2 Ikki qutbli dunyodan ko`p qutbli yaxlit dunyo sari - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

2 Ikki qutbli dunyodan ko`p qutbli yaxlit dunyo sari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40 KB

Ko'chirib olish

Ikki qutbli dunyodan ko`p qutbli yaxlit dunyo sari Reja: 1. “Sovuq urush” xotimasi natijasi va AQSH davlati geosiyosati. 2. Bir qutbli dunyo tartibot-lari to`g`risidagi munozaralar. 3. Yangichatartibot-lar uchun kurash. 4. Ovrupo integratsiyasi.Yangicha geosiyosatga ehtiyoj.

Kalit so`zlar: yadroviy-kosmik asr, planetar xavf-xatar, amerikacha turmush tarzi, noaniqlik vaziyati, Toliblar harakati, Ovrupo modeli, Ovrupo Qo`shma Shtatlari, o`rta va kichik davlatlar. “Sovuq urush” davri barham topib, ikki qutbli dunyo o`rniga ko`p qutbli dunyo vujudga kelgach, paydo bulgan yangi ijtimoiy, siyosiy muxitda yirik davlatlarning buyuklikka da`vosi munosabati bilan geosiyosatda jiddiy o`zgarishlar sodir bo`lmayapti. Holbuki voqealarning rivoji “sovuq urush” davridagi qarashlar, andozalar bilan yangi reallikka yondashish o`zini-o`zi aldashdan boshqa narsa emasligini ko`rsatdi. Ma`lumki, Sovet davlatini boshqarishga kelgan yosh avlod ichki tizimning yomonligi va tashqi siyosat barbod bulib borayotganini angladi. Berlin devorining qulashi aslida kommunizm g`oyasiga bo`lgan ishonchning barbod bo`lishidan darak berardi. Tarixdan ma`lumki, barcha imperiyalar tashqi kuchlar ta`zyiqi ostida emas, balki dastavval ichki ahvolning yomonlashib borishi tufayli qulagan. Ikkinchi jahon urushidan keyin AQSH boshliq G`arb davlatlari SSSR boshliq “sotsialistik lager” davlatlariga qarshi “sovuq urush”ni boshlashgan bo`lsa, bu urushning tugashi uchun har ikki tomon o`z hissasini qo`shdi, zero, ular Noosfera davri talablarini mutlaqo e`tibordan soqit qilgan bo`lsalar-da, ammo yadroviy-kosmik asr voqeligi bilan hisoblashishga majbur edilar. Chunki jahon miqyosida yopirilib kelayotgan yalpi umumiy planeter xavf-xatar kuchlarni tarafkashlik tomonlarga parchalanib ketishni emas, balki birlashish, murosa yo`li bilan yaqinlashuvni taqoza etardi. Masalan, xolera, tif, xatto vabo kabi an`anaviy kasalliklarning milliy-davlatchilik chegaralari doirasida zarur chora-tadbirlar belgilab, oldini olib qolish mumkin edi. Ammo XX asr vabolari SPIDni, ayniqsa radiatsiyani, ekologik ifloslanib borish balo-qazolari milliy chegaralarni bilmas edi. Bu xatarlarning oldini faqat davlatlarning birgalikdagi faoliyatlari orqali olish mumkin edi. Aslida olimlarning XX asrning 1-choragida yopirilib kelayotgan umumplanetar xavfni daf etishga da`vatlariga o`sha davrdagi yirik davlatlarning siyosatchilari ko`zlarini ko`r, quloqlarini kar qilish bilan javob qaytarishmaganda,

