O’rta asrlarda janubiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida mafkuraviy yo'nalishlar va oqimlar - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

O’rta asrlarda janubiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida mafkuraviy yo'nalishlar va oqimlar

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.673828125 KB

Ko'chirib olish

O’rta asrlarda janubiy va sharqiy osiyo mamlakatlarida mafkuraviy yo'nalishlar va oqimlar Reja: 1. Xindistonda IV-VI asrlarda feodalizm mafkurasi. 2. Xindistonda kastachilik tartiblari. Shankara ta’limoti. 3. Xitoyda III-IV asrlarda feodalizm mafkurasi. Ko’chmanchilar istilosi.

Xindistonda IV-VI asrlarda feodalizm mafkurasi. Hindistonning o’rta asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi Yevropa mamlakatlarida bu davrda rivoj topgan feodalizmdan biroz farq qiladi. Hindistonda xukmron sinfning iyerarxik tizimi unchalik taraqqiy etmagan, ayrim hollarda esa, feodalizm jamiyatining asosiy belgilari, alomatlaridan hisoblangan bu iyerarxik tizim o’zini to’la-to’kis namoyon qilmagan edi. Hind dehqoni o’z xususiy xo’jaligiga ega emasdi. Majburiy mehnat (begar) aksariyat paytlarda istehkom, qal’alarni kurishda, sug’orish inshootlarini barpo etishda va bopsha yumushlarda qo’llanilar edi. Dehqonlar rentani avvaldan belgilangan davlat solig’i shaklida to’lashardi. Hindistonda kastachilik tartiblari. Shankara ta’limoti. Hind jamiyatidagi ijtimoiy hayot negizini asrlardan buyon saqlanib kelayotgan kasta tashkil qilardi. Kasta – bu hind jamiyatidagi aholining kasb-kori, hunariga qarab tabaqalanishidir. Shuningdek qadimgi davrdayoq bu mamlakatda shakllangan 4 varna (tabaqa, toifa) mavjud edi. Har bir varna o’z navbatida ko’p xilma-xil kastlarga bo’lingan, ularning soni ayrim vaqtlarda mingdan ham oshib ketgan. Vedanta falsafiy maktabi va uning mohiyati Vedanta qadimgi hind falsafiy maktablaridan biridir. Vedanta so’zi vedalar oxiri degan ma’noni anglatadi. Mazkur ta’limotning asoschisi o’zidan so’ng “Vedanta sutra” nomli asar qoldirgan. Bu asar muallifi donishmand Basdarayana hisoblanadi. Ma’lumotlarga qaraganda mil. av. VI asr boshlarida yashab ijod etgan. “Vedanta sutra” to’rt qismdan iborat bo’lib, birinchi qismda Brahma nazariyasi, uning tabiati, olamga hamda yakka jonga bo’lgan munosabati bayon qilingan. Ikkinchi qismida esa, vedanta ta’limotining muholiflari: charvakalokayata, buddaviylik va jaynizmning nazariy asoslari tanqid qilinadi. Asarning uchinchi qismida esa, brahmanni bilishga erishishning yo’llari va usullari

