Yosh afg’onlar harakati

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.8720703125 KB

Ko'chirib olish

Yosh afg’onlar harakati Reja: Kirish. 1. Afg’onistonning XX asrning boshidagi ahvoli. 2. Yosh afg’onlar harakatining tashkil topishi. 3. Yosh afg’onlar harakatining Afg’oniston madaniy hayotida tutgan o’rni. Xulosa. Foydalanilgan adabyotlar

$Kirish. Bu mavzu Afg’oniston tarixini o’rganishda juda ham dolzarb mavzu. Chunki be da\Tda Afg’oniston mustaqil davlati tashkil etilib, davlat mustaqilligi e loo qilingan. Qadim - qadimdan qabilaviy hayot tarziga moslashib kelgan, linn liida arfanalar muhum o’rin tutgan elatlarga yangi tartib qoidalarini o’isatish juda ham mashaqqatlidir. Afg’oniston xalqi XIX asrning oxirlarida Фяптй qonunlarini butunlay o’z hayotiga joylab oladi. Arablarning O’rta Osiyoga bosqinchilik yurishlari davrida kirib kelgan islom dini XX asrning boshfarida ham xalqlar e’tiqodida kuchli edi. XX asr boshlariga kelib A%"omstonda siyosiy vaziyat o’zgaradi. Amir Abduraxmonxon tomonidan: jL±ZL~.z2. n davlat siyosati birmuncha o’zgaradi. Bu davrga kelib, jahonda bam siyosiy jarayonlar kuchli o’zgarishlarga uchrayotgan edi. Dunyo yirik Jtartaiiar tomonidan boTib olinayotgan edi. Bu davrda yirik-yirik davlatlar jatum urushi boshlash arafasida edi. Ularning maqsadlari oldin boTib olingan fill* ni qayta boTib olish edi. Afgfoniston davlati siyosiy jihatdan juda ham ■in mintaqada joylashgan edi. Uning hududidan to’g’ri Eron, Hindiston та Yaqin Sharq davlatlariga chiqish imkoniyati bor edi. Shu sababli Angliya, kssxya va boshqa Yevropa davlatlari bu siyosiy mintaqaga qiziqish rrLcnz’-.’.ir. Hamma davlatlardan ham ko’proq imkoniyatlarga Buyuk r~-_L-i ega edi. 1907 - yildagi bitim tufayli buyuk davlat uning Air cmiston va Erondagi manfaatlarini tan oladi. Afg’on xalqi ozodlik mm ш \ u\ iiini XX asrning boshlarida boshlaydilar. 1919-yilning may-avgust ir.zi. ..chunchi ingliz - afg’on urushi boTib o’tadi. Bunda Afg’oniston onadi va 8 - avgust kuni Angliya Afg’oniston hukumatining ■Dsaqilligini tan oladi. Bundan so ng Omonullaxon boshchiligidagi "Yosh як aoiar" o z islohatlari loyihasini ishlab chiqa boshlaydilar. Omonullaxon sqichli islohatlar loyihasini ishlab chiqadi va hayotga tadbiq etadi. tinne da\"rida soliq siyosati, harbiy siyosat, madaniy va ma’rifiy, hokimiyat ftMfapruvida islohatlar o’tkaziladi. Uning davrida mamlakat tarixidagi hir imhi Konstitutsiya ishlab chiqiladi va hayotga tadbiq etiladi. "Yosh шШшЛж ~$

harakati va uning hukumati asosan dunyoviy xarakterda edi. Ular islohatlarni amalga oshirar edi. Ularning islohatlari jahon n bo’lgan. Mamlakatni madernizatsiya qilish, beriladi. Buning uchun yer egalari qabul qilib oladi. Keyinchalik Pag’mon inqirozga yuz tutadi. Pag’monliklar ham keyinchalik atiga ishonchsizlik bildiradi. - ии та "yosh afg’onlar" hukumati o’z islohatlari bilan inglizlar ashvishga solib qo’yadi. Masalan, ularning qonunlariga shartnomalar tuzish tahlil qilinadi. Omonullaxonning safarlaridan maqsadi tashqi siyosatini yaxshilash va chet el andozalaridan holda mamlakatning ichki siyosatini yoTga qo’yoshdan iborat Sararlardan vataniga qaytgach Omonullaxon islohatlarining yangi boshlab yuboradi. 1928 - yil avgust oyida Pag’monda yirik va ayrim qabilalarni ba’zi imtiyozlardan mahrum etuvchi qabul qiladi. Bu yangi islohatlar musulmonlarning qattiq uchraydi va mamlakatning ichki siyosatida Omonullaxonning ga olib keladi. Dunyoviy va demokratik sudlar tashkil etilib, Hamma mullalar va ularning yordamchilarining davlat dan o’tishlari majburiy qilib qo’yiladi. Bundan tshqari qirol va tarafdorlari oila - nikoh munosabatlarini modernizatsiyalashga Bunga koTa nikohdan oTishning eng minimal yoshi belgilanadi. islohatlar albatta ko’pchilikka maqul kelmaydi. Xalq hali bunga r~as edi. Shuning uchun ular omadsizlikka uchraydi. Shu yilning zi bir qancha noroziliklar boTib oTadi. Shohning ko’pgina tanqidga uchraydilar. "Yosh afg’onlar"ni o’qitish maktablarida iriohatlarni o’tkazish chogTda soxtaliklar vujudga keladi. tashqari "yosh afg’onlar" hukumatining iqtisodiyotni rivojlantirish ko’pgina islihatlarni o’tkazganligi maTum. Tashqi iqtisodiy chegaralash, Afg’onistondagi ingliz - hind yirik manapolyalarini va mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida protensionizm siyosatini qoTlashga majbur boTadi. Bunda chet el korxonalari toTaydigan soliqlarni oshiradi va boj toTovini 20-yillarda Afg’onistonda birinchi savdo aksionerlik jamiyatlari m boTadi. Buning natijasida mahalliy kapitalning birlashuvi yuz beradi. a yillarda