ya`ni Noosfera davri boshlangani va aql-idrokni buzg`unchilik, urushlar tomon burib yuborish o`rniga undan bunyodkorlik maqsadlari yo`lida foydalanish strategiyasini birgalikda ishlab chiqib, uni amalga oshirishga kirishganlarida, mehnat ahli peshona teri bilan to`plangan salohiyotdan vayronagarchiliklar uchun emas, balki Ona-tabiat ifloslanishining oldini olib qolish, ma`naviy-axloqiy buzilishlar tufayli odamzotda hayvoniy xirslar rivojlanishi yo`llarini to`sib qo`yish mumkin bo`lar edi. Biroq kech bo`lsa-da, yirik davlatlarning siyosiy arboblari yopirilib kelayotgan umumplanetar xavf-xatar borligini anglab yetdilar. Agar shunday bo`lmaganda, 60-yillar boshida 3-jahon urushi boshlanib ketishi mumkin edi. Ammo mamlakatlar va xalqlar o`rtasida rivojlanib borayotgan tarafkashlik o`rnini o`zaro bir-birlariga bog`liqlik mayllari egallab borayotgandi. Barcha xalqlarning iktisodiy, milliy va boshqa manfaatlari umumbashariy manfaatlar yaxlit zanjiri bilan chambarchas bog`lanib ketayotganini anglash qiyin emas edi. Ana shuning uchun ham 1962 yildagi Karib dengizi krizisi AQSH bilan SSSR rahbarlarining o`zaro murosa yo`lini tutish bilan xal bo`ldi va aynan ana shu davrdan boshlab avvalo yirik davlatlar va jaxon xamjamiyati “sovuq urush” yaxshilikka olib kelmasligini anglay boshladilar. Aslida bu tarix g`ildiragini insoniyat urushlarsiz yashash davriga kira boshlaganidan darak edi. Biroq oldinda katta sinovlar turar edi. Sovet davlati qulab, Varshava shartnomasi xarbiy-siyosiy blok barxam topgach, ikki qutbli dunyo tugadi. Shundan so`ng XXI asr AQSH asri bo`ladi, degan bashoratlar paydo bo`ldi. Darhaqiqat bir qarashda bunday yondashuvlar asoslidek bo`lib tuyuladi. Amerikaliklarning moddiy, mafkuraviy, psixologik va geosiyosiy imkoniyatlari kattaligi shunday fikrlarni ilgari surishga va amerikacha turmush tarzi afzalliklarini ko`z-ko`z qilishga izn berardi. Masalaga jiddiy qaraladigan bo`lsa, muammolarga to`lib-toshgan bu xilma-xil madaniyatlar olamini biron-bir yoki bir necha yirik davlat boshqara olmasligi ayon bo`ladi. Shuning uchun ham XX asr Amerika asri bo`lgani va XXI asr ham shunday bo`lib qolishi

to`g`risidagi g`oyalarning asosi puchdir. Chunki, birinchidan, XX asr aslo AQSH asri bo`lgan, deyish mumkin emas. Bu asr o`rtalarida SSSR degan imperiya AQShning ko`p masalalarda yon berishga majbur etgani ma`lum. Asrning oxirgi choragidan boshlab, G`arbiy Ovrupo davlatlari ham qaddi-qomatlarini tiklab oldilar, Yaponiya, Xitoy kabi davlatlar jahon iqtisodi va siyosatida muxim o`rinni egallay boshlashdi. XX asrning keyingi yillarida AQShning dunyodagi hodisalarni yakka- yolg`iz o`z nazoratiga olish imkoniyati cheklandi. To`g`ri, AQSH dunyodagi iqtisodiy va harbiy, siyosiy jihatdan eng qudratli davlat. Yer yuzidagi odamlarning ko`p avlodi uchun Amerika moddiy qiyinchiliklarsiz va siyosiy erksizliklardan qutilish yo`lini ko`rsatuvchi mash`al bo`lib ko`rinadi. Shimoliy Amerika juda katta xududlarni tezda o`zlashtirib olish, rivojlanayotgan ilg`or sanoat va qishlok xo`jaligiga ega bo`lish, tarixda misli ko`rilmagan aholining aksariyati moddiy farovonligini ta`minlash, tezda jahon davlati maqomini olish – bularning barchasi jahon afkor ommasida amerikacha hayotga ixlosni oshirib yubordi. Ana shu asnoda, erk, demokratiya, moddiy farovonlik va`da qilgan Amerikaning alohida roli hakidagi g`oyalar o`rtaga tashlandi. Buning uchun jahon xalqlari amerikacha turmush tarzi qadriyatlarini qabul qilishga rozi bo`lishlari shart qilib qo`yildi. Ancha yillar AQSH bunday vazifani bajarib keldi. Biroq, boshqa g`oyalar kabi bunday qarashlarning yuqori cho`qqisi “sovuq urush” yillari bo`ldi. Chunki antisovetizm va antikommunizm g`oyasini fosh etish, uning g`ayriinsoniy mohiyatini ko`rsatish davrlarida yuqoridagi fikrlar jahon xalqlarini o`z tomoniga og`dirib yuborishi nisbatan oson edi. Darhaqiqat deyarli yarim asr davomida antikomunizm AQSH ning nafaqat tashqi strategiyasi, balki ichki siyosiy kurashlarida ham yetakchi g`oya bo`ldi. “Sovuq urush” tugagach, Amerika jamoatchiligi e`tiborini tortib kelgan maqsadlar qolmagach, uning o`rnida bo`shliq va noaniqlik xolati paydo bo`ldi. Zero, antikommunizm erk va demokratiya to`g`risidagi amerikacha qadriyatlarni qaror toptirish uchun qo`l kelar edi. Sovet jamiyati modelining