haqida fikr yuritiladi, to’rtinchi qismida esa, Brahman bilishining natijalari haqida fikr yuritiladi. 1 Vedanta ta’limotini tizimlashtirgan faylasuf Gaudapada bo’lib, eramizning III– IV asrlar birinchi yarmida yashab ijod etgan. Gaudapada ham o’zidan keyin “Mandukxya Karika” nomli asar yozib qoldirgan. Asar ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qismida Mandukxya Upanishadlarning sharhi bo’lib, unda Brahma va Atma aynan bir narsa ekanligi haqida so’z boradi. Gaudapada o’zining mazkur asarida voqelikning tartibotlari, ya’ni Atma (ruhning) to’rt holati haqida fikr yuritadi: 1. Atma uyg’oqlik holatdagi olamning ongi sifatida; 2. Atma uyqu va tush ko’rish holatdagi ong sifatida; 3. Atma chuqur uyqudagi ong sifatida; 4. Atma har qanday his etish, munosabat, tafakkur, aniqlash va bayon etish holatlardan tashqarida. Xindistonda kastachilik tartiblari. Shankara ta’limoti. Shankara ta’limoti Eramizning VIII–IX asrlarida “Vedanta sutra” asariga sharhlar yozgan faylasuf Shankara “Advayta Vedanta” (monistik vedanta)ning asoschisi hisoblanadi. Tabiat va jamiyat hodisalarining asosi qilib, “mutlaq haqiqat”ni, ya’ni BrahmaAtmani oladi. Brahma abadiy cheksiz, amorf. U zamon va makon kategoriyalaridan tashqarida. Sabab va oqibat, harakat va turg’unliq miqdor va sifat kategoriyalari, hissiy dunyoga, tabiatga materiya (prakriti)ga taalluqlidir. Shankara ta’limotiga ko’ra, faqat Brahman real mavjud bo’lib, tabiat esa, Brahma xudosining soyasi, illyuziyasidir. Shankara ta’limoticha, Brahma o’zligicha qoluvchi, o’zgarmas, boshqa biron bir narsaga aylanmaydigan, shu jumladan, biz yashab turgan dunyoning narsa va hodisalariga aylanmaydi. Bordi-yu u (Brahma) moddiy dunyodagi narsa va hodisalarga aylana olganda edi, unda biz moddiy dunyodagi 1 Веданта-сутры. “Афоризмы о Веданте (венце Вед)”. Духовные и священные писания Востока . URL: https://scriptures.ru/sutras/brahmasutras.htm (дата обращения: 01.12.2022)

narsa va hodisalarni bilish orqali Brahma xudosini bilgan bo’lar edik. Bu esa, Brahmaning mohiyatiga qarama-qarshi bo’lgan bo’lar edi. Xitoyda III-IV asrlarda feodalizm mafkurasi. Ko’chmanchilar istilosi. Xitoyda feodal munosabatlar Xan quldorlik imperiyasi va shimoldagi qabilalar ibtidoiy jamoa tuzumi zaiflashuvi asosida tarkib topa boshladi . (Xitoy tarixchilari - Eramizdan avval XI asrgacha davrdan). Xan davlati buyuk Xitoy devoridan Janubiy Xitoy dengizigacha bo’lgan teritoriyada joylashgan edi. 50 mlndan ortiq aholisi bo’lgan. Qadimiy poytaxtlari Chan’an (Sian - xozirgi nomi), Loyan Xalq nomi Xanlar Ipakchilik sopol buyumlar yasash qurol yasash, qog’oz ishlab chiqarish rivojlangan. 184-yilgi “Sariq peshonabog’lilar” qo’zg’oloni mamlakatni xarob qilgan, zayiflashuv boshlangan. O’zaro urushlar ham davlatni kemirgan. 189-yili poytaxt Loyan qo’ldan ketgan. Ichki urushlar sobiq imperiyani 3 lashkarboshi tomonidan bo’lib olinishini bilan yakunlangan. Uch podsholik davri boshlangan. III-IV asrlarda Xitoy shimolidan Rimga qadar bo’lgan territoriyada xalqlarning buyuk ko’chishi jarayoni davom etgan Janubiy Xunlar (nan syunni), syanbilar, di, syan, sze va boshqa qabilalar Shimoldan O’rta Xitoy tekisligiga ko’chgan - Qadimiy Xanlar etnik beshligi Shimoldagi Xunlar ittifoqi yemirilgach, janubiy guruh Shimoliy Shansi va ichki Mongoliya hududlarida yashab qolgan. Asosiy mashg’uloti chorvachilik. 5 Xunn qabilasi vakillari boshliq shanyuy (tangri quli) saylanganlar, u keynchalik meros bo’lib o’ta boshlagan. Neokonfutsiychilik, asosan Suy davrida (X—XIII-asrlar) rivojlangan Xitoy falsafasining idealistik maktabidir. Neokonfutsiychilik buddizm va daosizm bilan kurash jarayonida, ayni paytda ularning taʼsirida shakllangan. Neokonfutsiychilikning dastlabki tarafdorlarini VIII—IX-asrlar yozuvchisi va faylasufi Xan Yuy va uning shogirdi Li Ao deb hisoblash mumkin. Ular Xitoyda Daosizm va Buddizm ta’limotlarining ta’sirini bartaraf etish uchun konfutsiylikni yangilash va yanada rivojlantirish vazifasini qo’ygan. Dastlabki konfutsiylikdan farqli oʻlaroq, asosan axloqiy va siyosiy tushunchalari bilan neokonfutsiychilikda