20 ga yaqin savdo shirkatlari 5,5-6 mln. afg’onimiqdordagi tashkil qiladi. Shirkatlar muhim tovarlarni aniqlar va ularni ishlab e’tibor qaratardi. Keyinchalik Afg’onistonda chet el kapitallari ayadi. Borlari ham ilgarigidek kuchli emas edi.

$ж oxiriga kelib milliy korxona va shirkatlarningtashqi savdodagi 40 % ga yetdi. 1928-yil Lo’yi jirg’ada Omonullaxon G’arb sanoat ga qisman konsessiya berilishi haqida deputatlarni xabardor ularga muhokama qilishni buyurdi. Omonullaxon davlat ehtiyoji zaianiladigan savdo kapitallarini jamlagan davlat banki tashkil inqildi. Ammo bu loyiha savdogarlarni qoniqtirmadi. Ular o’z da\"lat banklariga qo’yishdan bosh tortdilar. аявоап ingliz-hind kapitaliga protensionizm siyosatini qoTlaydi va bu bilan aaballiy savdogarlar va ishlab chiqaruvchilarni himoya qiladi. "Yosh ШЁЕОШШ *’ bundan tashqari harbiy sohadagi islohatlarni ham keng olib Inglizlar bundan ham tashvishlana boshlaydilar. Chunki OaiMoullaxonmng zamonaviy armiyaga ega boTishi kelajakda ingliz Кн & юшЕа ham xavf solishi mumkin edi. Ular bunga qarshi chora -aadfenriar qo’llashni boshlaydilar. "Yosh afg’onlar" hukumatiga qarshi mo 2E alonlar uyishtirishni boshlab yuboradilar. Masalan, Omonullaxon armiya aazmati muddatini ikki yildan uch yilga oshirgan edi. qo’llab - quvvatlashdan bosh tortadi. Qo’zg’alonchilar kurashda$

Afg’onistonning XX asrning boshidagi ahvoli. Omonullaxonga o’z qabilasi ham yordam bermaydi. Uning ^■bilalari shariat qonunlarini tan olishini talab qiladilar. Shundan so’ng Omonullaxon Jalolobodga o’zining qarindoshi, qo’zg’alon a’zolaridan boTgan Qobul gubernatori Ali Axmadxon bilan suhbat o’tkazish uchun jo’naydi. 1929 - yilning yanvari boshida u sulh tuzishga erishadi. 5 - yanvarda T odda mahalliy qabilalar Jirg’a chaqirishadi. Ular o’z talablariga mos ^onunlar yaratadilar. Shariat qonunlari o’rnatiladi, soliqlar pasaytiriladi, chet d missiyalari bekor qilinadi. O’ziga xos hukumat opparati tuziladi. Vbrr.iakatdagi ichki siyosiy inqirozlar ingliz imperalizmining hududlarda L_cr_ayi shiga olib keladi. Qo’zg’alon tashkil etilgunga qadar ingliz r. istlari Hindiston va chegaradosh hududlarda harbiy kuchlar to’playotgan r-a a: Ular Afg’onistondagi vaziyatdan xabardor boTib turadilar. 1928 -g nayabr oyida mamlakatdagi qo’zg’alonlardan xabar topgan ingliz - qo’shinlari o’z harakatlarini boshlaydilar. Bu vaqtda mashhur ingliz asi agenti Polkovnik Laurens chegara hududlarda paydo boTadi. U chegaralarda yashovchi qabilalar orasida yashirincha faoliyat olib мг . г . nukumatga qarshi bir qancha ishlarni amalga oshiradi. - borada inglizlar ochiqchasiga afg’on voqealariga aralasha boshlaydilar. igliz samoliyotlari Afg’oniston havo yo’llarida buzg’unchiliklar sodir iladilar. Angliya elchisi Xemfris Qobulda Bachai Sakao bilan uchrashuv "ikazishga erishdi. U amirni o’z g’oyalariga ishontiradi. Qobul ingliz missiyasi uchun evokuatsiya qilinadi. Shu bilan ular Omonullaxonga qarshi arakatlarni to’xtatishmadi. Inglizlar Sheralixorming nabirasi Muhammad fmarni Hindistonning Ollohobod shahrida amir deb e’lon qiladilar va uni knonullaxonga

