. Улар икки эшитувни ривожлантириш қийматига эгадир. Лекин улар болалар учун маълум бир қийинчиликларни келтириб чиқаради.

Шунинг учун бу жараён аввалдан тайёргарликни, махсус усулларни талаб этади. Илк малакаларни чолғу пьесаларда шакллантириш мумкин, «акс садо» ёки диалог қонунияти асосида ёзилган, ундан кейин эса қўшиқка жўрлик қилиш устида ишлаш мумкин. Унда зарб кучли ҳиссага пауза эса, кучсиз ҳиссага тўғри келиши доим алмаштириб турилади. Ритм ҳиссини ривожлантиришдаги вазифаларни ўйин шаклида бриш ката аҳамиятга эгалиги маълумдир. Ушбу вазифаларни бажариш учун ўқувчилардан чолғулар билан танишиш, чолғуларнинг мусиқий тасвирийлиги ва ифодавийлик имкониятларини, товуш ҳосил қилиш техникасини билиш талаб этилади. Чолғуларни синфдаги ритмик ҳисси кучлироқ бўлган болаларга берилса, мақсадга мувофиқдир. Аввалига ҳар бир чолғу билан алоҳида ритмик сурат ишланади. Кейин эса иккитадан фортепиано жўрлигида ижро этилади. Ушбу асар бир неча дарслар давомида ўрганилади ва мустаҳкамланиб борилади. Ёғочли қошиқнинг кучли ва кучсиз ҳиссаларга урилишида болалар адашиб кетишлари мумкин. Шунинг учун бу чолғу билан алоҳида ишлаш керак. Масалан: 2-синф дастуридаги «Қари наво» куйига қошиқ, дойрача , учбурчак, сурнайча ва қарсақ (чапак)ни жўрликка олинди. Хар бир чолғудан

иккитадан бўлса, 8 та чолғу ва қолган болалар чапак билан фақат 3 қисмига жўр бўлишади. Бошланғич синф ўқувчилари билан ишлашда, табиийки, энг содда чолғу асбоблари қўлланиши мумкин. Бу чолғулар соф, майин жаранглаши ва кўриниши чиройли, безакли бўлиб, ўқувчиларни ўзига жалб этиши ҳамда ижрода қулай булиши талаб этилади. Ижро пайтида гавда, буйин, бошнинг эркин ҳолатига эътибор қаратилади. Болалар мусиқа ижрочилигини ривожлантириш устида ишлаш методлари Биринчи машғулотларданоқ хар иккала гуруҳдаги, яъни ритмик ва мелодик чолғулардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Мелодик чолғуларда ижро этиш усулларидан қуйидагиларни келтириш мумкин: - содда қўшиқ куйларини (бир, икки товушдан иборат) чалиш; - «акс-садо», «қушчалар айтишуви» каби ўйин шаклидаги мусиқа машқларини чалиш; Ўз мазмуни ва қоидаларига эга бўлган ўйин, эртак, мусиқий ҳикоялар ўқувчилар учун ижодий ҳаракатларда қулай иш шакли ҳисобланади. Ўқувчиларнинг лад ва ритм ҳақидаги мусиқий тасаввурлари қўшиқ куйлаш жараёнида турли хил ижодий вазифаларни бажариш орқали жадал ривожланади. Буларга:

- қўшиқка ритмик жўрлик, кириш қисмини «тўқиш»; - қўшиқнинг характери, образига мос келувчи чолғуларни танлаш ва бу ҳақидаги фикрни асослаб бериш; - ўқитувчи томонидан таклиф этилган жўрлик турларидан асар кайфиятига мос келадиганини танлаш ва ҳоказо. Бу хилдаги вазифалар асосан ритмик ва мелодик чолғулар ёрдамида бажарилади. Партитураларни ўрганишда турли йўллар қўлланилади: - нота ёзуви, ритм ёзуви; - эшитув орқали чалиб ўрганиш; - ижрочининг чалишини кўриб ёдлаш орқали ўрганиш. Эслаб қолиш жараёнини тезлаштириш мақсадида хар қайси партиянинг ритмик кўринишини оғзаки таҳлил қилиш ёрдам беради. Масалан, ритмик ҳаракат жўрлиги куй усулини айнан қайтарадими ёки мустақил кўринишига эгами, фақатгина кучли ҳиссани кўрсатадими ёки ҳиссалар пульсациясини кўрсатадими? Мусиқа чолғуларида ижрочилик ўқувчиларда мусиқа идрокини фаоллаштиради ва чуқурлаштиради. Оддий ритмик партитураларни ижро этиш жараёнида болалар мусиқа ифода воситалари ҳақида, асарнинг тузилиши, шакли, мусиқанинг ривожланиш хусусиятлари ҳақида бошланғич билимларга