ontologiya, naturfalsafa va kosmogoniya masalalari muhim oʻrin tutadi. XI-asr mutafakkiri neokonfutsiychilik asoschilaridan biri Chjou Dun-i yoki Chjou-szi dunyoning asosiy prinsipi sifatida “buyuk chegara” (tay chi) tushunchasini ilgari surdi. Bu mutlaq “buyuk chegara” tabiat olamiga va axloqiy munosabatlar olamiga yagona tizim sifatida, bir butunlikning ikki tomoni sifatida bo’ysunadi. Chjou szu ta’limoti Chjan Zay va aka-uka Chen Xao va Chen Yi tomonidan qabul qilingan va ishlab chiqilgan. Chju Si - sharhlovchi, tarixchi, dualist faylasuf, o’zidan oldingilarning asosiy falsafiy g’oyalarini tizimlashtirdi. Chju Si “buyuk chegara” ikkita boshlang’ichni (ideal g’ayrioddiy “li” va moddiy “tsi”) o’z ichiga oladi, deb hisoblardi, ular “li” ni hamma narsadan oldin va hamma narsadan ustun, lekin faqat “tsi” bilan mavjud bo’lishga qodir. Neokonfutsiychilik subyektiv-idealistik maktabining eng koʻzga koʻringan vakili XV-asr oxiri XVI-asr boshlarida yashagan faylasufi – Vang Ya-min, Konfutsiy va Men-tsining bilimning tug’maligi haqidagi g’oyasini dunyo ongning mahsuli degan ta’kid bilan to’ldirdi. Neokonfutsiychilik qadimgi konfutsiychilikning mavjud ijtimoiy tuzumlarning daxlsizligi haqidagi reaksion konsepsiyasini, odamlarning yuqori va quyiga, “zodagonlar” va “mayda odamlar”ga boʻlinishining tabiiy mohiyatini qoʻllabquvvatlagan. Neokonfutsiychilar Konfutsiy an’anaviy manbasining asosiy qismi – “Besh kitob” (“U Szin”) talqinini qayta ko’rib chiqdilar. Chju Si taklifi bilan “To’rt kitob” (“Si shu”) yangi konfutsiychilik manbasi deb e’lon qilindi. XIII-asr oxiri - XIV-asr boshlarida neokonfutsiychilik rasmiy mafkuraga aylandi. Neokonfutsiychilik Xitoy falsafiy va ijtimoiy-siyosiy tafakkurida XX-asr boshlarigacha oʻzining hukmron mavqeini saqlab qoldi. Yaponiya, Koreya va Vetnamdagi falsafiy qarashlarga katta ta’sir ko’rsatdi. Qadimgi yapon politeistik dini tabiatga sig’inish, ibtidoiy animizm, ajdodlarga sig’inish va sehrga e’tiqodning kombinatsiyasi bo’lgan sintoizm (“shinto” – “xudolar yo’li”) edi. Qadim zamonlarda ildiz otgan sintoizm yaponlarning dahshatli tabiat kuchlari oldida ojizligini aks ettirib, ularni osmonga, quyoshga, shamolga, momaqaldiroqqa, daryolarga va hokazolarga sig’inishga va ularni ilohiylashtirishga majbur qilgan. U xalq e’tiqodlari va xurofotlardan