qarshi harakat boshlashda qo’g’irchoq boshliq qilib oladilar. bihammad Umarxon sharqiy qabilalar qo’zg’alonlariga boshchilik qilishni oshlaydi. Bu orada "yosh afg’onlar" ning rejimi kapitulyatsiyaga uchray oshlaydi. 1929-yil 9-yanvarda muhim islohatlar bekor qilinadi. Ijtimoiy-laishiy islohatlar, umumiy jamiyat qurilishlari bekor qilinadi. Mashhur lamolardan tuzilgan senat tasdiqlanadi. Ular tarkibiga sardorlar, diniy akillar kiritiladi. Mullalar tomonidan shariat qonunlari ishlab chiqiladi. day holatda Omonullaxon islohatlarni saqlab qola olmaydi. Qobul Bachai о tomonidan to’liq egallangan edi. Yosh afg’onlar harakatining tashkil topishi. 1929 - yil 14 - yanvarda Omonullaxon o’z akasi Inoyatullaxon foydasiga taxtdan voz kechib, Qandahorga ketadi. Bachai Sakao sulhni buzib, 19 -var kuni o’zini mutloq hokim deb e’lon qiladi. Inoyatullaxon ingliz oliyotida Peshavorga uchib ketadi. Shunday qilib, Afg’oniston mustaqil ojlanishining bir bosqichi yakun topadi. Islohatlarning siyosiy inqirozi va Omonullaxonning taxtdan agdarilishi mamlakatda sinfiy kurashlarning boshlanishiga olib keladi. Mamlakatda yangi ijtimoiy kuch - feadal reaksiya tarqaladi. 20 - yillar oxirida mamlakatda inqilobiy holat vujudga kelgan edi. Hamma tabaqalarbir - biridan xavfsirab yashar edi. Chet davlatlar bunday vaziyatdan o’z foydasi uchun foydalanishga qaror qildilar. Dehqonlar va kambag’al chorvadorlardan i reaksiya kuchlari "yosh afg’onlar" hukumati bilan kurashda foydalandilar. Oar ingliz imperalizmi uchun katta foyda keltirishdi. Qobulda Bachai Sakao boshchiligida yangi hukumat tuziladi. Bu hukumatni yirik pomeshchiklar va I diniy rahbarlar qo’llab - quwatlaydi. "Yosh afg’onlar" hukumati ular nazdida mamlakatda kelib chiqqan siyosiy inqiroz sababchilaridan edi. Bachai Sakao hukumati shariat an’analariga sodiq deb e’lon qilinadi. Omonullaxon taxtdan ag’darilgach, shariat qoidalarini buzganlikda ayblanadi. Bachai Sakao hukumati barcha islohatlarni bekor qilganligini e’lon qiladi. Bundan tashqari, harbiy tuzilishda bir qancha o’zgarishlar qiladi. Reaksiya kuchlari mamlakatni boshqara boshlaydi. Bu holat o’z - o’zidan mamlakat

inqirozli holatga yaqin edi. Bachai Sakao dehqonlarni o’z tarafida heddirishni maqsad qilib, o’tgan yillardagi qarzi bor dehqonlarni kechiradi va soiiqlarni bekor qiladi. Bachai Sakao hukumatni mustahkamlash uchun Jtirashni davom ettiradi. Uning qo’shinlari 1929-yil may oyida Qandahorni bosib oladi. Bu borada shimoliy pravinsiyalar to’liq uning qoTiga o’tadi. lliroq ko’pgina hududlar o’z mustaqilligini saqlab qolganlar. "Yosh afg’onlar" ning muhim islohatlarini hukumat bekor qilgach, ijtimoiy -kidsodiy rivojlanishlar orqaga ketadi. Mamlakatda katta o’zgarishlar sodir po’ladi. Omonullaxon tomonidan ochilgan maktablar yopiladi. TaTim tizimi ■Wiat asosida qurilib, mullalar tomonidan nazoratga olinadi. Bundan tashqari adliya vazirligi qayta tuziladi va shariat qonunlariga mos sud ishlari bilan ■aig’ullanishi belgilab qo’yiladi. Ayollar Omonullaxon davrida olgan bopgina imtiyozlaridan mahrum boTadi. Yangi qonun chiqaruvchi organ ->miya" tuziladi. Uning tarkibiga dindorlar va xonlar kiritiladi. alakat iqtisodiyoti jar yoqasiga kelib qoladi. Tashqi va ichki savdo a-ot holatga keladi. Siyosiy va iqtisodiy tizim mamlakatni tang ahvolga > qo’ydi. Milliy sanoat barbod boTadi. Birdan tovar va mahsulotlar i oshib ketadi. Bunday holatda mamlakat inqirozga uchrashi aniq edi. pbchai Sakao soliqni kuchaytiradi, bosh tortganlarni o’limga mahkum iadi. Bu uning o’z deklaratsiyasini buzishi edi. Aldangan dehqonlar Qobul ■tumatini tashlab ketadilar. Tashqi siyosat ham omadsizlikka uchraydi. 129 - yil sovet, nemis, turk missiyalari Qobulda bo’ladilar. Bachai Sakao abqi siyosatni mustahkamlashga harakat qilmaydi. U savet - afg’on mnosabatlarini yomonlashishiga qo’yib beradi. Bu vaqtda mamlakat uchun bskva bilan aloqalarni yaxshilash lozim edi. Bu vaqtda mamlakat hududida "•snachilik keng tarqaladi. Savet hukumatiyordam berish masalalarini • yadi. Lekin bunday inqiroz vaqtida bu ish bermaydi. Chunki Sovet Lrsiiyasi ham bunday vaziyatdan qandaydir foyda olishi kerak edi. Bachai hkao afg’on - sovet munosabatlarini e’tiborsiz qoldiradi. Bu albatta tashqi Ifosat uchun katta yo’qotish edi.