эга бўладилар. Шуни таъкидлаш лозим-ки, чолғуларда чалишга ўргатиш асосида биринчи машғулотларданоқ, ўқувчиларга бадиий-муаммоли вазифалар бериш ва уларда мусиқий ижодий фикрлашни фаоллаштириш ўқитувчининг асосий педагогик вазифаларидан биридир. Болалар чолғу асболари классификацияси Болалар чолғу асболарини бир неча турларга бўлиши мумкин (41-бетга қаранг). 1) жарангли асбобларга – баландлиги аниқ бўлган ўйинчоқ асбоблар, шиқилдоқ, бубен, барабан, костанеталар киради. 2) Бир хил баландликда товуш чиқарадиган асбоблар – улар ёрдамида ҳар хил ритмларни бир оҳангда ижро этиш мумкин. Сурнай, рожоклар киради. 3) Диатоник ва хроматик товушқаторларга эга бўлган асбобларга – металафон, пианино, роялчалар, кларнетчалар, флейтачалар, саксофонлар, баянчалар киради. Бу асбобларда бемалол қўшиқ оҳангларини ижро этиш мумкин. Шунинг учун тўрт гуруҳ асбобларининг ўзи ҳам бир неча гуруҳга бўлинади: а) торлилар – қитра, дўмбра, балалайка, дутор, рубоб ва ҳоказо. б) дамли чолғулар – флейта, саксафон, най, сурнай, триоллар ва ҳоказо. в) клавишли чолғулар – аккордион, гармоника (бунда товуш клавишни босиб гармоникада ҳавони итарганда ҳосил бўлади).

г) уриб чалинадиган чолғулар – бубенлар, учбурчак, тарелка, барабан, металлафон, кселофонлар киради. Мусиқада дидактик ўйинлар жараёнида мусиқий чолғулар аҳамиятини ошиб боради. Болалардан товушларни баландлиги, узунлиги, темпи, динамикаси ҳақида билишлари талаб қилинади. Товуш баландлигини сезиш ҳиссини шакллантириш учун ҳар хил баландликдаги қўнғироқчани баланд товушни ижро этаётганини аниқлайдилар. Ритм ҳиссини шакллантиришда барча уриб чалинадиган асбоблар гуруҳидан фойдаланиш мумкин. Динамик эшитиш қобилиятини аниқлаш учун барча асбобларни қўллаш мумкин. Болалар мусиқа оркестрини тузиш учун иложи борича бир хил асбоблар гуруҳидан фойдаланиш мумкин. Бундай оркестрларни ташкил этишда овози паст асбоблардан кўпроқ, овози баландлари камроқ ишлатилиши керак. Савол ва топшириқлар 1. Болалар чолғуларида ижрочилик фаолиятининг аҳамиятини тушунтириб беринг. 2. Болалар чолғуларида ритм ҳиссини шакллантириш неча босқичда амалга оширилади? Уларни шарҳлаб беринг. 3. Чолғучилик фаолиятини амалга оширишда репертуар ва иш методларининг аҳамиятини ёритиб беринг.

4. Дарсда қўлланиладиган болалар мусиқа чолғуларига тавсиф беринг. 5. Дарсда чолғучилик фаолиятини ташкил этиш йўллари қандай? 6. Болалар чолғуларида ижро этиш фаолиятини қайси фаолиятлар билан узвий олиб бориш мумкин? 7. бирор бир мусиқий асарга болалар чолғусида жўр бўлиш йўлларини кўрсатиб беринг.

O'xshashlar

Мусиқа дарсида ўқувчиларнинг мусиқий саводхонлигини таркиб топтириш

Мактабгача таълим муассасаларида мусиқий тарбиянинг мақсад ва вазифалари гуруҳ ва фаолиятлар кесимида

Мусиқа ўқитиш методикаси педагогик принциплар тизимида

Мусиқа тарбиясида ДТС ва педагогик технология талаблари

Мусиқий таълимда инновацион талаблар