shakllangan va qadimda dehqonchilik bilan chambarchas bog’langan. Dastlab, urug’larning oqsoqollari shinto ruhoniylari bo’lgan, keyinchalik ruhoniylarning funksiyalari meros bo’la boshlagan; ruhoniylarning irsiy korporatsiyasi vujudga keldi. Qabila oqsoqollari vafotidan keyin qarindoshlar ularni “qabila xudolari” (“ujigami”), urug’ning ilohiy homiylariga aylantirdilar. Keyinchalik, urug’ oqsoqollarini ilohiylashtirish yanada kengroq xususiyatga ega bo’lib, imperator oliy ruhoniy sifatida quyosh ma'budasi Amaterasu avlodi deb e’lon qilindi. Sintoizm din sifatida o’zining asosiy muqaddas kitobi boʻlgan “Kodziki” 2 (Qadimgi ishlar yilnomalari)da va Yaponiya yilnomalarida bayon etilgan afsonalarda toʻliq aks etgan. Bu miflarning noxolis tanlanishi reaksion yapon tarixchilari va siyosatchilari tomonidan imperator sulolasining “ilohiyligi” va “abadiyligi”ni isbotlash, Yaponiyaning “o’ziga xosligi” isbotlash uchun foydalanilgan. VI asr o’rtalarida Yaponiyaga Buddizm kirib keldi. 552-yilda Koreyaning Pekche davlatidan Kimmey qabila ittifoqi boshlig’iga Budda ta’limotini yoyishni tavsiya qilgan maktub bilan elchi keldi. Tez orada Budda ibodatxonalari va monastirlari jadal qurila boshlandi. Horyudzi – Yaponiyadagi birinchi budda monastiri (“Qonun gʻalabasi ibodatxonasi”) 608-yilda Nara shahrida Syotoku- tayshi tomonidan tashkil etilgan. 624-yilga kelib, mamlakatda 46 ta ibodatxona va monastir, 1385 ta bonza va rohibalar boʻlgan, asr oxirida ibodatxonalar va monastirlar soni 545 gacha, ya’ni deyarli 12 marta ko’paydi. Imperator Syomu 741yilda feodallardan har bir viloyatda budda ibodatxonalari qurishni talab qiluvchi qonun chiqardi. Ushbu qonunni bajarish uchun mashhur Todaydzi (749- y.) va Enryakudzi (78-y) ibodatxonalariga asos solingan. Buddizmning Yaponiyaga kirib borishi bilan yaponlarning dastlabki dini - sintoizm u bilan birga yashaydi, ammo buddizm tobora ko’proq e’tiborga tusha boshladi va tez orada hukmron dinga aylanib, Yaponiyada ilk feodal davlatning 2 Кодзики - записи о деяниях древности. URL: https://coollib.com/b/409605/read (murojaat sanasi: 10.12.2022)

shakllanishiga hissa qo’shdi va Osiyo mamlakatlari qadimgi sivilizatsiyasiga asos bo’ldi. Buddist ta’limotlari Yaponiyada Mahayana yo’nalishi (“Mahayana” – so’zmaso’z “buyuk arava” yoki “keng najot yo’li”) shaklida tarqalib, mavjud dunyo go’yo haqiqiy emasligini targ’ib qilgan. Haqiqatga passiv munosabatda bo’lish va “nirvanaga erishish yo’li” haqidagi ta’limotlari bilan buddaviy odamlarni qurolsizlantirishdi, ularni “hayoliy haqiqat”ni faol o’zgartirish vositalaridan chalg’itishdi. Keyinchalik, VII-asrning 1-choragidan XII-asrgacha Yaponiyada buddizm borliqning metafizik muammosini hal qilish yoʻllari haqidagi turli gʻoyalari bilangina farq qiluvchi bir qancha sektalarga boʻlingan. XII-asr boshlarida sintoizm va mahayanistik buddizmning asosiy dogmalarini, shu bilan birga, buddizmning barcha muhim belgilarining ustunligi bilan eklektik tarzda birlashtirgan ikki qismli “shinto-buddizm” (“rebushinto”) haqidagi dualistik sinkretik ta’limot shakllana boshladi. Uning yaratuvchisi har ikki dinni yarashtirishga harakat qilgan ruhoniy Kobo-Daishidir. Sintoizm va buddist ruhoniylari oʻrtasidagi uzoq davom etgan raqobat natijasida sintoizm xudolari buddistlar panteoniga kiritildi. Buddizmning Yaponiyaga kirib kelishining eng muhim oqibatlaridan biri buddist ruhoniylarining mamlakat siyosiy hayotida muhim rol o’ynashi, ayniqsa VII asrdan boshlab eng yuqori davlat lavozimlarini egallashga intilishidir. Ruhoniylarning bu taraqqiyoti katta qurolli kuchga va feodallarga qaram dehqonlar bo’lgan katta yer maydonlariga ega bo’lgan cherkov va monastirlarning jadal qurilishi bilan bog’liq edi. Budda cherkovi feodal tuzumning asosiy tayanchiga aylandi. XI asr oxirida “monastir boshqaruvi” tizimi vujudga keladi: voyaga etgan imperatorlar majburan tonzil qilingan rohiblar va balog’atga yetmagan imperatorlar taxtga o’tiradilar, ular budda cherkovi ruhoniylarining quroli bo’lib chiqadi, ular haqiqatda ular nomidan mamlakatni boshqargan. Bularning barchasi feodal ichki nizolarni qo’zg’atdi.