Bachai Sakao hukmronligi davrida ham Afg’onistonda hokimiyat cbun kurash to’xtamadi. Jalolobodda joylashib olgan Qobulning sobiq amiri mamlakatdagi murakkab vaziyatdan foydalangan holda 20 - ш kuni o’zini sharqiy pravinsiyalar amiri deb e’lon qiladi. U ■onullaxonning barcha islohatlarini bekor qiladi va yangi soliq tizimini SLI : chiqadi. Unga bu ishlari uchun pul zarur edi. Shuning uchun hiolobodda hind savdogarlaridan oldindan 3 oylik soiiqlarni talab qiladi. Ali Axmadxon inglizlardan moliyaviy va harbiy yordam so’raydi. U Qobulga hujum qiladi. Lekin omadsizlikka uchraydi. Tayanchlaridan ayrilganidan so’ng u Peshavarga qochib ketadi. Bu orada Omonullaxon Qandahorga keladi va Inoyatullaxon bilan uchrashadi. U Qobulni egallashga tayyorlana boshlaydi. Qandahor aholisining ko’pchiligi uni qoTlab - quvvatlashdan voz kechmaydi. U o’ziga bir" qancha armiya to’plashga muvoffaq boTadi. U Qandahordan chiqib G’azni shahrini bosib olishga tayyorlanadi. Bu vaqtda u yerda Bachai Sakaoning ko’psonli armiyasi bor edi. Omonullaxon va yangi hukumat o’rtasida jang boTadi va unda Omonullaxon qo’shinlari qattiq talofatga uchraydi. Bu vaqtda Bachai Sakao qo’shinlariga durroniylarning azaliy dushmani boTgan gilzoylar kelib qo’shiladi. Bu holat Omonullaxonning og’ir ahvolini yanada qiyinlashtiradi. Armiyasining ruhiyati cho’kib, o’ziga ishonchsizlik paydo boTadi. Aprel oyining oxirlariga kelib, anniyada tartibsizliklar boshlanadi. Omonullaxon ko’pgina markaziy va sharqiy pravinsiyalardan yordam kutadi. Lekin ololmaydi. 1929 - yilning aprel oyida sobiq afg’on elchisi G’ulom Nabixon o’zbek va hazoriylardan ko’psonli qo’shin to’plashga erishadi. U katta kuch bilan Mozori - Sharif shahriga yurish qiladi va uni egallab oladi. U Omonullaxonning tarafdorlaridan edi. Uning hukumati tez erada Afg’onistonning shimoli bo’ylab keng tarqaladi. Ammo Omonullaxon op’shinlarining yengilishi uning ham kuchsizlanishiga olib keladi. Tez orada G’ulom Nabixon kurashni to’xtatishga majbur boTadi. Iyun oylarining boshida G’ulom Nabixon Afg’onistonni tashlab chiqib ketadi. Bu orada 1929 -yil bahori oxirlarida sobiq harbiy vazir general Muhammad