asossizligi va u haqda gapirish ortiqcha ekanligi ayon bo`lgach, amerikacha modelning kamchiliklari yuzaga qalqib chiqib qoldi. G`oyaviy-siyosiy va mafkuraviy sohada paydo bo`lgan noaniqlik va maqsadsizlik bo`shlig`ini to`ldirish uchun yangi dushman qidirish lozim bo`lib qoldi. Dastavval Yaponiya yomon otliqqa chiqarila boshlandi. Keyinroq esa qayta tiklanayotgan Rossiya, shuningdek Xitoydan xavf-xatar borligi aytildi. Shimoliy Koreya, Eron va Iroq xalqaro xavfsizlikka putur yetkazayotgani haqida jar solindi. Bunday qarashlar asta-sekin rivojlanib borib, «Sovuq urush» o`rnini «issiq urush» egallay boshladi. Ma`lumki, Afg`onistondan Sovet qo`shinlari olib chiqib ketilgach, u yerda islom aqidaparastligi g`oyalaridan oziq olib shakllangan Toliblar deb atalgan harakat paydo bo`ldi. Hokimiyat uchun boshlangan fuqarolar urushida ular ustunlikka ega bo`lgach, qo`shni davlatlar va dunyodagi barcha demokratik kuchlarga qarshi yangi xavf-xatar o`chog`i paydo bo`layotgan edi. AQSH boshliq ittifoqchilar Toliblar harakatiga asosan barham berib, Afg`onistonda tinchliksevar davlat tartibotlari qaror topishi uchun yo`l ochdi. Bu, bir tomondan, AQSH nufuzini oshirgan bo`lsa, ikkinchi tomondan Islom dunyosida unga qarshi harakatlarni kuchaytirib yubordi. Bu o`rinda shuni aytish o`rinliki, Toliblar harakati O`zbekiston janubiy chegaralari uchun jiddiy xavf tug`dira boshlagan edi. Shuning uchun ham o`z strategik maqsadlarini nazarda tutib, O`zbekiston davlati AQSH ning Afg`onistonga nisbatan o`sha davrdagi siyosatini qo`llab-quvvatladi. Ammo AQSH siyosatchilari yangi dushman obrazi yaratish orqali ichki barqarorlikka erishish yo`llarini davom ettirdilar. Nishonga Iroq olinishiga sabab, u mamlakatning prezidenti Saddam Huseynning Yaqin Sharqda Amerika manfaatlariga to`g`ri kelmaydigan siyosat olib borishi edi. Shuning uchun Iroq ommaviy qirg`in qurollari ishlab chiqarishga kirishdi, bu jahon hamjamiyati uchun juda xavfli, degan g`oyalar tarqatilib, Amerika grajdanlari nazarida Saddam Huseyn rejimi tarafdorlari timsolida dushman obrazi yaratilgach, u mamlakat bombardimon qilinib, Amerika boshliq ittifoqchilar Iroqni okkupatsiya qilib oldilar va o`zlariga muvofiq keladigan hukumatni u yerda o`rnatdilar.