Buddizm bilan deyarli bir vaqtda Konfutsiy mafkurasi Yaponiyaga Xitoydan kirib keldi. Uning tarqalishiga Konfutsiy adabiyotini yaxshi o’rgangan odamlarning kelishi, shuningdek, yaponiyaliklarning Koreya va Xitoyga u bilan tanishish maqsadidagi safarlari yordam berdi. Shoto-kutaishining “17 modda qonuni”ga katta ta’sir ko’rsatgan konfutsiylik axloqiy va siyosiy ta’limoti VIII-XI asrlarda, feodal aristokratiyasi orasida tarqaldi. XII asrda, neokonfutsiylarning yozuvlari, ayniqsa Chju Si ta’limoti Yaponiyaga kirib bordi. Ikkala ta’limotni birlashtirishga urinishlar qilindi, ammo buddizm konfutsiylikni chetga surib qo’ydi va ikkinchisining tiklanishi faqat XVII-asrning boshlariga to’g’ri keladi. Davlat sintoizmi (kāngāngīngī kokka shinto:) – XIX asrning oxirgi choragida Yaponiyada paydo boʻlgan va Ikkinchi jahon urushi oxirigacha davom etgan diniysiyosiy tizim. Kokka Shinto sintoizm tamoyillari va anʼanalarini davlat darajasiga koʻtarishni oʻz zimmasiga oldi. Bunday vaziyatda sintoizm qonuniy ravishda din hisoblanmadi, u amaldagi davlat mafkurasi edi. Davlat sintoizmi siyosatining asosiy sababi imperatorning siyosiy obro’sini zudlik bilan ko’tarish zarurati bo’lib, u Tokugava syogunlarining uzoq hukmronligi davrida yo’qotilgan. Sintoizmning oʻzi ham shunday tizim mavjud boʻlgan davrda taikyo (yap. chàngì, “buyuk taʼlim”) nomiga ega edi. Davlat sintoizmining dogmatikasi va marosimlari ko’pincha qadimgi yaponiyaliklar ta’limoti sifatida taqdim etilgan, ammo aslida Kokka Shinto mafkurachilari chet el ta’limotlaridan ko’plab elementlarni va yapon antik davrlari Kodziki va Nihon syoku adabiy yodgorliklarini juda erkin talqin qilishgan. Oddiy sintoizmning o’zida rivojlangan dogma yo’qligi sababli, davlat mafkurasi doktrinasi hukumatga zarur deb hisoblagan narsalar bilan to’ldirilgan edi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Yaqin va o’rta sharq mamlakatlarida siyosiy mafkuralar

ХVIII-ХIХ asrlarda Rоssiyadagi mafkuraviy yo’nalishlar va оqimlar

O’rta asrlarda g’arbiy yevrоpada mafkuriy jarayonlar

Mafkuraviy tajovuz va axborot xavfsizligi

Markaziy Osiyoda geosiyosat va mafkuraviy jarayonlar