Nodirxon ©*z kurashini boshlaydi. U Omonullaxon tomonidan 1924-yilda Fransiyaga elchi qilib yuborilgan edi. U 1927 - yilda iste’foga chiqqan sobiq amaldor Lfa. Omonullaxon hukumatiga qarshi qo’zg’alonlar 20 -yillarning o’rtalarida boshlanadi. Bulardan 1924 - yildagi Partiyadagi qo’zg’alonni olsak boTadi. Qo’zg’alonning sababi amir Omonullaxon chegaradan tashqarida yashovchi ilalarni inglizlardan himoya qilishdan bosh tortishi edi. Bundan azablangan Paktiyo aholisi amirga qarshi bosh ko’taradi. Bir qancha alar va xonlar hukumatdan norozi bo’lishadi. Inglizlar qo’zg’alonda bevosita qatnashadilar. Ular Afg’oniston siyosatini nazorat ostiga olishga at qilishadi. Omonullaxon bor kuchi bilan mamlakat yaxlitligini saqlab hga harakat qiladi. Inglizlar esa bor imkoniyatlarini ishga sola boshlaydi. 1919 - 1921- yillarda tuzilga sovet-afg’on shartnomalaridan havotirlana aydilar. 1920 -yilda inglizlar afg’on hukumatiga sovetlar bilan omalarini bekor qilishlarini va sovet elchixonasini yopishni talab qiladilar. Shu bilan birga Hirot, G’azna va boshqa shaharlarda ingliz elchixonalarini ochishni talab qiladilar. Shu munosabat bilan Omonullaxon arkda majlis tashkil qiladi. Unda vazirlar, ofitserlar, yuqori martabali saroy amaldorlari va Omonullaxonning o’zi ishtirok etadi. Muhokamalar ikki kun davom etadi. Qatnashchilar "yosh afg’onlar" hukumatidan inglizlar qo’yayotgan notani bajarmaslikni talab qiladi. Chunki bu Afg’oniston davlat mustaqilligini poymol qilayotgan edi. Qatnashchilarning hammasi ingliz notasini bekor qilishni va Angliya bilan aloqalarni uzishni talab qilishdi, garchi to’rtinchi ingliz - afg’on urishi kelib chiqishi mumkin bo’lsada. Faqat birgina davlat maslahatchisi Sher Axmadxon inglizlar bilan kelishishni va urish boshlamaslikni yoqlab chiqdi. Nihoyat "Yosh afg’onlar" hukumati ingliz notasini bekor qildi. 1921 - yil sentabr oyida Angliya Sovetlarga shartnomani bekor qilish talabini qo’yadi. Agar bajarmasa Toshkentda rezedensiya ochishini va Rapollo shartnomasini buzishini aytadi. Bundan tashqari Angliya ruslarga Eron va Hindiston bilan savdo aloqalarini inglizlar vositachiligida qilishni talab qiladi va ultimatum topshiradi. Ruslar ultimatumni bekor qiladi. Angliya esa endi o’zining kuchini "Yosh afg’onlar" ning ichki siyosatiga aralashishga, qo’zg’alonlar tashkil etishga qaratadi. Ular "Yosh afg’onlar" hukumati o’rniga inglizlar talablarini to’liq

bajaradigan hukumat tuzishni ko’zda tutadilar. Ular SSSR dan "Yosh afg’onlar" hukumatini uzoqlashtirishga ham katta e’tabor beradilar. Rejalarni amalga oshirish uchun inglizlar Omonullaxon hukumatiga qarshi harakatlar boshlaydi. Ular amirni aholiga yomon ko’rsatishga harakat qiladi. 1923 - yilning mart oyida Paktiyolik mullalar Abdullaxon Gerdizi va Abdurashidxon jadron va mo’g’ul qabilalari yordamiga tayanib, Omonullaxonga maktub yo’llaydi. Maktubda asosiy qonunchilikni qayta ko’rib chiqish, shariat qonunlarini inobatga olish haqida bayon qilingan edi. Omonullaxon javob maktubida qonunlar ulamolar tomonidan ko’rib chiqilganligi, Qobulda din olimlari ularni tasdiqlaganliklarini bayon qiladi. Amirning javobi mullalar uchun qoniqarli emasdi. Shu sababli ular islom va shariatni himoya qilish maqsadida Paktiyoda qo’zg’alon tashkil etishadi. Oehqonlar va ba’zi boylar ham ularga qo’shiladi. Paktiyo hokimi Omonullaxon hukumatidan norozi bo’lganligi sababli qo’zg’alonchilarni qo’llab - quvvatlaydi. Ba’zi qabila - urug’ boshliqlari ham ularga qo’shiladilar. Shu vaqtda Kapissa, Parvon, Nangarhor pravinsiyalarida -ukumatga qarshi harakatlar boshlanadi. Omonullaxon qo’zg’alonchilar bilan kelishish maqsadida o’z vakillari Muhammad Umarxon, Muhammad Ibrohimxon va Abdurahmonxonni yuboradi. Ammo mullalar Abdurashidxon va Abdullaxonlar ularni qabul qilmaydi, ular Qobulga qaytadilar. Mullalarning ushbu harakatlari xalq ko’z o’ngida qahramonlik boTib ko’rinadi. 1924 - yilning boshlarida qurolli harakatlar boshlanadi. Angliya Hindistonga o’tadigan savdo yo’li Tirani oTab oladi. "Yosh afg’onlar" hukumati va Paktiyo xalqi o’rtasida qurolli janglar boshlanadi. Bu ingliz kalonistlarining rejasiga muvoffiq kelar edi. Paktiyoda harbiy harakatlar deyarli yil davomida boTib o’tadi. Shu sababli hukumatning moliyaviy ahvoli pasaya boshlaydi. Don mahsulotlarining narxi Qobul, Logar, Paktiyo shaharlarida o’sib boradi. G’aznada bir kilo bug’doyning narxi bir rupiyagacha ko’tariladi. Arpa, yog’ mahsulotlari ham keskin oshib ketadi. Xalq qo’zg’alonchilar tarafida boTganligi hukumatga zarba berdi. Omonullaxon Xostda armiya shtabi boshligT Polkovnik Muhammad Gulxonni ikkita katta kavaleriya bilan yuboradi. Ammo u qo’zg’alonchilar tomonidan magTubiyatga uchraydi. Polkovnik Qobulga qaytadi va bir qancha vaqt lavozimidan ozod qilinadi. Amir uni gunohidan o’tib, Balx