Saddam Huseyn diktaturasiga barham berildi. Ammo Yaqin va O`rta Sharqda xavf-xatarga to`la vaziyat vujudga keldi. Endilikda Eron atom bombasi yaratib, jahonga xavf tug`dirayotgani haqidagi qarashlar AQSH va uning ittifoqchilarining mafkuralari orqali jahonga dahshatli axborotlarni tarqatmoqdalar. Eronning hozirgi davlati va hukumati timsolida dushman obrazi yaratish tobora keng tus olmoqda. Shunday qilib, Sovet davlati kabi davlatlar ustidagi davlatning barxam topishi aslo bir qutbli dunyoni shakllantirmadi. Umuman davlatlar ustidagi davlat tushunchasi qadrsizlandi. Sovet imperiyasi o`zi bilan birga tarix arxivlariga faqat komunistik g`oyanigina emas, aftidan, amerikacha turmush tarzi g`oyasini ham olib kirib ketdi. Bugina emas, istiqbolda AQSH, G`arbiy Ovrupo va Yaponiya iqtisodiy markazi bo`lgan olam haqidagi fikrlar xam o`zining asosiga ega emas. “Sovuq urush” yillarida bu uch markaz o`rtasidagi mavjud ziddiyatlar endilikda yangi mezonlarda o`zini namoyon etmoqda. Bu, dastavval dunyoning yangicha tartiblarini shakllantirishga qaratilgan faoliyatlari bilan bog`liq bo`lgan hamda XIX va XX asr boshlaridan tubdan farq qiladigan siyosiy o`yinlarga daxldor gaplardir. Yuqoridagi fikrlar yaqin kelajakdagi AQSH ning jahon ishlaridagi salmog`i va ta`sirini aslo pastga urmasligi kerak. Tinchlik va xavfsizlikning mintaqaviy va global darajada saqlash Vashinton belgilaydigan stretegiyaga ko`p jihatdan bog`liq bo`ladi. Biroq, buni AQSH yakka o`zi emas, balki u yangi jahon tartiblarini bir qancha tayanchlari bilan birgalikda hal etishga majbur bo`ladi. 2-jahon urushiga qadar Ovrupo jahon siyosatining eng muxim markazi hisoblab kelinardi. Biroq, urushdan u nihoyatda ojiz bo`lib chiqdi va dastlabki o`n yilliklarda AQSH va SSSR o`rtasidagi tarafkashlik maydoniga aylandi va uning tarixi Atlantika xamjamiyati tarixi tusini oldi. Ammo, eski qita tobora o`zini rostlab bormoqda va istihbolini Ovrupo mamlakatlari birligida ko`rmokda. Ovrupo bemorligi va uning quyoshi so`nib borayotgani to`g`risidagi g`oyalarga qarshi Fransiya Tashqi aloqalar vaziri F.Dyuma bunday ruhiy tushkunlikka asos yo`qligini ta`kidladi. Zero AQShning “qo`pol va noaniq” modeliga nisbatan Ovrupo modeli