qo’shinlari boshligT etib tayinlaydi. Paktiyodagi qo’zg’alon vaqtida sulaymon - xel qabilalari Gandezni egallab oladilar. Mudofaa vaziri Muhammad Valixon Gandezga yo’l oladi. U G’azna va Gandezni tartibga keltirishi zarur edi. Omonullaxon tomonidan Polkovnik Abdul Xamidxon armiya shtabi boshligT etib tayinlanadi. Polkovnik Ismoilxon 800 ta askar bilan Mudofaa vaziri kuchlariga qo’shilish uchun Tirga jo’naydi. Bu vaqtda Logarda qo’zg’alon boshlanadi. Shu yilning 13 - avgustida qo’zg’alonchilar Logar qal’asini o’rab oladilar va to’satdan Agjon darasida hujum tashkil etishadi. Bu ochiqchasiga Qobulga tahdid qilish edi. Bir qancha muddatdan key in ular G’azna shahrini egallashadi. Axmadzoy va Tuta - xel qabilalari qo’zg’alonchilarga Tirani topshirishadi va shunday qilib Qobul va Paktiyo orasidagi aloqa uzilib qoladi. Qo’zg’alonchilar Shayxobod va Vardan hududlarini egallab, Qobulga tomon harakat qiladi. Mulla Abdul Axmadxon va onasi Saxbon Shayxobodda davlat qomoqxonasini egallaydilar. Ingliz hukumati bunday vaziyatdan foydalanish maqsadida Afg’oniston ichki ishlariga aralashishni boshlaydi. Ular Paktiyoga o’z odami boTgan, sobiq amir Muhammad Yoqubxonning avlodini yuborishadi. U o’zini amir Abdul Karim deb tanishtiradi. Mulla Abdurashid va Abdullaxonlar Qobuldan kelgan hukumat vakillarini yana qabul qilishmaydi. Ular amir Abdul Karimni iliq kutib olishadi va Logarda uni tanitish va amir deb e’lon qilish uchun amaldor bilan uchrashuv tashkil etadilar. Logarda tashkil etilgan yig’in ular uchun kutilgan natija bermadi. Ular bir - birlari bilan kelisha olmadilar va wish boshlanib ketadi. Uch kun davomida urush boTadi. Bundan so’ng Nangarhor pravinsiyasida qo’zg’alon harakatlari boshlanadi. Bu vaqtda Qobulda Nematulla Kodaioni inglizlar tarafiga o’tib ketadi. Unga mullalar Abdul Alim va Nuralixonlar yordam berishadi. Turniyalik muhojir Shayx Said Saddi Afandi o’zini Abdul Qodir Yiloni deb atab Afg’onistonga yetib keladi. U amir Omonullaxon bilan uchrashadi va sovg’a - salomlar topshiradi. Bu paytda Angliyaning Afg’onistondagi elchisi Polkovnik Xemfrin vataniga yangi ko’rsatmalar olish uchun jo’naydi. Jaloloboddagi ingliz konsuli Said Muhammad Bahodir hukumatga qarshi qo’zg’alonlar tashkil etmayotganligi sababli o’zini o’ldirmoqchi boTadi, ammo uddasidan chiqa olmaydi. Shu paytlarda Omonullaxon Hazrat Fazl Umar ya’ni

qonuniy ulamolardan biriga ishonchsizlik bildiradi. U o’limga hukm etiladi. Biroq biroz vaqtdan so’ng ozod etiladi. Paktiyodagi qurolli harakatlar boshida qo’zg’alonchilar uchun omadli boshlanayotgan edi. Lekin keyinchalik vaziyat o’zgara boshlaydi. Hindistondan Abdul Karim kelib hokimiyatni o’z qoTiga olgach qo’zg’alonchilar orasida nizolar boshlanadi. "Yosh afg’onlar" hukumati bundan foydalangan holda butun mamlakat bo’ylab keng harakatlarini boshlaydi. Boshida xalq amaldorlarining boshqaruvidan norozi boTgan boTsa, keyinchalik qo’zg’alonchilar harakatidan norozi bo’ladilar. Qo’zg’alonga chetdan aralashishlar sodir bo’lgach Paktiyo aholisi hukumat tarafida turish haqida o’ylay boshlaydilar. Xalq chet davlatlarga qarshi kurashishni afzal ko’radi. Chunki ularning ahvoli awalgidan ham og’irlashadi. Sarf - xarajatlar uchun qo’zg’alonchilar o’rtasida o’zaro nizolar keUb chiqa boshlaydi. Xalq chet ta’sirlarga qarshi kurashishni boshlaydi. Shimoliy pravinsiyalar 10 ming askar, Nangarhor 17 ming askar yig’ib berish majburiyatini oladi. Kapisa va Parvonda ham ko’ngilli otryadlar tuziladi. Hazarajat aholisi Omonullaxonga maktub yo’llaydi. Maktubda shunday yozilgan edi: "Shu paytgacha biz Paktiyo qo’zg’alonlariga aralashmadik. Hozirda Afg’oniston Hindistonlik Abdul Karim qoTiga o’tadigan boTsa, bu nohush holatdir. Biz hukumatga yordam berishga tayyormiz va 50 ming harbiy yuboramiz". Omonullaxon ularning taklifini qabul qiladi va yordam kuchlarini qabul qiladi. Paktiyoning o’zida Chamkon va Jajji qabilalari o’rtasida nizo kelib chiqadi va jang boshlanadi. Bu Abdul Karimning hukumatining kuchsizlanishiga olib keladi. Qo’zg’alonchilar umumiy kuchlarini birlashtira olmaydilar. Bu paytda Qobul xalqi ham hukumatga yordam berishni boshlaydi. Ular ko’ngillilardan uchta botaliyon tuzib Omonullaxon ixtiyoriga topshiradilar. Ko’pchilik Qobul aholisi o’zining oltin buyumlarini yordam tariqasida hukumatga topshiradi. Uch ming maktab o’quvchisi armiyaga borish uchun hukumatga o’z talablarini yuboradilar. Qobul, Qandahor va Balx askarlari qo’shiladilar. Germoniyaning Afg’onistondagi vakili Grebi butun nemis elchixonasi a’zolari bilan Omonullaxonga yordamga oshiqadi. Afg’oniston Tashqi Ishlar vazirligi ularga o’z minnatdorchiliklarini bildiradilar. Sovet Ittifoqi, Turkiya va Fransiya hukumatlari "yosh afg’onlar" hukumatiga ham moddiy, ham harbiy yordamlarini beradilar.

$Ularning yordami bilan hukumat ancha yutuqlarni qo’lga kiritadilar. Vaziyat "yosh afg’onlar" tomoniga o’tadi. Omonullaxon Paktiyo qo’zg’aloniga tezda barham berishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Bu yo’lda u tezkor va keng ko’lamli harakatlarni boshlaydi. Hirotdagi rekrutlikka olish kamissiyasining boshligT Shudja ad - Davlaxon Qobulga kelib, asosiy kuchlardan olib Kapisa va Parvon hududlarida to’laqonli tinchlik o’rnatishga harakat qiladi. Savdo ishlari vaziri Mir G’ulom Muhammadxon G’azna shahrida tinchlik o’rnatishni o’z zimmasiga oladi. General G’ulom Nabixon Nangarhor pravinsiyasidan qurolli kuchlarni olib Paktiyoga boradi. Unga general Muhammad Umarxon yordam beradi. Paktiyodagi boTgan jangda general Umarxonning 900 nafar kishisi halok boTadi. Birlashgan kuchlar Shayxobodga yurish qiladi va uni egallaydi. Qo’zg’alonchilarning boyliklari tortib olinadi va davlat ixtiyoriga o’tkaziladi. Abdul Axmadxon va mulla Saxbon qo’lga olinib poytaxtga yuboriladi. Ular bilan bir qatorda qo’zg’alonchilardan Abdul Alim, Nur Ali, Nematulla Kadainilar ham poytaxtga yuboriladi. Ular o’lim jazosiga hukm qilinadilar. G’ulom Muhammad Nabixon Charxi qo’zg’alonchilarning asosiy kuchlari bilan jang qiladi va g’olib chiqadi. Sardor shox Valixon qo’zg’alonchilar bilan tinchlik shartnomasi tuzishga muvoffaq boTadi. Axmadzoy qabilalari qo’zg’alonchilardan ayrilib, Qobulga yuboriladi. Paktiyoning turli nuqtalarida 80 dan ortiq botaliyonlar harakatlar olib boradilar. Qo’zg’alonchilarning oxirgi guruhlari bo’lmish Sang - xon, Zalmay - xon, Musa - xel qabilalari ham butkul bo’ysundiriladi. Abdul Karim Hindistonga qochib ketadi. U yerda hiyonatda ayblanib ingliz harbiylari tomonidan Birmaga surgun qilinadi. Shunday qilib qo’zg’alonchilar magTubiyatga uchratiladilar. Lekin bu qo’zg’alon "yosh afg’onlar" hukumati uchun qattiq zarba boTadi. Omonullaxon tomonidan o’tkazilgan 1924 - yilgi islohatlar omadsizlikka uchraydi. 1924-yil Omonullaxon Pag’monda jirg’a tuzib, katta majlis tashkil etadi. Unga o’z islohatlarini muhakama uchun qo’yadi. Majlis ishtirokchilari feadallar, ruhoniylar, chorvadorlar, hunarmandlar, dehqonlar, harbiylar, yirik sa\dogarlardan iborat edi. Unda yashirin ovoz berish yo’li orqali 700 kishi о z fikrini bildiradi. Natijaga ko’ra Omonullaxonning islohatlari qo’llab -quwatlanmaydi. Omonullaxon tomonidan yuritilayotgan siyosat va о tkazilayotgan islohatlar ko’pchilik tomonidan salbiy baholanadi. Shu bilan "yosh$