yuzaga keladigan muammolarni hal etishda o`z ustivorligiga egadir, dedi u. Darhaqiqat ovrupoliklar o`zlariga xos tafakkur va turmush tarzini saqlab qolgan holda, hozirgi olamda o`zining muhim o`rniga ega bo`lib oldi. Ovrupo xalqlari tarixiy taqdiri, qadriyatlar tizimi, moddiy meros va boshqalardagi umumiylik ularni birlashib harakat qilishlarini osonlashtirmoqda. Shuning oqibatida Ovrupo Ittifoqi yuzaga kelib, unga kirayotgan davlatlar soni yildan-yilga oshib borib, hududiy jihatdan tobora kengayib bormokda. Shunisi taajjublanarliki, bunday ittifoq bir tomondan ayrim olingan mamlakatlar mustaqillik miqyoslarini qisqartirib qo`ysa, ikkinchi tomondan bunday mustaqillikni mustahkamlab qo`ymokda. Urushdan keyingi o`n yillikda ham Ovrupo davlatlari AQSH geosiyosatining oddiy yugurdagi bo`lishdan o`zlarini saqlab keldilar. Keyingi 20-30 yilliklarda ular iqtisodiy va ijtimoiy-texnik saloxiyatlarini oshirdilar va birlashuvchilik jarayonini chuqurlashtirdilar. Natijada Ovrupo xalkaro maydonda o`z mustaqil o`rni va so`ziga ega bo`lib qoldi. Buni AQSH Angliya bilan birga Iroqqa qarshi jazo urushini tashkil etganda yaqqol ko`rish mumkin bo`ldi. Fransiya va Germaniya kabi yiriq davlatlar AQShning bu siyosatiga qo`shilmadilar. Istiqbolda Ovrupo iqtisodiy, texnologik, xavfsizlik va boshqa masalalarda xalqaro maydonda o`z manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan mustaqil siyosat olib borish imkoniyatiga ega bo`lib qoldi. Endilikda Ovruponing yangitdan tug`ilishi Ovrupocha o`ziga xoslik, Ovrupocha yangi dinamizm, Ovrupo Qo`shma Shtatlarini vujudga keltirish haqida gap boryapti. Ovrupo siyosatini ovrupolashtirish harakati natijasida NATO doirasida va undan tashqarida mudofaaning Ovrupocha mezonlarini qaror toptirish mayli paydo bo`lib, Vashingtonning yakka hukmronligi ta`siridan chiqish to`g`risidagi fikrlar muqimlashib bormoqda. Ovrupoliklar “sovuq urush” davrida shakllangan ittifoqni kayta ko`rib chiqish masalasini o`rtaga tashlab, Rossiyani xotirjam qilish yo`lini tutishmokda. Bunda G`arbiy Ovrupo ittifoqi rolini oshirishni maqsadga muvofiq, deb xisoblamoqdalar. G`OI doirasida tashqi siyosat va harbiy siyosat institutlarining shakllanishi va o`z funksiyalariga ega bo`lishi ayrim davlatlarning ittifoqqa kirgan barcha davlatlarning manfaatlariga zid alohida siyosat olib

borishiga chek qo`ydi. AQShdan xoli bo`lgan G`arbiy Ovrupo umumiy yadro kuchlarini vujudga keltirish yo`lida dastlabki qadamlar qo`ymokda. Shunday qilib, Ovrupo keksaygan, ammo qarimagan, deyish mumkin. Jahonda AQSH iqtisodi panjalariga daxl qiladigan yangi iqtisodiy gigantlar, masalan, Ovrupo iqtisodiy ittifoqi, Germaniya, Yaponiya, Xitoy va nixoyat Rossiya kabi mamlakatlar ham o`z ta`sir doiralari va o`z ovozlariga ega bo`lib bormoqdalar. Osiyo-Tinch okean havzasi tobora katta kuch to`plamoqda. Bunday sharoitda o`rta va kichik davlatlarni o`z tomoniga og`dirib olish uchun raqobat kuchayishi tabiiy. Demak, o`rta va kichik davlatlar va mamlakatlarning ovoziga ham yirik davlatlar quloq solishga majbur bo`ladilarki, endilikda bir, ikki qutbli dunyo emas, balki ko`p qutbli dunyo uchun maqbul geosiyosatgina ta`sirli bo`lishi mumkin. Xulosa: a) «Sovuq urush» G`arb mamlakatlari foydasiga hal bo`ldi, ammo AQSH geosiyosatida jiddiy o`zgarishlar sezilmayapti; b) AQSH boshliq bir qutbli dunyoning vujudga kelishi to`g`risidagi afsonalar o`z asosiga ega emas; v) yangicha jahon tartibotlari uchun kurash davom etmoqda; g) Ovrupo Qo`shma Shtatlarini shakllantirish jarayoni ketmokda.

O'xshashlar

Hozirgi zamonda inson qalbi va ongi uchun kurash

Mafkuraviy tajovuz va axborot xavfsizligi

Yangi O’zbekiston taraqqiyot strategiyasi asosida jadal taraqqiyot va yangilanish sari

Markaziy Osiyoda geosiyosat va mafkuraviy jarayonlar

O’zbekistоn prezidenti I.A. Karimоvning “yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch” nоmli asarining mazmuni va mоhiyati