afg’onlar" islohatlarining birinchi bosqichi magTubiyatga uchraydi. Bu juda katta yutqazish edi. Lekin Omonullaxon islohatlarini qo’llashda davom etadi. Dunyoviy demakratik davlat barpo etish yo’lini davom ettiradi. "Yosh afg’onlar" hukumatida vatanparvar tashkilotlar va partiyalar tashkil etilgan edi. O’sha davrda "Xizb ul - Niqobdor" partiyasi paydo bcTladi. Ular demakratik arfanalarni riiqob qilib olgan edilar. Aslida ular dunyoviy boshqarish usuliga qarshi edilar. Ularning maqsadi Omonullaxon hukumatini agMarishdan iborat edi. Omonullaxon hukumati bora - xalq ko’z о ngida va boshqa tabaqalar oldida ishonchli bo’lmay qoladi. Islohatlarning tezkor qo’llanishi, hali tayyor bo’lmagan aholining qarshiliklariga olib kela boshlaydi. "Yosh afg’onlar" hukumati reaksion kuchlar va ingliz hukumatining qattiq qarshiligiga uchradi. Bundan tashqari xalq qo’llab - quvvatlashidan ham mahrum bo’ladi. Mamlakatning iqtisodiy ahvoli og’irlashadi. Davlatda hatto hukumatga qarshi fitna urug’lari sepila boshlaydi. Oppazitsiya kuchlari birlashadilar va harakatlar boshlaydilar. Afg’onistonning shimoliy va g’arbiy pravinsiyalaridan bir nechtasi markazdan ayriladi. Markaziy va janubiy pravinsiyalar Paktiyo qo’zg’alonidan ibrat olgan holda, markaz bilan aloqalarini uzmadilar. Qarshi reaksion kuchlar Qabulni egallashni rejalashtiradilar. Ular sharqdan Qobulga hujum qilmoqchi edilar. Oppazitsiya rejasiga muvoffiq, awal Qobulning shimolida qo’zg’alon tashkil etilar edi. So ngra hukumat qo’zg’alon bilan band bo’lganda, sharqdan Qobulga hujum qilib, uni egallashni niyat qilgan edilar. Bu vaqtda mamlakatning markazida va sharqida chet el agentlari tomonidan qo’zg’alon harakatlari boshlangan edi. Reaksion kuchlar rejasiga ko’ra qo’zg’alon ommaviy tarzda ko’tariladi. Bu yaxshi reja edi. Ular Paktiyoda bo’lgan vaziyatga tushib qolishdan qo’rqa boshlashdi. Ular uchun bu holatda aniq bir reja zarur edi. Qarshi kuchlar mamlakatning turli yerlarida tarqalgan edilar. Ular har xil rejalar bilan ish olib borardilar. Kapisa pravinsiyasida oppazitsiya kuchlari allaqachon e’tiborlarini Habibullaxonning avantyuristi bo’lgan Bachai Sakaoga qaratadilar. Bachai Sakao awal Ko’hdamonda pomeshchik xizmatida bo’ladi. Pomeshchik Malin Muhsin Qalaqoni edi va u Omonullaxonning ashaddiy dushmanlaridan biri edi. Keyinchalik 1920 - yillarda u harbiy xizmatga ketadi. U harbiy xizmatda ko’p xatolarga yo’l qo’yib, bir qancha

vaqt Ko’hdamonda qamoqxonada o’tirib chiqadi. 1924 — yili Paktiyoda qo’zg’alon boshlanganda u harbiy xizmatga olinib, Paktiyoga yuboriladi. Bir qancha muddat u ba’zi ishlarni amalga oshiradi. Nihoyat qo’zg’alon tugagach Kapisaga keladi. Bu yerda u qaroqchilik va talonchilik to’dasini tashkil etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. " Афганистан на пути Истории ". Мир Гулам Мухдммад Губар. Москва 1987. 2. "История Афганистана". Массой В. М, Ромодин В. А. Москва 1965. 3. "История Афганистан с древших времени до наших дней". Ганковский В.М. Москва 1982 4. "История Афганистана" Коргун В. Г, Москва 2004 5. "Очерки по истории и история културы" Ромодин В. А. Москва 1983 6. "Nodire afg’on", Burxoniddin Qo’shqoqiy, Kobul, 1931 7. "Afg’onestondar panj qarne oxer", Mir Muxammad Siddiq, Eron, 1992 8. "Tarixe navine Afg’oneston", Xoshimiy Said Saaduddin, Kobul, 1988 9. "Afghanistan 1900-1923", Ademic Ludwig London, 1967 10. "History of Afghanistan", Fraser-Tytler W. K, Lahor, 1960

O'xshashlar

Davlatimizning yosh avlodni tarbiyalash va sog’lig’ini himoya qilish yo’lida olib borayotgan ishlari

Oila muqaddas dargoh

2 Ikki qutbli dunyodan ko`p qutbli yaxlit dunyo sari

Musulmоn mamlakatlari va Yaqin Sharqda siyosiy fikr va mafkuralar

Milliy g’oya va yoshlar. milliy g’urur va or-nomus